بررسی و تحلیل نخستین مکاتبات عارفان (مکتوبات ذوالنون مصری و جنید بغدادی)

الموضوعات :

الهه رجبی فر ¹ , باقر صدری نیا ²

1 - دانشگاه تبریز
2 - عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز

تاريخ الإرسال : 27 الإثنين , جمادى الأولى, 1442 تاريخ التأكيد : 22 الأحد , شعبان, 1442 تاريخ الإصدار : 12 الثلاثاء , ذو القعدة, 1442

الکلمات المفتاحية: ادبیات عرفانی, مکتوبات, جنید بغدادی, نامه‌نگاری, ذوالنون مصری,

ملخص المقالة :

یکی از میراث‌های ماندگار عارفان و مشایخ تصوف، مکتوبات آنان است. مکتوبات، نامه‌هایی است که عارفان و صوفیان اغلب به قصد بیان تعالیم، اندرز و ارشاد و ذکر پاره‌ای از رموز عرفانی، حقایق حکمی و معارف الهی به معاصران خود می‌نوشتند. به بیان دیگر از دیرباز مکاتبات و گفتگوهای نوشتاری در بین صوفیه به مثابۀ وسیلة تعلیم و پرسش و پاسخ معمول بوده و مشایخ طریقت برای بیان اندیشه‌های خود از ساختار نامه‌ها بهره می‌گرفتند. نامه‌های قطب‌العارفین، ذوالنون مصری و تاج‌العارفین، جنید بغدادی نخستین مکتوبات بازمانده از پیشگامان طریقت است. این نامه‌ها در شمار منابع دست اولی است که به زبان عربی، با نثری صوفیانه و عباراتی در شرح تعالیم عرفانی و عقاید متصوفه نگاشته شده است. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی وجوه مختلف مکاتبات این دو عارف نامی می‌پردازد و هدف آن تحلیل شاخصه‌های ساختاری و محتوایی و واکاوی درون‌مایه‌های پنهان در نامه‌های آن‌هاست. از جمله نتایج حاصل از این پژوهش عبارت است از: گردآوری و انتشار فهرستی نظام یافته از مکاتبات پراکندة ذوالنون مصری و جنید بغدادی، به دست دادن تحلیل و تصویری از ساختار و شکل مکاتبات، شیوة نوشتاری، ارکان، انواع، چگونگی تبادل، محتوا، کارکرد، دقایق و اشارات معنایی، راویان و مخاطبان نامه‌ها.

المصادر:

ابن خلکان، شمس‌الدین احمد. 1968. وفیات الاعیان. تصحیح احسان عباس. بیروت: دار صادر.

ابن عربی، محیی‌الدین. 1396. قطب العارفین ذوالنون مصری: سخنان، احوال و مقامات(ترجمة الکوکب الدری فی مناقب ذی‌النون مصری). ترجمة مسعود انصاری. چ2. تهران: جامی.

ابن ندیم، محمدبن اسحاق. 1381. الفهرست. ترجمة محمدرضا تجدد. تهران: اساطیر.

ابن ملقن، سراج الدین ابوحفص عمر. 1985. طبقات الاولیاء. تصحیح نورالدین شریبه. بیروت: دارالمعرفه.

اسنوی، عبدالرحیم بن حسن. 1986. طبقات‌الشافعیه. بیروت: یوسف حوت.

اصفهانی، حافظ ابی نعیم. 1955. حلیةالاولیاء و طبقات‌الاصفیاء. ج10. بیروت: دارالفکر.

انصاری، خواجه عبدالله. 1362. طبقات الصوفیه.تصحیح محمد سرور مولایی. تهران: توس.

باخرزی، یحیی بن احمد. 1358. اوراد الاحباب و فصوص الاداب. تهران: ایرج افشار.

بدیع جوینی، منتجب‌الدین علی.1950. عتبةالکتبه. تصحیح علامه قزوینی و عباس اقبال آشتیانی. تهران: شرکت سهامی چاپ.

