چارچوب مفهومی طراحی فضای پیاده محور برای سالمندان جهت تسهیل مسیریابی آن‌ها در محیط‌های شهری

الموضوعات :

علی مصلحی ¹ , مهرنوش حسن زاده ²

1 - دانشجوی دکتری، شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد تهران جنوب، تهران، ایران
2 - گروه شهرسازی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تاريخ الإرسال : 09 الثلاثاء , ربيع الثاني, 1445 تاريخ التأكيد : 09 الثلاثاء , رمضان, 1445 تاريخ الإصدار : 01 السبت , رمضان, 1446

الکلمات المفتاحية: فضای شهری, سالمندان, پیاده رو, کیفیت زندگی شهری,

ملخص المقالة :

سالمندان به‌عنوان گروه سنی آسیب‌پذیر در جامعه در معرض انزوا و تنهایی و قطع رابطه با محیط‌های شهری می‌باشد یکی از عوامل تشدیدکننده این مسئله احساس گم‌گشتگی در پی حضور در فضاهای شهری ناآشنا می‌باشد. سالمندان هنگامی که نتوانند به دلایل مختلف در شهر حضور پیدا کنند رفته‌رفته تمایل آن‌ها به حضور در فضای شهری کم شده و در نتیجه تنهایی و انزوا را انتخاب می‌کنند. از جمله عواملی که می‌تواند مانع این امر شود طراحی محیط‌های شهری متناسب با نیاز سالمندان می‌باشد. سالمندان در محیط‌هایی حضور خواهند داشت که برای آنها آشنا باشد و در آن احساس تنهایی و گم‌گشتگی نکنند و بتوانند به‌صورت پیاده و یا از طریق حمل‌ونقل عمومی بدون مزاحمت و موانع در آن تردد کنند. ازاین‌رو هدف این پژوهش یافتن عوامل تأثیرگذار بر مسیریابی/جهت‌یابی سالمندان در محیط‌های شهری بخصوص فضای پیاده محور می‌باشد تا ضمن مشخص‌کردن این عوامل بتوان چارچوبی برای طراحی و مسیریابی سالمندان در محیط‌های پیاده محور تدوین کند. در این راستا  مصاحبه نیمه‌ساختاریافته با تعدادی از سالمندان شهر تهران بدون درنظرگرفتن محله و منطقه سکونت به‌صورت تصادفی صورت‌گرفته است که بخشی از آن به‌صورت سؤالات چهارگزینه‌ای و بخشی از آن به‌صورت نیمه‌ساختاریافته و سؤالات باز می‌باشد که با استفاده از روش تحلیل محتوا مفاهیم مهم آن استخراج شده است. در نهایت عواملی که موجب طراحی محیط شهری پیاده محور با درنظرگرفتن جهت‌یابی مناسب برای سالمندان استخراج شده است که از جمله می‌توان به خوانایی، دسترس‌پذیری، پیوستگی، امنیت و آموزش اشاره نمود.

المصادر:

اسلام‌پور، سجادزاده، حسن. (1394). اولویت‌های قابلیت پیاده‌محوری در خیابان‌های شهری، مورد مطالعاتی: مقایسه تطبیقی خیابان‌های شش‌گانه بافت مرکزی شهر همدان. معماری و شهرسازی آرمان شهر, 11(25), 265-277.
پاکزاد، جهانشاه. (1386). راهنمای طراحی فضاهای شهری. تهران: انتشارات شهیدی.
حجازی آزاد حمید ، آرش وحید، پورزرگر پریسا ، موحدی محمدمهدی ، 1397،تحلیل موانع و مشکلات سالمندان در پیاده رو های شهری نمونه موردی: پیاده رو محور ولیعصر و پارک ملت تهران، کنفرانس بین المللی عمران، معماری و مدیریت توسعه شهری در ایران تهران – دانشگاه تهران
رنجری، بهناز (1399): بررسی و تحلیل کیفیت فضاهای عمومی شهری با تاکید بر مفهوم شهر دوستدار سالمند(نمونه موردی:محله منتخب منطقه یک شهر شیراز)
سیریل‌بی. پامیر، امیر شکیبامنش، مصطفی بهزادفر، امین نجاری. (1391). آفرینش مرکز شهری سرزنده: اصول طراحی شهری و بازآفرینی. دانشگاه علم و صنعت ایران
شاخص دیده‌بان سالمندی در ایران (1399) موسسه راهبردی بازنشستگی صبا، نهاد پژوهشی صندوق بازنشستگی کشوری
طبیبیان, موسوی, میرجلال. (1392). بررسی نقش زیباسازی و ارتقاء کیفیت محیط بر سرزندگی شهری؛ نمونه موردی: باغ شهر تاریخی مراغه. معماری و شهرسازی آرمان شهر, 9(17), 249-262.
متیو کارمونا، تیم هیت، تنراک، استیون تیسدل، فریبا قرائی، زهرا اهری، مهشید شکوهی، اسماعیل صالحی، ابوالفضل توکلی‌شاندیز. (1394). مکان‌های عمومی، فضاهای شهری: ابعاد گوناگون طراحی شهری. دانشگاه هنر

Alves, F., Cruz, S., Ribeiro, A., Bastos Silva, A., Martins, J., & Cunha, I. (2020). Walkability index for elderly health: a proposal. Sustainability, 12(18), 7360
Aranoa, M.; Allo, C.; Serrano, I. Walkability City Tool (WCT): Measuring walkability. In Proceedings of the 22nd International Sustainable Development Research Society Conference (ISDRS 2016), School of Science and Technology, Universidade Nova de Lisboa, Lisbon, Portugal, 13–15 July 2016; Volume 1, pp. 789–800. [Google Scholar]
Feizi.m.j&Rajabi,A.,& Hoseini, Y.(2012). Recognition of Pedestrian-oriented Movement for Sustainability of Dense Urban Zones. Journal of Urban Management, 30, 179
Garau, C., Annunziata, A., & Yamu, C. (2020). The multi-method tool ‘PAST’for evaluating cultural routes in historical cities: Evidence from Cagliari, Italy. Sustainability, 12(14), 5513.‏.‏
Cho, H., Choi, J., No, W., Oh, M., & Kim, Y. (2021). Accessibility of welfare facilities for elderly people in Daejeon, South Korea considering public transportation accessibility. Transportation research interdisciplinary perspectives, 12, 100514.‏
Gaglione, F., Cottrill, C., & Gargiulo, C. (2021). Urban services, pedestrian networks and behaviors to measure elderly accessibility. Transportation research part D: transport and environment, 90, 102687.‏
Gálvez-Pérez, D., Guirao, B., Ortuño, A., & Picado-Santos, L. (2022). The influence of built environment factors on elderly pedestrian road safety in cities: the experience of Madrid. International journal of environmental research and public health, 19(4), 2280.
Su, M.; Du, Y.; Liu, Q.; Ren, Y.; Kawachi, I.; Lv, J.; Li, L. Objective assessment of urban built environment related to physical activity—Development, reliability and validity of the China Urban Built Environment Scan Tool (CUBEST). BMC Public Health 2014, 14.
Talavera-Garcia, R.; Soria-Lara, J. Q-PLOS, developing an alternative walking index. A method based on urban design quality. Cities 2015, 45, 7–17. [Google Scholar] [CrossRef]
Mercader-Moyano, P., Flores-García, M., & Serrano-Jiménez, A. (2020). Housing and neighbourhood diagnosis for ageing in place: Multidimensional Assessment System of the Built Environment (MASBE). Sustainable Cities and Society, 62, 102422.‏
Mekonnen, H. S., Lindgren, H., Geda, B., Azale, T., & Erlandsson, K. (2022). Satisfaction with life and associated factors among elderly people living in two cities in northwest Ethiopia: a community-based cross-sectional study. BMJ open, 12(9), e061931.‏
Ottoni, C. A., Sims-Gould, J., & Winters, M. (2021). Safety perceptions of older adults on an urban greenway: Interplay of the social and built environment. Health & Place, 70, 102605.‏
Peng, Y., Cheng, Z., Fu, P., Gao, L., Cai, X., & Jiang, Y. (2022). A Study on the Elderly-Orientation of Urban Public Space. Open Access Library Journal, 9(12), 1-11.‏
Wignall, R., McQuaid, K., Gough, K. V., & Esson, J. (2019). ‘We built this city’: Mobilities, urban livelihoods and social infrastructure in the lives of elderly Ghanaians. Geoforum, 103, 75-84.‏

