بازشناخت جایگاه خیال در معماری با تکیه بر مثنوی معنوی

الموضوعات :

ریحانه نیک روش ¹ , ژاله صابرنژاد ²

1 - دانشجوی دکتری پژوهش هنر و معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب
2 - استادیار هنر و معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب

تاريخ الإرسال : 21 الأحد , جمادى الأولى, 1440 تاريخ التأكيد : 08 الإثنين , صفر, 1441 تاريخ الإصدار : 25 الجمعة , ربيع الأول, 1441

الکلمات المفتاحية: مثنوی معنوی, مولوی, خیال, معماری, ادراک خیالی,

ملخص المقالة :

ادراک خیالی یکی از مراتب ادراکی محسوب می‌شود که هنرمندان با تکیه بر آن به خلق و آفرینش آثار هنری می‌پردازند؛ در واقع، خیال مرتبط با حواسی دانسته شده که به هنرمند، در جریان خلاقیت هنری، بُعدی ذهنی می‌بخشید. پژوهش حاضر برآن‌است تا با روش توصیفی ـ تحلیلی و تکیه بر آراء اندیشمندان در زمینه ادراک خیالی و به ‌خصوص با بهره‌گیری از اندیشة مولوی در مثنوی معنوی به شناخت ابعاد گوناگون خیال و نقش آن در خلق آثار معماری بپردازد. نتایج تحقیق حاکی از آن است که کشف صورت‌های خیالی و تخیل صورت نهایی آثار، لازمة تحقق فعل خارجی آن‌ها می‌باشد. در این‌میان معماری دارای ذاتی هنری بوده، لذا بر تصور و تخیل معمار متکی است و از عمق ذهنیات وی برمی‌آید. معماران در مراحل مختلف روند طراحی از جمله خلق دست‌نگاره‌های خیالی، با بهره‌مندی از پرواز ذهن و رهایی فکری در عالم خیال، کیفیت آثار معماری را بررسی می‌کنند و بستر شکل‌گیری ماهیت کالبدی طرح را فراهم می‌نمایند.

المصادر:

آنتونیادس، آنتونی‌سی. 1383. بوطیقای معماری. ترجمة احمدرضا آی. تهران: سروش.

ابراهیمی‌دینانی، غلامحسین. 1381. «ادراک خیالی و هنر». فصلنامة خیال. ش2. تهران: فرهنگستان هنر.

ابن‌سینا. 1316. فن سماع طبیعی. ترجمة محمدعلی فروغی. تهران: چاپخانه مجلس.

ــــــ . 1383. رسالة نفس. تصحیح موسی عمید. همدان: دانشگاه بوعلی‌سینا.

ارشدریاحی، علی و صفیه واسعی. 1390. «ارتباط مراتب وجود با مراتب ادراک از نظر ملاصدرا». مطالعات اسلامی: فلسفه و کلام. ش2. صص 45-9.

اکبریان، رضا. 1388. «قوة خیال و عالم صور خیالی». نشریه آموزه‌های فلسفی کلامی. ش8. صص 32-3.

بقایی، آژنگ. 1388. «نقش سازه در ساختار زیباشناسی معاصر». مجلة هویت شهر. س3. ش4. صص 38-27.

بنویدی، فاطمه. 1393. «نقش قوة خیال در پدیدارشناسی ادراک زیبایی‌شناختی از دیدگاه میکل دوفرن، مطالعه موردی: نقاشی شارل هشتم». نشریه هنرهای زیبا ـ هنرهای تجسمی. س19. ش4. صص 14-5.

پازوکی، شهرام. 1382. «مقدماتی دربارة مبادی عرفانی هنر و زیبایی در اسلام با اشاره به مثنوی معنوی». هنرهای زیبا. ش15. صص 13-4.

چیتیک، ویلیام. 1384. عوالم خیال: ابن‌عربی و مسئله اختلاف ادیان. ترجمة قاسم کاکایی. تهران: هرمس.

ــــــــــــــ . 1385. راه عرفانی عشق: تعالیم معنوی مولوی. برگردان شهاب‌الدین عباسی. تهران: پیکان.