بغدادی، اسماعیل پاشا. 1955. هدیةالعارفین. بیروت: دار الاحیاء التراث العربی.

جامی، نورالدین عبدالرحمان. 1382. نفحات الانس. تصحیح محمود عابدی. تهران: اطلاعات.

حسینی، مریم. 1381. «زبان فاخر و لسان واجد تصوف». فصلنامة زبان وادب فارسی. ش183و184. تابستان و پاییز. صص100-63.

ذهبی، شمس‌الدین محمد. 1982. سیراعلام النبلاء. تحقیق شعیب الارنؤوط. بیروت: الرساله. 

درپر، مریم. 1396. سبک شناسی انتقادی نامه‌های غزالی. تهران: علم.

رادمهر، فریدالدین. 1380. تحقیقی در زندگی، افکار و آثار تاج‌العارفین جنید بغدادی. تهران: روزنه.

زرکلی، خیرالدین. 1989. الاعلام. بیروت: دارالعلم للملایین.

زرین‌کوب، عبدالحسین. 1385. ارزش میراث صوفیه. تهران: امیرکبیر.

ــــــــــ . 1384. تصوف ایرانی از منظرتاریخی. ترجمة مجدالدین کیوانی. تهران: سخن.

سبکی، عبدالوهاب بن علی. 1964. طبقات الشافعیه الکبری. قاهره: محمود طناحی و عبدالفتاح حلو.

سراج طوسی، ابونصر. 1914. اللمع فی‌التصوف. تصحیح رینولد آلین نیکلسون، لیدن: بریل.

ــــــــــــ .1382. اللمع فی‌التصوف. ترجمة مهدی محبتی. تهران: اساطیر.

سلمی، عبدالرحمن. 1953. طبقات الصوفیه. تحقیق نورالدین شریبه، مصر: دارالکتب العربی.

سمعانی، عبدالکریم. 1987. الانساب. بیروت: دارالجنان.

سهلگی، محمدبن علی. 1978. النّور من کلمات ابی‌‍طیفور. در شطحات الصوفیه از عبدالرحمان بدوی. کویت: بی‌جا.

عالی عباس آباد، یوسف. 1384. «ذوالنون أبوالفیض ثوبان». کتاب ماه ادبیات و فلسفه. ش92. خرداد. صص97-92.

عبدالقادر، علی‌حسن.1394. تاج‌العارفین: رسایل، سخنان و احوال جنید بغدادی. ترجمة مسعود انصاری. چ2. تهران: جامی.

عطار نیشابوری، فریدالدین. 1378. تذکرةالاولیاء. تصحیح محمد استعلامی. تهران: زوار.

قائم‌مقامی، جهانگیر. 1350. مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی. تهران: انجمن آثار ملی.

قشیری، عبدالکریم بن هوازن. 1381. رسالة قشیریه. تصحیح بدیع الزمان فروزانفر. چ7. تهران: علمی و فرهنگی.

گلرنگ رهبر، مرضیه. 1394. «ذوالنون مصری». فصلنامة ادب فارسی. ش15. تابستان. صص 160-141.

لویزن، لئوناردو. 1384. میراث تصوف. ترجمة مجدالدین کیوانی. تهران: مرکز.

مسعودی، علی بن حسین. 1944. مروج الذهب و معادن الجوهر. قم: دارالهجره.

نفیسی، سعید. 1383. سرچشمة تصوف در ایران. تهران: اساطیر.

نیکلسون، رینولد. 1357. پیدایش و سیر تصوف. ترجمه محمدباقر معین. تهران: توس.

هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان. 1386. کشف‌المحجوب. تصحیح محمود عابدی. چ3. تهران: سروش.

Abdo al-qāder¸ Alī-hasan. (2015/1394SH). Tājo al-ārefīn: Rasāyel, Soxanān va Ahvāle Joneyde Baqdādī. Tr. by Ma'ūd Ansārī. 2nd ed. Tehrān: Jāmī.

