بررسی لحن پایدارانۀ تقابل عطار با صاحب منصبان دنیوی، در آینۀ منطق‌الطیر

الموضوعات :

زهرا خاکباز ¹ (دانشجوی دکتری ادبیات غنایی دانشگاه تربیت مدرس)
مهدی حیدری ² (استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه یزد)

تاريخ الإرسال : 22 الخميس , محرم, 1442 تاريخ التأكيد : 15 الأحد , ربيع الأول, 1442 تاريخ الإصدار : 06 الإثنين , جمادى الأولى, 1442

الکلمات المفتاحية: حکایت, لحن, عطار نیشابوری, منطق‌الطیر, موضوع منتخب,

ملخص المقالة :

لحن، نحوۀ خواندن کلمات و جملات در قالب فضای متن است؛ منشأ آن باورهای فردی، جمعی و ویژگی‌های اخلاقی، روحی و روانی افراد است که با ویژگی‌های سبکی، فرم و ساختار شعر ترکیب می‌شود. عنصر لحن به عنوان یکی از مهم‌ترین عناصر فضاسازی و تاثیر بر مخاطب همواره مورد توجه بوده است؛ زیرا بیان‌کنندۀ درونیات و عواطف نویسنده است و نویسنده باید بتواند طبق موضوع منتخب و به دور از تصنع، لحنی متناسب با نوشتۀ خود را انتخاب کند. این پژوهش با شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی، ضمن معرفی لحن، انواع و نحوۀ شکل‌گیری آن، در نظر دارد لحن کلی عطار در تقابل با مقامات دنیوی را در آینۀ منطق‌الطیر بررسی و گونه‌های مختلف آن را معرفی کند. نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان می‌دهد که حکایت‌ها به سبب گفتگومحوری، از مهم‌ترین عرصه‌های بروز لحن هستند؛ همچنین لحن آثار مختلف، متفاوت است. ممکن است لحن در دل یک اثر، تغییراتی داشته باشد. شاعر در سرودن منطق‌الطیر (یکی از مهم‌ترین آثار منظوم عرفانی‌) لحن‌های متفاوتی را خلق کرده است، لیکن به طور کلی لحن اعتراضی، به‌ویژه اعتراض علیه حکام و سلاطین در آثار عطار بیشتر از سایر الحان مطمح نظر است. عطار در برابر اصحاب قدرت از انواع لحن اعتراضی، واعظانه، تحذیری و... استفاده کرده است که هر کدام از الحان به تفکیک تشریح خواهد شد.

المصادر:

قرآن کریم

ابرمز، ام. جی. 1384. فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی. ترجمه سعید سبزیان. چ7. تهران: رهنما.

احمدی، بابک. 1376. چهار گزارش از تذکرةالاولیاء عطار. تهران: مرکز.

احمدی، فرامرز. ماحوزی، مهدی و محمود طاووسی. 1397. «لحن حماسی در اشعار دکتر مظاهر مصفا». فصلنامه مطالعات نقد ادبی. ش 47. 9-34.

ایرانی، ناصر. 1380. هنر رمان. چ1. تهران: آبانگاه.

پرین، لارنس. 1376. دربارۀ شعر. ترجمه فاطمه راکعی. چ2. تهران: اطلاعات.

پورنامداریان، تقی. 1380. در سایه آفتاب. تهران: سخن.

جهاندیده، سینا. 1379. متن در غیاب استعاره: بررسی ابعاد زیباشناسی تاریخ بیهقی. رشت: چوبک.

حسین آبادی، مریم و سیّد محمود الهام‌بخش. 1385. «دیوانگان: سخن‌گویان جناح معترض جامعه در عصر عطار». فصلنامۀ کاوش‌نامه دانشگاه یزد. س7. ش13. صص100ـ71.

حمیدیان، سعید. 1372. درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی. تهران: مرکز.

دزفولیان، کاظم. 1389.  فهرست وارۀ تاریخ ادبیات ایران از صدر اسلام تا سال 1357 هـ .ش. تهران: طلایه.

راوندی، مرتضی. 1382. تاریخ اجتماعی ایران. ج1. تهران: نگاه.

زرین کوب، عبدالحسین. 1363. شعر بی دروغ، شعر بی نقاب. چ4. تهران: جاویدان.

______________. 1369. دنبالۀ جستجو در تصوف ایران. چ3. تهران: امیرکبیر.

______________. 1376. جستجو در تصوف ایران، چ 5، تهران: امیرکبیر.

سجادی‌راد، سیده صدیقه و احمد ذاکری. 1398. «مکتب اعتراض در طبله عطار». نشریۀ عرفان اسلامی(ادیان و عرفان). دوره 16. ش61. صص 339-359.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1376.  تازیانه‌های سلوک. چ2. تهران: آگاه.