نص كامل:



طراحی و برنامه ریزی در معماری و شهرسازی سال دوم ، شمارة چهارم، زمستان 1403، صص 100-114

ISSN: 3060-6608

 

 

 

 

 

 

تاریخ دریافت مقاله :        02/08/1402

 

تاریخ پذیرش مقاله :        29/12/1402

 

علی مصلحی 1 (نویسنده مسئول)

مهرنوش حسن زاده2

 

 

چکیده

 

 

 

سالمندان به‌عنوان گروه سنی آسیب‌پذیر در جامعه در معرض انزوا و تنهایی و قطع رابطه با محیط‌های شهری می‌باشد یکی از عوامل تشدیدکننده این مسئله احساس گم‌گشتگی در پی حضور در فضاهای شهری ناآشنا می‌باشد. سالمندان هنگامی که نتوانند به دلایل مختلف در شهر حضور پیدا کنند رفته‌رفته تمایل آن‌ها به حضور در فضای شهری کم شده و در نتیجه تنهایی و انزوا را انتخاب می‌کنند. از جمله عواملی که می‌تواند مانع این امر شود طراحی محیط‌های شهری متناسب با نیاز سالمندان می‌باشد. سالمندان در محیط‌هایی حضور خواهند داشت که برای آنها آشنا باشد و در آن احساس تنهایی و گم‌گشتگی نکنند و بتوانند به‌صورت پیاده و یا از طریق حمل‌ونقل عمومی بدون مزاحمت و موانع در آن تردد کنند. ازاین‌رو هدف این پژوهش یافتن عوامل تأثیرگذار بر مسیریابی/جهت‌یابی سالمندان در محیط‌های شهری بخصوص فضای پیاده محور می‌باشد تا ضمن مشخص‌کردن این عوامل بتوان چارچوبی برای طراحی و مسیریابی سالمندان در محیط‌های پیاده محور تدوین کند. در این راستا  مصاحبه نیمه‌ساختاریافته با تعدادی از سالمندان شهر تهران بدون درنظرگرفتن محله و منطقه سکونت به‌صورت تصادفی صورت‌گرفته است که بخشی از آن به‌صورت سؤالات چهارگزینه‌ای و بخشی از آن به‌صورت نیمه‌ساختاریافته و سؤالات باز می‌باشد که با استفاده از روش تحلیل محتوا مفاهیم مهم آن استخراج شده است. در نهایت عواملی که موجب طراحی محیط شهری پیاده محور با درنظرگرفتن جهت‌یابی مناسب برای سالمندان استخراج شده است که از جمله می‌توان به خوانایی، دسترس‌پذیری، پیوستگی، امنیت و آموزش اشاره نمود.

 

کلید واژگان: فضای شهری، سالمندان، پیاده رو، کیفیت زندگی شهری

 

1. دانشجوی دکتری، شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد تهران جنوب (پست الکترونیک: [e-mail])

2. استادیار، شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد تهران جنوب

 

 

 

 

 

1- مقدمه و بیان مسئله:

سالمندان در پی افزایش سن دچار اختلال عملکردی ذهنی خواهند شد این امر منجر به ایجاد تغییر در قدرت درک و حافظه و مسیریابی در فضاهای بیرون خواهد شد و در نهایت موجب گم‌گشتگی این افراد در فضاهایی که با آنجا آشنا نیستند و در نتیجه این امر سالمندان از ترس گمشدگی یا عدم توانایی در مسیریابی کمتر از خانه خارج می‌شوند یا استقلال خود را از دست می‌دهند و برای حضور در فضای شهری نیازمند دیگر افراد می‌شوند پس در نتیجه رسالت برنامه‌ریزان و طراحان شهری ایجاد محیط‌های شهری مناسب با نیاز سالمندان می‌باشد. محیط‌هایی که سالمندان بدون ترس از گم‌گشتگی در امنیت کامل در فضای شهری حضور پیدا کند. از بین فضاهای شهری مهم‌ترین فضای شهری فضای پیاده می‌باشد سالمندان به جهت داشتن تحرکات کم، بیشتر تمایل دارند که از خانه تا مقصد خود که عموماً پارک یا فضاهای تجاری مرکز محله می‌باشد به‌صورت پیاده طی کنند (Gálvez-Pérez& Guirao,2022:3). ازاین‌رو لازم است تا الزامات طراحی فضای پیاده شهری متناسب با نیاز سالمندان و تسهیل جهت‌یابی آن‌ها استخراج شود و در فرایند برنامه‌ریزی و طراحی محیط‌های شهری به کار گرفته شود.

بیان مسئله

سالمندی پدیده‌ای غیرقابل‌اجتناب است و نمی‌توان از وقوع آن جلوگیری کرد. در کشوری نظیر ایران نیز این پدیده با سرعت بیشتری نسبت به جهان در حال وقوع می‌باشد. طبق شاخص دیده‌بان سالمندی که توسط مؤسسه Helpage  صورت‌گرفته در سال 2019 حدود 13درصد جمعیت جهان را سالخوردگان تشکیل می‌دهند طبق پیش‌بینی‌های صورت‌گرفته شدت افزایش جمعیت سالخوردگان در کشورهای آسیایی که ایران را نیز در برخواهد گرفت نسبت به نقاط دیگر جهان 2 برابر می‌باشد. (شاخص دیده‌بان سالمندی 17:1399). این مهم ضرورت نگاه ویژه برنامه‌ریزان و مدیران شهری را می‌طلبد. امروزه نیازهای سالمندان در شهرها نادیده گرفته می‌شود و سالمندان برای حضور در شهر با محدودیت‌هایی از قبیل محدودیت در استفاده از حمل‌ونقل عمومی، کمبود فضاهای مناسب برای گذران اوقات، نامناسب‌بودن فضای پیاده در شهر، کمبود ایمنی و امنیت فضاهای شهری و... مواجه می‌باشد از طرفی سالمندان به‌عنوان عضو مهمی از جامعه جهت افزایش کیفیت زندگی خود نیازمند حضور در جامعه فضای شهری می‌باشد تا بتوانند نیازهای روزمره خود را برطرف سازند مانند خرید مایحتاج روزانه و برای تأمین این نیازها نیازمند کسی یا وابسته به دیگر اعضای خانواده نباشند از طرف دیگر سالمندان به دلیل محدودیت‌های حرکتی افزایش سن و کاهش کارایی به‌صورت تدریجی ارتباط آنها با دیگر گروه‌های سنی کاهش‌یافته و باعث می‌شود که روزبه‌روز منزوی‌ شود و با مشکلات روحی و جسمی مواجه شوند که موجب کاهش کیفیت زیست آنها خواهد شد؛ ازاین‌رو سالمندان جهت بهبود کیفیت زیست نیاز به حضور در جوامع و برقراری روابط با گروه‌های مختلف جامعه دارد همه شرایط در صورتی به وقوع می‌پیوندد که بستر حضور این افراد در محیط‌های شهری فراهم شود از جمله بسترهایی که ضروری است تا برای سالمندان از ابعاد مختلف مناسب‌سازی شده و به‌نوعی مشوق حضور سالمندان در فضاهای شهری باشد، فضاهای پیاده محور شهری می‌باشد. سالمندان به جهت حضور در فضای شهری به جهت افزایش تحرکات و گذران اوقات، بهتر است از مسیرهای پیاده و فضاهای پیاده محور استفاده نمایند. علاوه بر افزایش تحرکات جسمی در این‌گونه فضاها، تعاملات با هم سن و سالان خود و دیگر گروه‌های جامعه افزایش پیدا می‌کند با طراحی فضای شهری پیاده محور مناسب برای سالمندان و استقرار فعالیت‌ها و کاربری‌های موردنیاز آنها در سطح محله موجب افزایش کیفیت فضای شهری برای حضور سالمندان خواهد شد.