جابری اردکانی، سیّدناصر. 1392. «رابطه شناخت و بینش با عین و ذهن در مثنوی». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س9. ش30. صص 65-46.

حجت، مهدی. 1387. «آشیانی برای مرغ باغ ملکوت». نشریة آینه خیال. ش9. صص 88-84.

حسین‌زاده، محمد. 1385. «حواس باطنی از منظر معرفت‌شناسی». معرفت فلسفی. ش12. صص108-65.

حیدریان‌شهری، احمدرضا و صدیقی، کلثوم. 1389. «خیال در اندیشه حازم القرطاجنی». دو فصلنامة فلسفی شناخت. ش63. صص 98-81.

خاتمی، محمود. 1390. پیش درآمد فلسفه‌ای برای هنر ایرانی. تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، مؤسسه متن.

خیابانی، بهمن. 1390. «خیال در مثنوی مولوی». عرفان اسلامی (ادیان و عرفان). س 8. ش30. صص 286-255.

داداشی، ایرج. 1378. «پیرامون هنر قدسی». فصلنامة هنر. ش40. صص 131-128.

ـــــــــــــ . 1382. «خیال به روایت مولانا جلال الدین محمد بلخی». فصلنامة خیال. ش 5. تهران: فرهنگستان هنر.

دهخدا، علی‌اکبر. 1341. لغت‌نامه. تهران: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1388. سرّ نی: نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی. تهران: علمی.

زمانی، کریم. 1384. شرح مثنوی. تهران: نشر نی.

سبحانی‌فخر، قاسم. 1380. «تجرد خیال در فلسفه اسلامی». مقالات و بررسی‌ها. ش69. صص 267-257.

سنایی غزنوی. 1374. حدیقة‌الحقیقه و شریعة‌الطریقة. تصحیح مدرس رضوی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. 1391. صور خیال در شعر فارسی. تهران: آگه.

صادقی مال امیری، منصور. 1386. خلاقیت رویکرد سیستمی، فرد، گروه، سازمان. تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه امام حسین (ع).

صدرالدین شیرازی، محمدبن ابراهیم. 1384. مفاتیح‌الغیب: کلید رازهای قرآن. ترجمه و تعلیق محمد خواجوی. تهران: مولی.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. 1380. الحکمة المتعالیه فی‌الاسفار الاربعه. ترجمة محمد خواجوی. تهران: مولی.

علوی‌زاده، فرزانه و محمد تقوی. 1388. «بررسی مقایسه‌ای مفهوم خیال از دیدگاه ابن‌عربی و مولانا». جستارهای ادبی. ش166.صص 128-111.

فلامکی، محمدمنصور. 1381. ریشه‌ها و گرایش‌های نظری معماری. تهران: فضا.

ـــــــــــــــــــــ. 1393. دریافت یگانگی در معماری ایرانی. تهران: فضا.

ـــــــــــــــــــــ. 1396. فضای حافظ. تهران: فضا.

قلی‌زاده، حیدر و فرهاد محمدی. 1397. «مفهوم‌شناسی واژة هنر در عرفان با تکیه بر شعر حافظ». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س14. ش50. صص 203-169.

قیومی بیدهندی، مهرداد و حمیدرضا پیشوایی. 1389. «درآمدی بر نسبت میان مکان و انسان در مثنوی معنوی». مولاناپژوهی. س 1. ش 4. صص 105-87.

کربن، هانری. 1384. تخیّل خلاق در عرفان ابن‌عربی. ترجمة انشاءا... رحمتی. تهران: جامی.

ـــــــــــــ . 1389. معبد و مکاشفه. ترجمة انشاءا... رحمتی. تهران: سوفیا.

ـــــــــــــ . 1392. آفاق تفکّر معنوی در اسلام ایرانی. ترجمة باقر پرهام. تهران: فرزان روز.

کوماراسوامی، آناندا. 1389. فلسفه هنر شرقی و مسیحی. ترجمة امیرحسین ذکرگو. تهران: مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری (فرهنگستان هنر).

گروتر، یورگ. 1386. زیبایی‌شناسی در معماری. ترجمة جهانشاه پاکزاد. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.