صارمی، سهیلا. 1382. سیمای جامعه در آثار عطار. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

صحرائی، قاسم، علی حیدری و مریم میرزایی مقدم. 1390. « لحن، صحنه‌پردازی و فضا ابزار انتقاد و اعتراض بیهقی». پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی. س3. صص94ـ75.   

صدیق‌پور، بهیاد. 1395. «لحن و انواع آن در خوانش متون فارسی». رشد آموزش زبان و ادب فارسی، ش 119. صص 44-47.

صفا، ذبیح الله. 1388. تاریخ ادبیات ایران(خلاصۀ جلد اول و دوم). چ27. تهران: ققنوس.

عطار نیشابوری، فریدالدین 1381. منطق‌الطیر، بر اساس نسخۀ پاریس. تصحیح و شرح کاظم دزفولیان. چ4. تهران: طلایه.

عمران‌پور، محمدرضا. 1384. «عوامل ایجاد، تغییر و تنوع و نقش لحن در شعر». فصلنامۀ پژوهش‌های ادبی. ش10و9. صص150ـ127.

فتاحی، حسین. 1386. داستان گام به گام. تهران: صریر.

گری، مارتین. 1382. فرهنگ اصطلاحات ادبی. ترجمه منصوره شریف‌زاده. چ1. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

مالکی، هرمز. 1380. راز درون پرده. تهران: شرکت سهامی انتشار.

مستور، مصطفی. 1386. مبانی داستان کوتاه. چ3. تهران: مرکز.

مندنی پور، شهریار. 1383. ارواح شهرزاد؛ سازه‌ها، شگردها و فرم‌های داستان نو. چ 1. تهران: ققنوس.

مؤذنی، علی‌محمد و یعقوب زارع ندیکی. 1397. «بررسی عنصر لحن و کارکرد آن در الهی نامۀ عطار». فصلنامۀ علمی ـ پژوهشی پژوهش زبان و ادبیات فارسی. ش48. صص28ـ1.

نوروزی، مهدی و جلیلی، رضا. 1396. «بررسی لحن حکایات دیوانگان دانا در مصیبت‌نامۀ عطّار بر پایۀ نظریۀ کانون روایت ژرار ژنت».  فصلنامه تخصصی ادبیات فارسی. س13. ش10. صص33ـ11.

Holy Qor’ān.

Abrams, M. J. (2005/1384SH). Farhange Towsīfī-ye Estelāhāte Adabī (Descriptive Dictionary of Literary Terms). Tr. by Sa’īd Sabzīyān. 7^th ed. Tehrān: Rahnamā.

Ahmadī, Bābak. (1997/1376SH). Čahār Gozāreš az Tazkerat al-owlīyā’e Attār (Four reports from Attar's memoirs). Tehrān: Markaz.

Ahmadī, Farāmarz and Māhūzī, Mahdī & Mahmūd Tavūsī. (2018/1397SH). “Lahne Hemāsī dar Aš’āre Doktor Mazāhere Mosaffā” ("Epic tone in the poems of Dr. Mazaher Mosafa"). Journal of Literary Criticism Studies. No. 47. Pp. 9-34.

Attār Neyšābūrī, Farīd al-dīn. (2002/1381SH). Manteq al-teyr, bar Asāse Nosxe-ye Pārīs (The logic of the bird, based on the Paris version). Correction and description of Kāzem Dezfūlīyān. 4^th ed. Tehrān: Talāyeh.

Dezfūlīyān, Kāzem. (2010/1389SH). Fehrest-vāre-ye Tārīxe Adabīyāte Īrān az Sadre Eslām tā Sāle 1357 (Index of the history of Iranian literature from the beginning of Islam to 1357). Tehrān: Talāyeh.

Fattāhī, Hoseyn. (2007/1386SH) . Dāstāne Gām be Gām (Step by step story). Tehrān: Sarīr.

Jahān-dīdeh, Sīnā. (2000/1379SH). Matn dar Qīyābe Este’āre: Barrasī-ye Ab’āde Zībā-šenāsī-ye Tārīxe Beyhaqī (Text in the Absence of Metaphor: A Study of the Aesthetic Dimensions of Beyhaqi's History). Rašt: Čūbak.

Hamīdīyān, Sa’īd. (1993/1372SH). Darāmadī bar Andīše va Honare Ferdowsī (An Introduction to Ferdowsi Thought and Art). Tehrān: Markaz.

Holy Qor’ān.

Hoseyn Ābādī, Maryam and Seyyed Mahmūd Elhām-baxš. (2006/1385SH). “Dīvānegān: Soxan-gūyāne Jenāhe Mo’tareze Jāme’e dar Asre Attār” ("Madmen: Spokesmen of the protesting faction of the society in the era of Attar"). Yazd University Exploration Quarterly. 7^th Year. No. 13. Pp. 71-100.

Īrānī, Nāser. (2001/1380SH). Honare Rommān (Art of the novel). 1^st ed. Tehrān: Ābān-gāh.