پیشینه پژوهشی

فرناندو الوس و چندی از همکاران در مقاله‌ای که در سال 2020 منتشر نمودند ضمن بیان اهمیت پیاده‌روی روزانه سالمندان در فضاهای شهری طرحی را به نام ¹WIEH  این طرح یک تحلیل فضایی بر اساس شاخصه‌هایی نظیر کیفیت پیاده‌روها، شیب و ناهمواری‌ها، مسیرهای موردعلاقه سالمندان (حس تعلق)، تجهیزات محیطی و... می‌باشد که با ارزیابی این شاخصه‌ها در سطوح شهری و تحلیل و آنالیز آنها در بستر نرم‌افزار GIS شبکه از مسیرهای پیاده را ارائه داده و به 4 دسته به ترتیب دوستدار سالمند بودن آنها را اولویت‌بندی نموده است  (Alves& Cruz, 2020:3) .

در راستای استفاده از محیط شهری توسط سالمندان و جهت‌گیری مناسب سالمندان هنگام تردد به‌صورت پیاده پنگ و همکاران در سال 2022 با استفاده از فناوری هوشمند و شبکه سازی برنامه ای طراحی نمودند که سالمندان بتوانند با استقاده از آن نرم افزار بهترین مسیر را برای پیاده‌روی خود انتخاب نموده و به مقاصد خود در فضای شهری به صورت پیاده دسترسی داشته باشند. عواملی که در جهت‌یابی برای سالمندان در این نرم افزار استفاده شد شامل امنیت، اسایش، دسترسی،هویت و حس تعلق می‌باشد. لازمه تحقق این طرح افزایش آموزش سالمندان در خصوص استفاده از تکنولوژیهای روز می‌باشد(Peng& Cheng,2022:2-9).

حجازی آزاد به همراه همکاران در سال 1397 تحقیقی را در زمینه موانع و مشکلات سالمندان در مسیرهای پیاده در شهر تهران انجام دادند در این پژوهش از روش تحلیل محتوا جهت دستیابی به نتایج استفاده نمودند. بیشترین مشکلاتی که سالمندان در فضاهای پیاده محور شهری با آن مواجه می‌باشد در ابتدا در خصوص تکریم اجتماعی آنها از طرف دیگر گروه های اجتماعی می‌باشد سپس بحث وضعیت فیزیکی معابر شامل کف پوش ها، آب های سطحی، انسداد مسیر پیاده‌روها، شیب و اختلاف سطوح و .... مطرح می‌باشد که پیاده‌روی سالمندان را دچار مشکل نموده است( آزاد و وحید 6:1397).

 

مبانی نظری 

جهت درک بهتر اهمیت موضوع فضای شهری مناسب حضور سالمندان و اهمیت تسهیل حضور پیاده سالمندان و عوامل مؤثر بر آن لازم است تا ابتدا با مفاهیم اولیه مانند تعریف درست از سالمندان، فضاهای شهری پیاده محور و تسهیل‌کننده حضور پیاده سالمندان در فضای شهری و چگونگی جهت‌یابی آنها در محیط ارائه گردد.

سالمندی

سالمندی یک‌ روند کاملاً طبیعی است که از زمان تولد شروع شده و تا زمان فوت ادامه خواهد داشت به طور فیزیولوژیکی افول تدریجی عملکرد بافت‌های بدن همراه خواهد بود سالمندی یک فرایند آهسته و پنهان از نظر زیست‌شناسی می‌باشد که پس از گذراندن دوره بلوغ در انسان تغییرات مخربی بر ساختار و بافت بدن ایجاد خواهد شد که عملکرد بدن را با مشکل مواجه می‌کند (Mekonnen & Lindgren:2022:2).

در سالمندان و افراد کم‌توان دو نوع معلولیت دیده می‌شود یک معلولیت و ناتوانی پزشکی که حاصل از کهولت سن و یا معلولیت و ضعف بدنی می‌باشد دوم ناتوانی اجتماعی می‌باشد که بر اثر موانعی که از جانب جامعه و محیط شهری به فرد تحمیل می‌شود و موجب عدم تطبیق فرد با محیط شهری می‌شود در این صورت علاوه بر ناتوانی که سالمند به‌صورت بالفعل دارد محیط شهری نیز آنها را معلول می‌سازد و قادر نیستند که از محیط‌های شهری به‌درستی استفاده کنند (کارمونا و هیت ،1394: 328).

 

فضای شهری 

فضای شهری کانون‌های تمرکز بصری و مراکز فعالیتی مهمی هستند که دارای بیشترین فرصت‌ دسترسی، فضاهای انعطاف‌پذیر و منطبق بر نیازهای طیف وسیعی از عملکردها می‌باشد(پامیر،11:1391) فضای شهری فضایی می‌باشد که افراد متنوع از لحاظ سن و جنس در ساعات مختلف روز حضور قابل توجهی دارند و به فعالیت‌های انتخابی یا اجتماعی می‌پردازند. حضور افراد بر پایه دو رویه می‌باشد که با یکدیگر در ارتباط کامل هستند اول بینش، فرهنگ و ادراک افراد و دیگری کیفیت و زیبایی فضای شهری می‌باشد (طبیبیان و موسوی،252:1392). فضای شهری درواقع چیزی نیست جزء فضای زندگی روزمره  شهروندان که هر روز به صورت آگاهانه و ناآگاهانه در طول راه از منزل تا محل کار ادراک می‌شود(پاکزاد،96:1386)

فضای شهری صحنه‌هایی از داستان زندگی جمعی است و در این فضا فرصت شکسته‌ شدن مرزهای اجتماعی است و برخوردهای از پیش تدوین نیافته اتفاق افتاده و افراد در یک محیط اجتماعی جدید با هم در ارتباط هستند. فضای شهری یکی از عناصر ساخت فضایی شهر است که همواره با تاریخ یک ملت در دوران‌های مختلف به وجود می‌آید شکل می‌گیرد و تغییر می‌کند و فعالیت‌های مختلف، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در آن جریان دارد . (رنجری:406:1399)

پیاده محوری فضاهای شهری

پیاده محوری به معنای میزان مطلوبیت فضای شهری برای حضور مردم، زندگی ،تعاملات اجتماعی،خرید ملاقات گذراندن اوقات فراغت در یک پهنه می‌باشد. یک فضای شهری پیاده محور فضایی است که استفاده کنندگان از آن با هر سن و هر درجه‌ای از توانایی می‌توانند جذابیت آسایش و امنیت را در هنگام پیاده‌روی نه فقط در هنگام فراغت در استفاده از امکانات در حین تردد احساس کنند(اسلام‌پور و سجادزاده: 266:1394)  .فیضی و همکاران پیاده محوری را ایجاد خیابان‌ها یا فضاهای خالی از آمد و شد سواره تعریف نمودند (Feizi& Rajabi,2012:182)

پیاده‌روی قدیمی‌ترین و ساده‌ترین شکل حرکت انسان است پیاده‌روی اولین و آخرین مد  حرکتی برای افراد می‌باشد علاوه بر اینکه فعالیت لذت‌بخش و طبیعی است به‌عنوان مد حمل‌ونقل سالم و پایدار محسوب می‌شود. علاوه‌برآن پیاده‌روی از درگیری با بیماری‌های زیادی مانند چاقی دیابت افسردگی و... پیشگیری می‌کند. افرادی که در حوزه سالمندی و محیط‌زیست فعالیت می‌کنند بر این باورند که شرایط محیطی می‌تواند بر فعالیت بدنی سلامت و استقلال افراد تأثیر بگذارد. افرادی که در محله‌های قابل پیاده‌روی زندگی می‌کنند سالم‌ترند برعکس آن، بی‌تحرکی در سالمندان در محلاتی که محور پیاده مناسبی ندارند زوال عقل و جسم را در درون آن‌ها تشدید خواهد کرد. محیط فیزیکی به‌صورت مستقیم بر فعالیت بدنی تأثیر می‌گذارد فعالیت بدنی نیز بر سلامت جسم و روح  تأثیر خواهد گذاشت (Garau& Annunziata ,2020: 4) .

پیاده‌روی به‌عنوان یکی از تأثیرگذارترین فعالیت‌ها در ارتقا سلامت و زندگی فعال در نظر گرفته می‌شود تحقیقات زیادی صورت‌گرفته و تأکید می‌کند که محیط ساخته شده از جمله فرم شهر، مقیاس، امنیت، ایمنی محیط،  ازدحام و...  از عواملی هستند که بر فعالیت بدنی سالمندان تأثیر مستقیم می‌گذارد   (Cho& Choi,2021:2).