Ālī Abbās Ābād¸ Yūsof. (2005/1384SH). "Zo al-nnūn Abo al-feyz Sobān Ebne Ebrāhīm al-Mesrī". Book of the Month of Literature and Philosophy. No. 92. Xordād. Pp. 92-97. 

Ansārī¸ Xājeh abdo al-llāh (1983/1362SH). Tabaqāto al-sūfīyeh. Ed. by Mohammad Sarwar Mowlā'ī. Tehrān: Tūs.

Attāre Neyšābūrī¸ Farīdo al-ddīn. (1999/1378SH). Tazkerato al-owlīyā. Ed. by Mohammad Este'lāmī. Tehrān: Zavvār.

Badī'e Joveynī, Montajabo al-ddīn Alī. (1950/1329SH). Atabato al-katabat.  Ed. by Allāmeh Qazvīnī and Abbās Eqbāl Āštīyānī. Tehrān: Sahāmī Čāp.

Baqdādī¸ Esmā'īl Pāšā. (1955/1374SH). Hadīyyato al-'ārefīn. Beyrūt: Dāro al-ehyā'o al-torāso al-arabī.

Bāxerzī¸ Yahyā Ebne Ahmad. (1979/1358SH). Awrādo al-ahbāb and Fosūso al-ādāb. Tehrān: Īraj Afšār.

Darpar¸ Maryam. (2017/1396SH). Sabk-šenāsī-ye Enteqādī-ye Nāmehhā-ye Qazālī. Tehrān: Elm.

Ebne Arabī¸ Mohyīo al-ddīn Mohammad. (2017/1396SH). Qotbo al-ārefīn Zo al-nnūne Mesrī: Soxanān, Ahvāl va Maqāmāt (Tarjomato al-kowkabo al-darī fī Manāqeb Zel-nnūne Mesrī). Tr. by Mas'ūd Ansārī. 2nd ed. Tehrān: Jāmī.

Ebne Molqen¸ Serājo al-ddīn. (1985/1405AH). Tabaqāto al-owlīyā. Ed. by Nūro al-ddīn Šarībeh. Beyrūt: Dāro al-ma'refat.

Ebne Nadīm¸ Mohammad Ebne Eshāq. (2002/1381SH). Al-Fehrest. Tr. by Mohammad-rezā Tajaddod. Tehrān: Asātīr.

Ebne Xallakān¸ Šams al-ddīn Ahmad. (1968/1388SH). Vafayāto al-a'yān. Ed. by Ehsān Abbās. Beyrūt: Dāro al-sāder.

Esfahānī¸ Hāfez Abī Na'īm. (1995/1374SH). Helyato al-owlīyā and Tabaqāto al-asfīyā. 10th Vol. Beyrūt: Dāro al-fekr.

Esnavī¸ Abdo al-rahīm Ebne Hassan. (1986/1406AH). Tabaqāto al-šāfe'īyeh. Beyrūt: yūsof Hūt.

Golrang Rahbar¸ Marzīye. (2015/1394SH). "Zol Nnūn Mesrī". Persian Literature Quarterly. 5th Year.  No. 1. Pp. 141-160. 

Hojvīrī¸ Abū al-hasan Alī Ebne Osmān. (2007/1386SH). Kašfo al-mahjūb. Ed. by Mahmūd Ābedī. 3nd ed. Tehrān: Sorūš.

Hoseynī¸ Maryam. (2002/1381SH). ̒ ̒Zabāne Fāxer and Lesāne Vājede Tasawwof: Morūrī bar Šarhe Ahvāl va Āsār va Afkāre Šeyxo al-mašāyex, Seyyedo al-tāyefe, Lesāno al-qowm, Tāvūso al-'olamā & Soltāno al-mohaqqeqīn Joneyde Baqdādī". Journal of the Faculty of Literature and Humanities (Tabriz). 45th Year. No. 183&184. Pp. 63-100.