لاوسون، برایان. 1384. طراحان چگونه می‌اندیشند، ابهام‌زدایی از فرایند طراحی. ترجمة حمید ندیمی. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.

لنگ، جان. 1390. آفرینش نظریه معماری. ترجمة علیرضا عینی‌فر. تهران: دانشگاه تهران.

مددپور، محمد. 1382. «معنی خیال در هنرهای سنتی و مدرن». مجلة بیناب. ش3 و 4.

ــــــــــــــ . 1384. حکمت انسی و زیبایی‌شناسی عرفانی هنر اسلامی. تهران: سورة مهر.

مطهری ‌الهامی، مجتبی. 1381. «نور خیال». فصلنامة خیال. ش 4. تهران: فرهنگستان هنر.

مفتونی، نادیا. 1387. «بررسی مقایسه‌ای وحی و نبوت نزد فارابی و ابن‌سینا». دو فصلنامة تخصصی حکمت سینوی (مشکوة‌النور). س12. ش40. صص 24-5.

مولوی، جلال‌الدین محمد بلخی. 1388. فیه ما فیه. تصحیح توفیق ه. سبحانی. تهران: کتاب پارسه.

ـــــــــــــــــــــــــــــ . 1394. مثنوی معنوی. بر اساس نسخه نیکلسون. مقدمه و شرح جلال الدین همایی. تهران: بدرقه جاویدان.

نجیب‌اوغلو، گل‌رو. 1379. تزیین در معماری اسلامی. ترجمة مهرداد قیومی بیدهندی. تهران: روزنه.

نصیرالدین طوسی، محمد. 1375. شرح‌الاشارات و التنبیهات. قم: البلاغه.

 

English Sources

Dufrenne, Mikel. 1973. The Phenomenology of Aesthetic Experience. Trans, E.S. Casey. Evanston: Northwestern University Press.

Ettinghausen, Richard. 1947. Al. Ghazali on Beauty, In Art and Tho: ght. Issued in Honour of Dr. Ananda K. Coomaraswamy. edited by K. Baharatha Lyer. London: Luzac.

Fraser, I. and Henmi, R. 1994. Envisioning Architecture: An Analysis of Drawings. New York: Van Nostrand Reinhold.

Merleau-ponty. 1962. Phenomenology of Perception, Trans by Colin Smith. New York: Humanities Press.

English Sources

Dufrenne, Mikel. 1973. The Phenomenology of Aesthetic Experience. Trans, E.S. Casey. Evanston: Northwestern University Press.

Ettinghausen, Richard. 1947. Al. Ghazali on Beauty, In Art and Tho: ght. Issued in Honour of Dr. Ananda K. Coomaraswamy. edited by K. Baharatha Lyer. London: Luzac.

Fraser, I. and Henmi, R. 1994. Envisioning Architecture: An Analysis of Drawings. New York: Van Nostrand Reinhold.

Merleau-ponty. 1962. Phenomenology of Perception, Trans by Colin Smith. New York: Humanities Press.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

References

Antoniades, Anthony C. (2004/1383SH). Būtīqā-ye me’mārī (Poetics of architecture: theory of design). Tr. by Ahmad rezā Āy. Tehrān: Sorūš.

Akbarīyān, Rezā. (2009/1388SH). “Qovve-ye xīyāl va ālam-e sovar-e xīyālī”. Āmūze-hā-ye falsafye kalāmī. No. 8. Pp. 3-32.

Alavīzāde, Farzāne and Mohammad Taqavī. (2009/1388SH). “Barresī-ye moqāyese-yī mafhūm-e xīyāl az dīdgāh-e ebn-e arabī va mowlānā”. Jostārhā-ye adabī. No. 166. Pp. 111-128.

Aršad Rīyāhī, Alī and Safīye Vāse’ī. (2011/1390SH). “Ertebāt-e marāteb-e edrāk az nazar-e mollāsadrā”. Motāle’āt-e Eslāmī: falsafe va kalām. No. 2. Pp. 9-45.

Balxī, Jalāloddīn Mohamad. (2009/1388SH). Fīh-e mā fīh. Ed. by Towfīq Sobhānī. Tehrān: Ketāb-e Pārse.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (2015/1394SH). Masnavī ma’navī. Ed. by Jalāloddīn Homāyī. Tehrān: Badraqe Jāvīdān.