مشارکت در فعالیت‌های روزانه تأثیر زیادی بر عملکرد سلامتی، احساس اعتمادبه‌نفس و کارآمدی در سالمندان دارد به‌صورت کلی مشارکت به‌عنوان درگیری یک فرد در نقش‌ها و فعالیت‌های زندگی روزمره درحالی‌که با محیط خود در تعامل می‌باشد تعریف می‌شود (Gálvez-Pérez& Guirao,2022:4-5 ).

به طور خاص افراد سالمند بیشتر در معرض ازدست‌دادن توانایی مشارکت و سازگاری و انعطاف‌پذیری با محیط بیرون می‌باشند بنابراین محیط‌های شهری و موانعی که می‌تواند برای حضور پذیری سالمندان وجود داشته باشد، در دسترسی پیاده آنها به فضای شهری در نتیجه مشارکت آن‌ها تأثیر می‌گذارد  (Alves& Cruz, 2020:5).

عوامل تاثیرگذار بر ترویج پیاده‌روی در سالمندان

طبق مطالعات صورت گرفته توسط ²CUBEST که مجموعه‌ای از ابزارها و متغیرها را جهت ارزیابی و اسکن محیط شهری در چین صورت گرفته که خود بر پایه مطالعات قابل استناد SPACES³ (اسکن سیستماتیک محیط عابرپیاده و دوچرخه) ، PDES⁴ (اسکن داده‌های محیط عابر پیاده)، WABSA⁵( فرم ارزیابی مناسب بودن محیط پیاده و دوچرخه) عواملی را که در پیاده‌روی افراد بخصوص افراد سالخورده و کم توان تاثیرگذار هستند را مشخص می‌کنند  طبق ارزیابی‌های صورت‌گرفته و مطالعات و  (Su&Du,2014: 2) و (Talavera & Soria-Lara,2015:11-12) و ( Serrano & Aranoa,2016:792) و   (Alves& Cruz, 2020:10-12)و(Ottoni & Sims-Gould,2021: 4-5)  در خصوص عوامل مؤثر بر ترویج پیاده‌روی سالمندان می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

به‌صورت کلی می‌توان عوامل را در سه دسته‌بندی کلان شامل سیمای فضای شهری فعالیت‌ها و عملکردهای درون آن و شبکه ارتباطی که فضای شهری را به یکدیگر مرتبط می‌کند اشاره نمود.

 دسترس‌پذیری و پیوستگی محیط شهری

 به لحاظ دسترسی به مدهای مختلف حرکتی (پیاده،حمل و نقل عمومی و دوچرخه) از نقاط مختلف شهر در تشویق به پیاده‌روی سالمندان تأثیرگذار می‌باشد و ادامه مسیر را برای سالخوردگان قابل‌اعتماد می‌کند. فضاهای پیاده‌روی در شهر باید به لحاظ زیرساخت نیز دسترس‌پذیر باشد و مسیرهای پیاده ایمنی به همراه تجهیزات لازم را برای سالمندان مهیا کند.

 فعالیت‌های متنوع در فضای شهری

 برای رفع نیازهای روزانه شهروندان به‌خصوص سالمندان که از دامنه حرکت اندکی برخوردارند مهم است تا با کمترین فاصله بتوانند نیازهای خود را رفع کنند و علاوه بر تحرکات روزانه دسترسی مناسب به مراکز خدمات‌رسانی نیز داشته باشد از طرفی به دلیل وجود طیف گسترده‌ای از نیازها شامل نیاز درمانی، فرهنگی، تفریحی و تجاری مدل اختلاط عملکردی در فضاهای شهری می‌توانند عاملی در تشویق و توسعه پیاده محوری برای سالمندان باشد.

منظر و سیمای بصری محیط شهری

 افراد در هنگام حضور در فضای شهری باید حس خوب و انرژی از محیط دریافت کنند. سیمای محیط شهری باید دعوت‌کننده و جاذب باشد استفاده از پوشش گیاهی مناسب، علائم و نشانه‌ها مؤثر بر زیبایی و هویت محیط شهری، نماهای مناسب ساختمان‌ها، خطوط آسمان منسجم و... از عوامل تأثیرگذار بر منظر سیمای بصری محیط شهری می‌باشد.

 

جهت‌یابی سالمندان در فضای شهری

عوامل مختلفی بر جهت‌یابی مسیر برای سالمندان به‌صورت پیاده تأثیرگذار می‌باشد از جمله می‌توان به بحث خوانایی اشاره نمود. خوانایی مسیر عنصر مهمی در جهت‌یابی سالمندان می‌باشد. خوانایی مسیر به ویژگی‌های درونی و بیرونی محیط وابسته است. وجود عناصر منحصربه‌فرد، کارکرد و فعالیت خاص، رویدادهایی که در مکان اتفاق افتاده می‌تواند خوانش فضایی را بالا ببرد. در واقع عناصری که موجب افزایش خوانایی می‌شوند به سالمندان کمک می‌کنند تا متوجه شوند کجای مسیر قرار دارند و برای رسیدن به مقصد کجا باید بروند. در مسیری که خوانا باشد سالمندان که دارای هوش و حواس ضعیف‌تری می‌باشند ترسی از گم‌شدن در آن ندارد در این راستا استفاده از نشانه‌ها و علایم در محیط‌های شهری به‌خصوص فضای پیاده‌روی ضروری است  (Alves& Cruz, 2020:7-8).

از دیگر عوامل تأثیرگذار بر جهت‌یابی سالمندان مبحث نور و روشنایی است. روشنایی مناسب معابر به سالمندان در جهت‌یابی و درک مسیر پیشرو کمک می‌کند در مواقعی که نور معابر کم باشد سالمندان در اثر این پدیده دچار اشتباهات بینایی، ترکیب سایه‌ها و  تداخل تصاویر خواهند شد. این امر موجب به‌وجودآمدن توهم در آن‌ها می‌شود و امکان دارد اختلاف ارتفاع سطوح را با عمق بیشتری ببیند و یا موانعی که تیره هستند را به‌وضوح تشخیص ندهند. ازاین‌ رو این امر می‌تواند برای آن‌ها خطرآفرین باشد. (Wignall & McQuaid,2019:10-14)

 روشنایی و نور ضمن ایجاد تصویری واضح از موانع و مسیر پیشرو امنیت خاطر را در سالمندان زیاد می‌کند. آن‌ها می‌توانند با خاطری آسوده در هر ساعت از شبانه‌روز به پیاده‌روی در فضای شهری بدون ترس از گم‌گشتگی یا آسیب‌پذیری توسط تهدیدات محیطی بپردازند   . (Mercader-Moyano& García, 2020:3)

در فضاهای شهری جهت خوانایی بیشتر و مسیریابی راحت‌تر بهتر است از علائم هدایت‌کننده یا هشداردهنده استفاده ‌شود. یکی از مشکلات سالمندان قابل‌فهم نبودن این علائم و نشانه‌ها به لحاظ بصری می‌باشد و یا در برخی مواقع فونت نوشته بر روی علائم برای سالمندان متناسب نیست و نمی‌توانند آن‌ها را بخوانند و بیشتر سالمندان را گیج خواهد کرد؛ ولی طراحی مناسب علائم و نشانه‌ها متناسب با ویژگی‌های سالمندان می‌توانند در مسیریابی آنها کمک کنند و آن‌ها را تا مسیر موردنظر هدایت کنند. (Gaglione& Cottrill,2021:3)

قابلیت دسترسی در محیط‌های شهری افراد را قادر می‌سازد تا با استفاده از روش‌های مختلف حمل و نقل به فعالیت‌ها و مقصد مورد نظر برسد پس یکی دیگر از الزامات جهت‌یابی برای سالمندان قابلیت دسترسی به فضای مختلف از طریق مد حرکتی پیاده و یا حمل و نقل عمومی مناسب سازی شده می‌باشد باید توجه داشت که در بحث دسترس پذیری فعالیت‌ها و مقاصد در نزدیکی محل سکونت سالمندان استقرار داشته باشند که سالمندان بتوانند با پیاده‌روی روزانه به آنها دسترسی پیدا کنند. (Mercader-Moyano% García, 2020:3)