Gary, Martin. (2003/1382SH). Farhange Estelāhāte Fārsī (Adictionary of literary terms). Tr. by Mansūre Šarīf-zādeh. 1^st ed. Tehrān: Institute of Humanities and Cultural Studies.

Mālekī, Hormoz. (2001/1380SH). Rāze Darūne Parde (The secret within the curtain). Tehrān: Publishing Joint Stock Company.

Mandanī-pūr, Šahrīyār. (2004/1383SH). Arvāhe Šahrzād: Sāzehā, Šegerdhā va Formhā-ye Dāstāne Now (Ghosts of Shahrzad; New story structures, tricks and forms). 1^st ed. Tehrān: Qoqnūs.

Mastūr, Mostafā. (2007/1386SH). Mabānī-ye Dāstāne Kūtāh (Basics of short story). 3^rd ed.Tehrān: Markaz.

Mo’azenī, Alī-mohammad and Ya’qūb Zāre Nadīkī. (2018/1397SH). “Barrasī-ye Ōnsore Lahn va Kārkerde Ān dar Elāhī Nāme-ye Attār” ("Study of the element of tone and its function in Attar's theological letter"). Journal of Persian Language and Literature Research. No. 48. Pp. 1-28.

Nowrūzī, Mahdī and Jalīlī, Rezā. (2017/1396SH). “Barrasī-ye Lahne Hekāyāte Dīvānegāne Dānā dar Mosībat-nāme-ye Attār bar Pāye-ye Nazarīye-ye Kānūne Revāyate Žerār Ženet” ("A Study of the Tone of the Tales of the Wise Madmen in Attar's Tragedy Based on the Theory of the Gerard Genet Narrative Center"). Quarterly Journal of Persian Literature. 13^th Year. No. 10. Pp. 11-33.

Ōmrān-pūr, Mohammad-rezā. (2005/1384SH). “Avāmele Ījād, Taqyīr va Tanavo va Naqše Lahn dar Še’r” ("Factors of creation, change and diversity and the role of tone in poetry"). Quarterly Journal of Literary Research. No. 9 and 10. Pp. 127-150.

Perrine, Laurence. (1997/1376SH). Darbāre Še’r (About poetry). Tr. by Fātemeh Rāke’ī. 2^nd ed. Tehrān: Ettelā’āt.

Pūr-nāmdārīyān. Taqī. (2001/1380SH). Dar Sāye Āftāb (In the Shade of the Sun). Tehrān: Soxan.

Rāvandī, Mortezā. (2003/1382SH). Tārīxe Ejtemā’ī-ye Īrān (Social History of Iran). 1^st Vol. Tehrān: Negāh.

Sedīq-pūr, Behyād. (2016/1395SH) . “Lahn va Anvā’e Ān dar Xāneše Motūne Fārsī” ("Tone and its types in reading Persian texts"). The growth of teaching Persian language and literature. No. 119. Pp. 44-47.

Saffā, Zabīho al-lāh. (2009/1388SH). Tārīx Adabīyāte Īrān (Xolāse-ye Jelde 1 va 2) (History of Iranian Literature (summary of the first and second volumes)). 27^th ed. Tehrān: Qoqnūs.

Šafī’ī Kadkanī, Mohammad-rezā. (1997/1376SH). Tāzīyānehā-ye Solūk (The whips of conduct). 2^nd ed. Tehrān: Āgāh.

Sajjādī-rād, Seyyedeh Seddīqeh and Ahmad Zākerī. (2019/1398SH). “Maktabe E’terāz dar Table Attār”("School of Protest in Attar Drum"). Journal of Islamic Mysticism (Religions and Mysticism). 16^th Year. No. 61. Pp. 339-359.

Sahrā’ī, Qāsem, Alī Heydarī and Maryam Mīrzāyī Moqaddam. (2011/1390SH). “Lahn, Sahne-pardāzī va Fazā Abzāre Enteqād va E’terāze Beyhaqī” ("Tone, staging and space are the tools of Beyhaqi's criticism and protest"). Persian Language and Literature Research. 3^rd Year. Pp. 75-94.

Sāremī, Soheylā. (2003/1382SH). Sīmāye Jāme’e dar Āsāre Attār (The image of society in Attar's works). Tehrān: Institute of Humanities and Cultural Studies.

Zarrīn-kūb, abo al-hoseyn. (1984/1363SH). Še’re bī-dorūq, Še’re bī-neqāb (Poetry without lies, poetry without masks). 4^th ed. Tehrān: Jāvīdān.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . (1990/1369SH). Donbāle-ye Jostejū dar Tasavvofe Īrān (Sequence of search in Iranian Sufism). 3^rd ed. Tehrān: Amīr-kabīr.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . (1997/1376SH). Jostejū dar Tasavvofe Īrān (Search in Iranian Sufism). 5^th ed. Tehrān: Amīr-kabīr.