Baqāyī, Āžang. (2009/1388SH). “Naqš-e sāze dar sāxtār-e zībā-šenāsī-ye mo’āser”.  Našrīte-ye Hovīyyat-e Šahr. Year. 3. No. 4. Pp. 27-38.

Benvīdī, Fāteme. (2014/1393SH). “Naqš-e qovve-ye xīyāl dar padīdār-šenāsī-ye edrāk-e zībāyī-šenāxtī az dīdgāh-e mikel Dufrenne, motāle’e-ye mowredī: naqqāšī-ye šārl-e haštom”. Našrīye-ye honar-hā-ye zība- honar-hā-ye tatajassomī. Year 19. No. 4. Pp. 5-14.

Chittik, William C. (2006/1385SH). Rāh-e erfānī-ye ešq: ta’ālīm-e ma’navī-ye mowlavī (The sufi docturine of Rumi: an introduction). Ed. by Šahāboddīn Abbāsī. Tehrān: Peykān.

Coomaraswamy, Ananda Kentish. (2010/1389SH). Falsafe-ye honar-e šarqī va masīhī (Christian and oriental philosophy of art).  Tr. by Amīrhossein Zekrgū. Tehrān: Farhangestān-e Honar.

Corbin, Henry. (2004/1383SH). Arz-e malakūt: az īrān-e mazdā-yī ta īrān-e šī’ī. Tr. by Zīyā’oddīn dehšīrī. Tehrān: Tahūrī.

Corbin, Henry.. (2005/1384SH). Taxayyol-e xallāq dar erfān-e ebn-e arabī. Tr. by Enšā’allāh rahmatī. Tehrān: Jāmī.

ــــــــــــــــــــــــــــــ. (2010/1389SH). Ma’bad va mokāšefe. Tr. by Enšā’allāh rahmatī. Tehrān: Sūfiyā.

ــــــــــــــــــــــــــــ. (2013/1392SH). Āfāq-e tafakkor-e ma’navī dar eslām-e īrānī. Tr. by Bāqer Parhām. Tehrān: Farzān Rūz.

Dādāšī, Īraj. (1999/1378SH). “Pīrāmūn-e honar-e qodsī”. Honar. No. 40. Pp. 128-131.

ـــــــــــــــــــــــــ. (2003/1382SH). “Xīyāl be ravāyat-e mowlānā jalāloddīn mohammad balxī”. Faslnāme-ye Xīyāl. No.5. Pp. 6-41.

Dehxodā, Alī Akbar. (1962/1341SH). Loqat-nāme. Tehrān: Sāzmān-e Modīrīyat va Barnāmerīzī-ye Kešvar.

Ebn-e Sīnā. (1937/1316SH). Fann-e samā’-e tabī’ī. Tr. by Mohammad Alī Forūqī. Tehrān: Majles.

ـــــــــــــــــــ. (2004/1383SH). Resāle-ye nafs. Ed. by Mūsā Amīd. Hamedān: Bū’alī Sīnā University.

Ebrāhīmī dīnānī, Qolāmhossein. (2002/1381SH). “Edrāk-e xīyālī va honar”. Faslnāme-ye Xiyāl. No. 2. Pp. 6-11.

Falāmakī, Mohamad Mansūr. (2002/1381SH). Rīše-hā va gerāyeš-hā-ye nazarī-ye me’mārī. Tehrān: Fazā.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (2014/1393SH). Daryāft-e yegānegī dar me’mārī-ye Īrānī. Tehrān: Fazā.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (2017/1396SH). Fazā-ye hāfez. Tehrān: Fazā.

Grutter, Jorg Kurt. (2008/1386SH). Zībāyī-šenāsī dar me’mārī (Asthetik der architektur). Tr. by Jahānšāh pākzād. Tehrān: Šahīd Beheštī University.

Heydarīyān Šahrī, Ahmad Rezā and Kolsūm Sedīqī. (2010/1389SH). “Xīyāl dar andīše-ye hāzem al-qartājenī”. Do-faslnāme-ye Falsafī-ye Šenāxt. No. 63. Pp. 81-98.