جهت‌یابی مناسب در فضاهای شهری لازمه توسعه پیاده‌روی سالمندان در محیط‌های شهری می‌باشد طبق نتایج به‌دست‌آمده از مطالعات و پژوهش‌های پیشین محیط شهری مناسب برای پیاده‌روی سالمندان باید دارای ویژگی‌های خاصی باشد که علاوه بر اینکه جهت‌یابی را برای سالمندان تسهیل کنند شرایط برای حضور آنها در فضاهای شهری نیز فراهم شود. از عوامل مؤثر بر این امر می‌توان به محصوریت و شفافیت محیط‌های شهری اشاره نمود این محصوریت و شفافیت با شاخص‌هایی نظیر مقیاس انسانی، استفاده از پوشش گیاهی در محیط‌های پیاده، پیوستگی و خوانایی مسیر برای جهت‌یابی بهتر و جلوگیری از گم‌گشتگی سالمندان عرفی می‌شود. از دیگر عوامل می‌توان به غنای بصری در محیط‌های شهری اشاره نمود غنای بصری منتج از علائم و نشانه‌های شاخص در فضاهای شهری می‌باشد که به‌موجب آن یادآور هویت و خاطرات شهر می‌باشد عاملی که می‌توان برای سالمندان بسیار جذاب باشد عواملی که بتوان جذابیت محیط را برای سالمندان افزایش دهد تصویرپذیری بهتری در ذهن آنها خواهد داشت پس درنتیجه تمایل برای پیاده‌روی و رفتن در فضاهای شهری بیشتر می‌شود و از طرفی موجب می‌شود که خوانایی محیط شهری نیز به ‌واسطه حضور عناصر هویت‌بخش، فعالیت‌های کاربردی و پوشش گیاهی، بیشتر شود. از دیگر عواملی که نقش تعیین‌کننده در ترویج پیاده‌روی ساکنین دارد اطمینان آنها از محیط‌های شهری پیاده محور می‌باشد این امر دلیلی بر حضورپذیری افراد می‌باشد سالمندان به دلیل محدودیتی که دارند نگرانند که در هنگام حضور در فضاهای پیاده محور مورد اذیت و آزار قرار نگیرند. تأمین امنیت و ایمنی آنها و همچنین دسترس‌پذیری فضاهای شهری از طریق مسیرهای پیاده یا مدهای حمل‌ونقل دیگر می‌تواند برای سالمندان اعتمادسازی ایجاد کند و آنها را برای حضور در فضاهای شهری به‌صورت پیاده بیش‌ازپیش ترغیب نماید.پس به‌طورکلی می‌توان عوامل مؤثر بر جهت‌گیری سالمندان در فضای شهری را در سه سطح محصوریت و شفافیت محیط، تصویرپذیری و غنای بصری و اعتمادپذیری دسته‌بندی کرد که زیر مجموعه این سطوح به شرح زیر است.

 

 

نمودار 1: عوامل مؤثر بر جهت‌گیری سالمندان در فضای شهری منبع: نویسندگان

 

 

روش

پژوهش پیشرو یک تحقیق توصیفی و تحلیلی می‌باشد اطلاعات استفاده شده در این تحقیق به‌دست‌آمده از منابع و اسناد کتابخانه‌ای و نتایج مصاحبه نیمه ساختاریافته می‌باشد که از سالخوردگان بالای ۶۰ سال در منطقه 3 در محلات اختیاریه، دروس و قبا انجام شد.  منطقه 3 طبق نتایج به‌دست‌آمده از سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1395 که توسط مرکز آمار صورت گرفت دارای بیشترین درصد جمعیت 65سال و بیشتر (15درصد) می‌باشد به دلیل اینکه مخاطبان افراد سالخورده بودند همکاری لازمه را جهت پیشبرد مصاحبه از خود نشان ندادند روش نمونه‌گیری آماری به‌صورت غیراحتمالی و نمونه‌های در دسترس (اتفاقی) صورت گرفت. در نهایت طی هم‌کلامی با 76 نفر از عزیزان سالمند حدود 47 مصاحبه به‌صورت کامل در خصوص حضور افراد در فضاهای شهری، تمایل آن‌ها به پیاده‌روی، میزان پیاده‌روی و...  انجام شد. مصاحبه تلفیقی از سؤالات گزینه‌ای و تشریحی به‌صورت نیمه ساختاریافته⁶  صورت گرفت و پس از حصول به اشباع نظری⁷در حوزه سؤالات نیمه ساختاریافته روند مصاحبه پایان یافت. پاسخ‌های گزینه‌ای با استفاده از نرم‌افزار اس پی اس اس مورد تحلیل قرار گرفت و پاسخ‌هایی که به‌صورت فایل صوتی یا متن پاسخ داده بودند از شیوه‌های تحلیل محتوا⁸ به شیوه کدگذاری مورد تحلیل قرارگرفت تا بتوان متوجه شد که عوامل مؤثر بر مسیریابی سالمندان در فضای پیاده محیط‌های شهری چگونه می‌باشد تا بتوان ساختاری جهت بهبود وضعیت سالمندان در این حوزه پیشنهاد داد.

هدف از انجام این مرحله و مصاحبه با سالمندان در فضاهای شهری موجود اطلاع از میزان تمایل آنها برای پیاده روی و یا مشکلات آنها، نیازهای آنها و... می‌باشد که جهت استخراج شاخص‌های برنامه‌ریزی جهت تقوت مسیریابی و افزایش تمایل سالمندان تخصیص داده شود و برای آن برنامه‌ریزی نمود.

یافته‌ها 

طبق مطالب ذکر شده در قسمت روش پژوهش، داده‌های اصلی این پژوهش به‌دست‌آمده از مصاحبه می‌باشد که بخشی از آن به‌صورت گزینه‌ای و ساختار یافته می‌باشد که در خصوص تمایلات سالمندان، میزان پیاده‌روی، ترجیحات محیطی و... پرسیده خواهد شد که به شرح زیر است و قسمت دیگری از مصاحبه‌ها که به‌صورت نیمه ساختاریافته می‌باشد که در خصوص سؤالات کلی و جهت‌دهنده پرسیده خواهد شد درمورد مسائل و مشکلاتی که در مواقع حضور در محیط شهری بخصوص در مواقع پیاده با آن مواجه می‌باشند و همچنین در خصوص مسیریابی در محیط‌های شهری که چگونه انجام می‌دهند و یا با چه مشکلاتی دراین‌خصوص مواجه خواهند شد و در نهایت ترجیحات محیطی از نظر آنها متناسب با اهداف تحقیق به چه صورت می‌باشد. مصاحبه مورد نظر از 47نفر از شهروندان منطقه 3 شهر تهران به صورت تصادفی در نقاط مذکور پرسیده شده است. پاسخ‌دهندگان در رنج  میانگین سنی 65 سال  که شامل خانم‌ها و آقایان می‌باشند. درصد قابل توجهی از آنها از سطح سواد و آگاهی مطلوبی برخوردار می‌باشند. نتایج به‌دست‌آمده به شرح زیر است.

 

جدول 1: اطلاعات اولیه از وضعیت مصاحبه شوندگان

تحصیلات		وضعیت سکونت		جنسیت		میانگین سن
بی‌سواد /درحد اولیه	تحصیل کرده/دانشگاه/دبیرستان	به همراه خانواده	تنها	آقا	خانم	65.2
35.5	64.5	77	33	57.7	42.3

سؤالات اولیه درمورد تمایل آن‌ها به استفاده از محیط شهری و محله خود و همچنین وضعیت سلامتی آن‌ها پرسیده شد طبق نتایج به‌دست‌آمده سالمندانی که از وضعیت سلامتی مطلوبی برخوردار بودند به‌صورت مستقل فعالیت‌های شخصی خود را انجام داده و تا جای ممکن از حضور پذیری در فضای شهری احساس رضایت کرده با توجه به تمام موانع موجود تا حد توان خود به فعالیت در فضای شهری خواهند پرداخت.