Jāmī¸ Nūro al-ddīn Abdo al-rahmān. (2003/1382SH). Nafahāto al-ons. Ed. by Mahmūd Ābedī. Tehrān: Ettelā'āt.

Lewisohn, Leonard. (2005/1384SH). Mīrāse Tasawwof (Sufi Heritage).  Tr. by Majdo al-ddīn Keyvānī. Tehrān: Markaz.

Mas'ūdī¸ Alī Ebne Hoseyn. (1944/1363AH). Morūjo al-zahab va Ma'ādeno al-jowhar. Qom: Dāro al-hojreh.

Nafīsī¸ Sa'īd. (2004/1383SH). Sarčešmeh-ye Tasawwof dar Īrān. Tehrān: Asātīr.

Nicholson¸ Reynold Alleyne. (1978/1357SH). Peydāyeš va Seyre Tasawwof (Origin and course of Sufism). Tr. by Mohammad Bāqer Mo'īn. Tehrān: Tūs.

Qā'em-maqāmī¸ Jahān-gīr. (1971/1350SH). Moqaddameh-ī bar Šenāxte Asnāde Tārīxī. Tehrān: Anjomane Āsāre Mellī.

Qošīrī¸ Abdo al-karīm Ebne Havāzan. (2002/1381SH). Resāleh-ye Qošīrīyeh. Ed. by Badī'o al-zamān Forūzān-far. 7th ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Rād-mehr¸ Farīdo al-ddīn. (2001/1380SH). Tahqīqī dar Zendegī, Afkār va Āsāre Joneyd Baqdādī. Tehrān: Rowzaneh.

Sabkī¸ Abdo al-vahhāb Ebne Alī. (1964/1383AH). Tabaqāto al-šāfe'ī-ye al-kobrā. Qāhereh: Mahmūd Tanāhī and Abdo al-fattāh Helū.

Sahlegī¸ Mohammad Ebne Alī. (1978/1398AH). al-nūr Men Kalamāte Abī Teyfūr. Ed. by Abdo al-rahmān Badavī. Koveyt.

Sam'ānī¸ Abdo al-karīm. (1987/1407AH). al-ansāb. Beyrūt: Dāro al-janān.

Serrāj Tūsī¸ Abū-nasr. (1914/1332SH). al-loma'e fī al-Tasawwof. Ed. by Reynold Alleyne Nicholson. Leyden: Brīll.

Serrāj Tūsī¸ Abū-nasr (2003/1382SH). al-loma'e fī al-Tasawwof. Tr. by Mahdī Mahabbatī. Tehrān: Asātīr.

Sohrewardī¸Yahyā Ebne Habaš. (1976/1355SH). Mosannafāte Šeyxe Ešrāq. Ed. by Henri Corbin. Tehrān: Motāle'āt va Tahqīqāte Farhangī.

Solamī¸ Abdo al-rahmān. (1953/1372AH). Tabaqāto al-sūfīyeh. With the Effort of Nūro al-ddīn Šarībeh. Mesr: Dāro al-kotob al-arabī.

Zahabī¸ Šamso al-ddīn Mohammad. (1982/1402AH). Seyr A'lāmo al-Nobalā. With the Effort of Šo'ayb al-arno'ūt. Beyrūt: al-resālat.

Zereklī¸ Xeyro al-ddīn. (1989/1409AH). al-a'lām. Beyrūt: Dāro al-elm Lelmolāyīn.

Zarrīn-kūb¸ Abdo al-hoseyn. (2006/1385SH). Arzeše Mīrāse Sūfīyeh. Tehrān: Amīr Kabīr.

Zarrīn-kūb¸ Abdo al-hoseyn. (2005/1384SH). Tasawwofe Īrānī az Manzare Tārīxī. Tr. by Majdo al-ddīn Keyvānī Tehrān: Soxan.