Hojjat, Mahdī. (2008/1387SH). “Āšīyānī barāye morq-e bāq-e malakūt”. Āyene-ye xīyāl. No. 9. Pp. 84-88.

Hosseinzāde, Mohammad. (2006/1385SH). “Havās-e bātenī az manzar-e ma’refat-šenāsī”. ma’refat-e falsafī. No. 12. Pp. 65-108.

Jāberī Ardakānī, Seyyed Nāser. (2013/1392SH). “Rābete-ye šenāxt va bīneš bā eyn va zehn dar masnavī”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year 9. No. 30. Pp. 46-65.

Lang, Jon T. (2012/1390SH). Āfarīneš-e nazarīye-ye me’mārī (Creating architectural theory). Tr. by Alī Rezā Eynīfar. Tehrān: Tehrān University.

Lawson, Bryan. (2005/1384SH). Tarrāhān čegūne mīandīšand, ebhām-zodāyī az farāyand-e Tarrāhī (How designers think : the design process demystified). Tr. by Hamīd Nadīmī. Tehrān: Šahīd Beheštī University.

Madadpūr, Mohammad. (2003/1382SH). “Ma’nī-ye xīyāl dar honar-hā-ye sonnatī va modern”. Majalle-ye Bīnāb. No. 3 & 4. Pp. 184-195.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (2005/1384SH). Hekmat-e onsī va zībāyī-šenāsī-ye erfānī-ye honar-e eslāmī. Tehrān: Sūre-ye Mehr.

Maftūnī, Nādīyā. (2008/1387SH). “Barresī-ye moqāyese-yī vahy va nabovvat nazd-e fārābī va ebn-e sīnā”. Dofaslnāme-ye Hekmate sīnavī (meškāt al-nūr). Year 12. No. 40. Pp. 5-26.

Mollāsadrā, Mohamad ebn-e Ebrāhīm. (2005/1384SH). Mafātih al-qeyb: kelīd-e rāz-hā-ye qorān. Tr. by Mohammad Xājavī. Tehrān: Mowlā.

Motahharī Elhāmī, Mojtabā. (2002/1381SH). “Nūre xīyāl”.  Faslnāme-ye Xiyāl (Fahangestān-e Honar). No. 4. Pp. 4-15.

Mowlavī, Jalāloddīn Mohammad Balxī. (2009/1388SH). Fīh-e mā fīh. Ed. by Towhīd H. Sobhānī. Tehran: Ketāb-e Pārse.

_______________________________. (2015/1394SH). Masnavī-ye ma’navī. Ed. by. Nicholson. Introduction by Jalāloddīn Homāyī. Tehran: Badraqe-ye Jāvīdān.

Nasīroddīn-e tūsī, Mohammad. (1996/1375SH). Šarh al-ešārāt va al-tanbīhāt. Qom: Al-balāqe.

Necipoqlu, Gulru. (2000/1379SH). Hendese va tazyīn dar me’mārī-ye eslāmī (‎The topkapi scroll -Geometry and ornament in Islamic architecture. with an essay on the geometry of the muqarnas). Tr. by Mehrdād Qayyūmī Bīdhendī. Tehrān: Rozane.

Pāzūkī, Šahrām. (2003/1382SH). “Moqaddamātī darbāre-ye mabādī-ye  erfānī-ye honar va zībāyī dar eslām bā ešāre be masnavī-ye ma’navī”. Honar-hā-ye Zībā. No. 15. Pp. 4-13.

Qayyūmī, Mehrdād and Hamīdrezā Pīšvāyī. (2010/1389SH). “Darāmadī bar nesbat-e miyān-e makān va ensān dar masnavī-ye ma’navī”. Molānāpažūhī. Year. 1. No. 4. Pp. 87-105.

Qolīzāde, Heydar and Farhād Mohamadī. (2018/1397SH). “Mafhūm-šenāsī-ye važe-ye honar dar erfān bā tekīye bar še’r-e hāfez”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year 14. No. 50. Pp. 169-203.

Sādeqī māl amīrī, Mansūr. (2008/1386SH). Xallāqīyat-e rūykard-e sīstemī, fard, gorūh, sāzmān. Tehrān: Emām Hossein University.