 

جدول 2: تمایل مصاحبه شوندگان به استفاده از محیط شهری و محله خود وضعیت سلامتی آنها

همیشه	اکثر اوقات	گاهی	هرگز	سؤالات
72.7	22.7	2.3	2.3	1.       آیا شما فردی تندرست و سالم هستید؟
93.2	6.8	0	0	2.       آیا شما کارهای روزانه خود را انجام می دهید؟
61.4	34.1	0	4.5	3.       آیا از پیاده‌روی در محله خود احساس رضایت می‌کنید؟
38.1	34.1	31.8	2.3	4.       آیا شما خریدهای روزانه خود را در محله انجام می‌دهید؟
86.4	13.6	0	.	5.       آیا شما احساس می‌کنید که توانایی مراقبت از خود در محیط‌های پیاده را دارید؟

 

در قسمت بعدی به میزان زمان مورد نیاز برای دسترسی به فضاهای پر تردد برای سالمندان مانند مراکز خرید و فضاهای سبز سنجیده شد که پاسخ‌های مختلفی دریافت شد که بیشتر بازه‌ای بین 10 دقیقه تا 20 دقیقه را انتخاب نموده‌اند. اکثریت تمایل داشتند که برای دسترسی به خدمات و امکانات موردنیاز روزانه از فضاهای شهری نزدیک محل سکونت استفاده کنند.

 

جدول 3: میزان زمان مورد نیاز برای دسترسی به فضاهای پر تردد برای سالمندان

 

بیش از 30دقیقه	20-30 دقیقه	10-20 دقیقه	5-10 دقیقه	سؤالات
19.5	29.5	39.5	11.5	1.       چقدر طول می‌کشد پیاده به مراکز خرید محله بروید؟
20.5	36.4	18.2	24.9	2.       چقدر طول می‌کشد پیاده به پارک و فضاها سبز  محله بروید؟

 

پس از اطلاع از میزان زمانی که روزانه برای استفاده از خدمات شهری طی می‌کنند اطلاعاتی در خصوص مسائل و مشکلاتی که به طور عام سالمندان در فضای شهری با آن مواجه خواهند شد پرسیده شد مانند وجود فروشگاه‌ها و مراکز تجاری در اطراف محل سکونت، دسترسی به وسایل نقلیه عمومی، میزان تردد وسایل نقلیه در مسیری که به‌صورت پیاده روزانه طی می‌کنند، وضعیت امنیت و روشنایی معابر،پوشش گیاهی، منظره‌های جذاب در مسیر و.... نتیجه‌ای که حاصل شد مبین این موضوع می باش که سالمندان نمی‌توانند از وسایل نقلیه عمومی به‌آسانی استفاده کنند هم به علت در دسترس نبود و هم سختی استفاده از آن، آن‌ها همچنین از وضعیت ایمنی و امنیت معابر نیز راضی نبوده که در ادامه به‌تفصیل در خصوص مسائل و مشکلاتی که سالمندان در فضای شهری با آن روبه‌رو خواهند بود، توضیح داده می‌شود.

جدول 4: میزان زمانی که روزانه برای استفاده از خدمات شهری طی می‌کنند.

خ.کم	کم	زیاد	خ.زیاد	سؤالات
43.2	27.3	13.6	15.9	چه میزان فروشگاه‌/مراکز خرید روزانه در  نزدیکی محل زندگی شما هست؟
43.1	27.3	13.6	15.9	آیا مکان‌های زیادی وجود دارد که شما می‌توانید به‌صورت پیاده به آنجا بروید؟
48.8	32.1	16.8	2.3	چه میزان مسیر دسترسی به ایستگاه‌های حمل‌ونقل آسان است؟
42.7	24.1	15.9	17.3	در مسیرهای پیاده علائم و نشانه‌های راهنمای فضا برای تردد شما وجود دارد؟
9.1	19.5	36.4	35	میزان تردد وسایل نقلیه در اطراف مسیر پیاده‌روی شما که باعث می‌شود شما با امنیت کافی راه نروید چقدر است؟
54.5	29.5	29.5	6.8	وضعیت روشنایی معابر هنگام شب چگونه است؟
37.7	43.2	2.3	16.8	وضعیت امنیت در هنگام عبور و مرور از مسیر پیاده چگونه است؟
59.1	34.1	34.1	0	در هنگام پیاده‌روی منظره ها و نماهای جذابی مشاهده می‌کنید؟
36.4	15.9	15.9	18.2	در امتداد مسیر پیاده‌روی چه میزان پوشش گیاهی و درختان وجود دارد؟

 

سپس از آن‌ها در مورد میزان پیاده‌روی پرسیده شده است تا میزان توان آن‌ها برای راه رفتن پیاده و همچنین تعداد دفعاتی که در هفته می‌توانند این مسیر را بپیمایند مشخص گردد. اکثر پاسخ دهندگان که از سلامت کافی برخوردار بودند بیش از یک بار در هفته در فضاهای شهری پیاده‌روی می‌کردند و در مسیر پیاده‌روی معمولاً مسیر زیادی را طی می‌کردند این مقدار چند روز در هفته به بیش از یک کیلومتر نیز می‌رسید.  عده‌ای باهدف تندرستی و ورزش این مسافت را طی کرده و عده‌ای نیز از سر اجبار به دلیل استفاده از خدمات و کارهای شخصی و در آخر از آن‌ها پرسیده شد که چه مقدار به فضاهای شهری نا آشنا در شهر خواهند رفت با توجه به اینکه اکثر پاسخ دهندگان اهل پیاده‌روی و استفاده از فضای شهری و یا محله خود بودند از رفتن به فضاهای شهری نا آشنا تا حد ممکن امتناع می‌کردند دلیل این امر را نا آشنایی با مسیر و چگونگی دسترسی به مکان‌های موردنیاز سالمندان می‌دانستند که به تشریح در قسمت سؤالات نیمه ساختاریافته توضیح داده خواهد شد.

 

 

جدول 5: مورد میزان پیاده‌روی

 

هرروز	چندروز در هفته	1بار درهفته	هرگز	سؤالات
68.2	27.3	2.3	2.3	در مواقعی که شرایط هوا مناسب باشد چقدر پیاده‌روی می‌کنید؟
10.4	44.4	38.9	6.3	معمولا چقدر بیشتر از 1کیلومتر پیاده‌روی می‌کنید؟
0	2.3	3.4	63.6	چقدر به فضاهای شهری ناآشنا سفر می‌کنید؟

 

در ادامه  سؤالاتی را در خصوص موانعی که در محیط‌های شهری با آن مواجه خواهید شد و همچنین چگونگی مسیریابی در فضاهای شهری از آن‌ها پرسیده شد که پس از تحلیل محتوایی که بر روی فایل صوتی آنها انجام شده و کدگذاری‌های صورت‌گرفته نتایج زیر حاصل گشت.

سؤال 1: شما با چه موانعی در هنگام تردد پیاده مواجه می‌شوید؟

پوشش نامناسب معابر

استفاده از پوشش نامناسب برای سطح معابر که موجب انعکاس نور و ایجاد اختلال در بینایی سالمندان خواهدشد، وجود کندگی‌ها و ناهمواری‌ها در  سطح پیاده‌روها از جمله عواملی هستند که موجب می‌شوند حرکت سالمندان در پیاده‌روها با مشکل مواجه شود و یا افراد ناتوان که با عصا یا صندلی چرخ‌دار تردد می کنند نتوانند به‌درستی از پیاده‌رو عبور کنند.

عرض معابر

از دیگر موانعی که با آن مواجه می‌باشند عرض نامناسب پیاده‌راه‌ها و پیاده‌روها در برخی نقاط شهری می‌باشد. گاها دیده می‌شود که در همان عرض کم درخت کاشته شده است و سالمندان که دامنه حرکتی پایینی دارند را با مشکل مواجه می‌کنند و یا مغازه داران مقداری از جنس‌های مغازه را در پیاده راه قرار داده‌اند. 

مبلمان شهری و فضای سبز

از دیگر مشکلات سالمندان در محیط‌های شهری در حین پیاده‌روی، کمبود مبلمان شهری و پوشش گیاهی می‌باشد که آسایش را برای آن‌ها ایجاد کند و آن‌ها جهت استراحت از مبلمان استفاده کرده و یا درفصل گرم بتوانند در زیر سایه درختان کمی استراحت کنند.

ایمنی و امنیت سالمندان 

سالمندان به دلیل ضعف جسمانی قادر نیستند از عرض سواره‌رو‌ها بخصوص در معابری که سواره با سرعت زیاد حرکت می‌کند، عبور کنند ناگزیرند از پل‌های عابر پیاده که اکثر آن‌ها بدون بالابر می‌باشند، استفاده می‌کنند که طبق شنیده‌ها ترجیح آن‌ها بیشتر عبور از عرض سواره‌رو‌ها می‌باشد. سالمندان جهت حضور در شهر نسبت به سایر گروه‌های سنی خطر بالایی را برای تردد در سطح شهری می‌پذیرند و ایمنی خود را به خطرمی اندازند.

 از دیگر مسائل ذکر شده امنیت سالمندان در محیط می‌باشند. سالمندان به دلیل ناتوانی در دفاع از خود همیشه این استرس را دارند که مورد حمله افراد شرور و یا سارقین قرار بگیرند این امر باعث شده است سالمندان از فضاهای خلوت و تاریک کمتر عبور کنند و این امر حضور سالمندان را تحت‌تأثیر قرار خواهد داد.

حمل‌ونقل عمومی

 از دیگر مشکلات می‌توان به وسایل حمل‌ونقل عمومی اشاره نمود. بسیاری از سالمندان بیان کردند که در هنگام مراجعه به مراکز خرید ترجیح می‌دهند که در مسیر بازگشت از حمل و نقل عمومی استفاده کنند ولی با دو مشکل مواجه خواهند شد یک حمل و نقل عمومی برای سالمندان مناسب سازی نشده است و دیگر عدم پیوستگی مسیرهای حمل و نقل عمومی می‌باشد که سالمندان ناگزیر ترجیح می‌دهند که به‌صورت پیاده به خانه بازگردند.

سؤال 2 : درصورتی که در مکانی نا آشنا در شهر قدم بزنید چگونه مسیر خود را پیدا می کنید؟ (نقشه؟ نشانه های محیطی مثل میدان/ساختمان و... یا تابلوهای اطلاع رسانی و .....)

در مبحث بعدی که چگونگی جهت‌یابی سالمندان در محیط‌های شهری می‌باشد به‌مانند این است که مسئله‌ای به مسائل دیگر سالمندان در محیط شهری اضافه شده باشد. طبق مصاحبه انجام شده سالمندان تمایل خیلی کمی برای رفتن به محیط‌های غیرآشنا دارند و دلیل آن هم این است که تنهایی نمی‌توانند به آنجا بروند؛ چون نمی‌توانند مسیریابی کنند و یا به دلیل عدم خوانایی محیط نمی‌توانند به‌راحتی مقصد خود را پیدا کنند این امر سبب خواهد شد که تمایلی به رفتن به جایی که با آن آشنا نیستند نداشته باشند. از طرفی غیرقابل‌اعتماد بودن سیستم حمل‌ونقل عمومی و عدم پیوستگی مسیر، مزید بر علت خواهد شد تا نتوانند از محیط‌های شهری استفاده کنند. یکی از خلأهایی که در پی مصاحبه، پژوهشگر به آن دست‌یافت علاوه بر کاستی‌های محیط که شهروندان بخصوص سالمندان با آن مواجه می‌باشند، عدم آموزش‌های محیطی برای سالمندان هم در بحث سلامت عمومی و هم در مبحث استفاده از تکنولوژی مانند گوشی هوشمند و استفاده از برنامه‌های مسیریاب می‌باشد سالمندان تمایلی ندارند از تلفن‌های همراه هوشمند استفاده کنند به دلیل اینکه کار کردن با آن را نمی‌دانند و این می‌تواند خلأ آموزش در محیط شهری را بیان کند. از دیگر مسائلی که در محیط‌های شهری با آن مواجه می‌شود بخصوص در محیط‌های که آشنایی کمی با آن دارند فقدان علائم راهنما در محیط‌های شهری و ساختمان‌های عمومی می‌باشد که به سالمندان کمک کند تا بهتر فضا را شناسایی کرده و از امکانات موجود بهره بگیرند. در بحث اطلاع‌رسانی در محیط عدم خوانایی علائم هدایت‌کننده به لحاظ بصری و یا اندازه فونت نوشته‌ها می‌باشد. علاوه‌برآن عدم اطلاع‌رسانی از فضاهای مناسب‌سازی شده برای سالمندان باعث خواهد شد تا سالمندان به فضاهای ناآشنا در محیط‌های شهری اعتماد نداشته باشند و جهت پیشگیری از گم‌گشتگی در محیط‌های ناآشنا از حضور در فضا امتناع می‌کنند .

بحث و نتیجه گیری 

باتوجه‌به مطالعات صورت‌گرفته و مصاحبه‌ای که انجام شد در خصوص حضور پیاده افراد سالخورده در محیط‌های شهری و چگونگی مسیریابی آن‌ها در فضای شهری و تأثیر هر یک بر کیفیت زندگی آن‌ها این پاسخ به‌دست‌آمده است که بیشتر افراد از حضور در مکان‌های ناآشنا تا جای ممکن اجتناب می‌کنند، دلیل این کار ناآشنایی با فضا، احساس گم‌گشتگی در فضا تلقی می‌گردد. عدم وجود علائم و تابلوهای هدایت‌کننده عدم آگاهی از دسترسی و دسترس‌پذیری مناسب اماکن برای استفاده سالمندان و از همه مهم‌تر این ناآشنایی با فضا در آن‌ها اضطراب ناشی از گم‌گشتگی ایجاد می‌کند. در واقع عامل زمان در مسیریابی نقش اساسی را دارد بیشتر این افراد کسانی بودند که به‌راحتی در محله خود به دلیل حضور زمان طولانی‌مدت در آنجا مسیر خانه تا مقصد را پیاده طی می‌کردند. عامل زمان باعث شده بود که حتی با سختی‌های مسیر هم کنار بیایند و موانعی که در مسیر وجود داشت نادیده می‌گرفتند و یا راه‌حلی جایگزین برای استفاده از آن ارائه می‌دادند برای مثال یکی از سالمندان می‌گفت در پیاده‌روی نزدیک خانه ما ناهمواری زیادی وجود دارد و همچنین وجود جوی آب در کنار پیاده‌رو و عدم پل مناسب برای عبور از آن مانع از استفاده من از این پیاده‌رو خواهد شد؛ ولی من آهسته از کنار خیابان سواره‌رو قدم می‌زنم در واقع نامناسبی پیاده‌روها باعث انتخاب فضای ناامنی برای آن‌ها خواهد شد؛ ولی به دلیل شناخت محیط که در طول زمان برای او ایجاد شده بود مانع از پیاده‌روی وی از  محل زندگی تا فضای مقصد او مانند پارک بازار و.... نشده بود. حال برای اینکه سالمندان بتوانند در محیط‌های شهری دیگر که آشنایی اندکی دارند حضور یابند لازم است تا شناخت آن‌ها را از محیط بیشتر کرده ازاین‌رو باید چارچوبی برای طراحی محیط‌های شهری بخصوص محیط‌های پیاده شهری برای سالمندان پیشنهاد داد تا سالمندان بتوانند به تنهایی و به صورت پیاده مسیر خود را پیداکنند و از حضور در فضای شهری لذت ببرند و احساس گم‌گشتگی و ترس درون آن‌ها کاهش یابد  این امر سبب خواهد شد تا علاوه بر حضور فعال آن‌ها در محیط‌های شهری مشارکت بین سالمندان و محیط و سالمندان با دیگر گروه‌های سنی صورت بگیرد در نتیجه موجب افزایش تعاملات خواهد شد. سالمندان در پی افزایش تعاملات خود با دیگران و محیط زندگی بهتری از جهت ذهنی و عینی خواهند داشت، سلامت جسم و روح در ایشان ارتقاء یافته و تبدیل به شهروندی فعال در محیط‌های شهری خواهند شد. در این راستا در قالب مباحث اصلی چارچوبی برای مسیریابی در فضاهای پیاده شهری درنظرگرفته شده است. محیط‌های شهری و فضاهای شهری بخصوص فضاهای پیاده باید ویژگی‌هایی از قبیل امنیت، خوانایی، اعتمادپذیری، دسترسی‌پذیری، مسیرهای پیاده پیوسته، محیط‌های شهری همراه با آموزش‌های محیطی را به همراه داشته باشد.

امنیت محیطی:

طراحی محیط‌های ایمن به لحاظ چشم ناظر خیابان، طراحی محیط‌های شهری سرزنده، پراکنش کاربری‌های فعال در شب، ایجاد روشنایی به‌قدر کفایت موجب کاهش بستر وقوع جرم خواهد شد و از طرفی شرایط امنی را برای حضور سالمندان در محیط ایجاد خواهد کرد. از طرفی ایمنی در هنگام تردد فاکتور مهمی می‌باشد که در طراحی باید به آن توجه نمود. باید تا جای ممکن ایمن سازی و جداسازی مسیر حرکتی سواره از پیاده صورت گیرد، محیط‌های شهری بدون ناهمواری باشد تا سالمندان بدون ترس از افتادن، تصادف، برخورد با دیگران و .... در محیط‌های شهری حضور پیدا کنند.

خوانایی

در محیط‌هایی که خوانایی در آن بیشتر می‌باشد به بیان دیگر عناصر شاخص و هویت‌بخش و یا رویدادها و فعالیت‌های خاصی در محیط قراردادند که قابل‌تشخیص می‌باشند و در ذهن افراد می‌مانند علاوه بر اینکه موجب افزایش کیفیت محیط خواهد شد به دلیل خاصیت ماندگاری در ذهن بخصوص سالمندان می‌تواند در درجه اول دلیلی برای افزایش حس تعلق به فضای شهری باشد و در درجه بعدی راهنمایی باشد برای مسیریابی در محیط‌های شهری علاوه بر عناصر، فضاها، فعالیت‌ها و عملکردهایی شاخص و باهویت در فضاهای شهری استفاده از علائم اطلاع‌رسانی مناسب‌سازی شده برای سالمندان، مبلمان شهری و خدمات مناسب برای سالمندان از عوامل دیگری می‌باشد که می‌تواند به خوانایی محیط برای سالمندان کمک کند. هرچه خوانایی محیط بیشتر باشد سالمندان در آن محیط احساس گم‌گشتگی نخواهند کرد و اعتماد به محیط در آن‌ها بیشتر شده و در نتیجه حضورپذیری آن‌ها در محیط شهری به‌صورت پیاده افزایش خواهد یافت.

دسترسی پذیری

دسترس‌پذیری در فضای شهری هم مربوط به کاربری‌ها و فعالیت‌های شهری می‌باشد و هم در ارتباط به مسیرهای دسترسی و سلسله‌مراتب دسترسی فضای شهری که با طراحی و مکان‌یابی درست کاربری‌ها در سلسله‌مراتب فضای شهری و طراحی مدهای حرکتی مناسب و مسیر پیاده مناسب‌سازی شده برای سالمندان و حمل‌ونقل عمومی مناسب‌سازی شده باتوجه ‌به هزینه و زمان سفر می‌توان دسترسی سالمندان به فضاهای شهری را تسهیل نمود از طرفی دسترسی آسان به محیط‌های شهری موجب افزایش خوانایی شهر برای سالمندان و در نهایت بهبود مسیریابی در محیط خواهد شد.

پیوستگی مسیر 

مسیرهای پیوسته خود می‌توانند موجب هدایت و مسیریابی سالمندان در محیط‌های شهری شوند. طراحی محیط‌های شهری جهت حضور سالمندان و عدم گم‌گشتگی آنها در محیط باید به‌گونه‌ای باشند که آن‌ها را در محیط‌های شهری هدایت کنند. ایجاد مسیرهای پیاده پیوسته در کنار کاربری‌ها و فعالیت‌های مختلط جهت رفع نیاز سالمندان و مکان‌یابی درست فضاهای تفریحی مانند پارک و یا مراکز درمانی و در نتیجه ایجاد محیطی یکپارچه و پیوسته می‌توان حضور سالمندان در محیط‌های شهری را افزایش داده و از گم‌گشتگی آن‌ها جلوگیری کند.

آموزش و سلامت عمومی

علاوه بر طراحی و برنامه‌ریزی مناسب محیط نیاز است تا در شهر جهت استفاده به‌روز و کارآمد سالمندان از محیط شهری آموزش‌هایی را برای سالمندان درنظرگرفت. این آموزش‌ها می‌تواند در طیف موضوعات متنوعی صورت بگیرد از مبحث سلامتی و بهداشت تا استفاده از تلفن‌های هوشمند برای مسیریابی و یا آموزش خوانایی علائم شهری و ... باشد. سالمندان به جهت فاصله گرفتن از محیط‌های آموزش با توجه به پیشرفت روزافزون علم و تکنولوژی روز به‌روز از این حیث از جامعه فاصله می‌گیرند با آموزش صحیح می‌توان این خلا را در فضاهای شهری پر کرد تا  سالمندان نیز مانند دیگر گروه‌های سنی بتوانند از محیط شهری و امکانات موجود بهره ببرند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 1:چارچوب طراحی محیط‌های شهری پیاده محور

 

بعد	امنیت	سالم به‌مقصدرسیدن، افزایش کیفیت محیط فیزیکی، عبور از خیابان با ایمنی کامل و بدون خطر
شاخص	·       عبور و مرور ·       ساختار پیاده‌رو ·       ناهمواری‌ها ·       ایمنی محیط  ·       میزان جرم و جنایت
بعد	خوانایی محیط	هویت‌بخشی به محیط شهری، اولویت به حرکت عابر، محیط جذاب با مبلمان شهری و پوشش گیاهی
شاخص	·       علائم و شاخصه‌ها در محیط ·       مبلمان شهری ·       مقیاس انسانی ·       تسهیلات موجود در پیاده‌رو  ·       فعالیت‌های خاص شهری
بعد	آموزش و سلامت عمومی		ارتقای سلامت سالمندان با آموزش‌‌های عمومی و تشویق آن‌ها به پیاده‌روی در محیط‌های شهری
شاخص	·       آموزش عمومی و تشویق پیاده‌روی  ·       آلودگی محیط‌های شهری
بعد	دسترس‌پذیری	دسترسی به محیط‌های پیاده پیوسته، دسترسی آسان به خدمات موردنیاز سالمندان و....
شاخص	·       جابه‌جایی ·       نوع وسیله نقلیه  ·       مسیر دسترسی مناسب سازی شده برای سالمندان ·       هزینه و زمان
بعد	پیوستگی	پیوستگی مسیر تردد عابرین در سرتاسر فضاهای شهری
شاخص	·       اتصال مسیرهای پیاده  ·       رابطه بین کاربری‌ها و حمل وتقل عمومی و مسیر پیاده  ·       اختلاط کاربری ها

 

 

 

 

 

نمودار 2: چارچوب طراحی محیط‌های شهری پیاده محور منبع: نویسندگان

 

منابع

اسلام‌پور، سجادزاده، حسن. (1394). اولویت‌های قابلیت پیاده‌محوری در خیابان‌های شهری، مورد مطالعاتی: مقایسه تطبیقی خیابان‌های شش‌گانه بافت مرکزی شهر همدان. معماری و شهرسازی آرمان شهر, 11(25), 265-277.

پاکزاد، جهانشاه. (1386). راهنمای طراحی فضاهای شهری. تهران: انتشارات شهیدی.

حجازی آزاد حمید ، آرش وحید، پورزرگر پریسا ، موحدی محمدمهدی ، 1397،تحلیل موانع و مشکلات سالمندان در پیاده رو های شهری نمونه موردی: پیاده رو محور ولیعصر و پارک ملت تهران، کنفرانس بین المللی عمران، معماری و مدیریت توسعه شهری در ایران تهران – دانشگاه تهران

رنجری، بهناز (1399): بررسی و تحلیل کیفیت فضاهای عمومی شهری با تاکید بر مفهوم شهر دوستدار سالمند(نمونه موردی:محله منتخب منطقه یک شهر شیراز)

سیریل‌بی. پامیر، امیر شکیبامنش، مصطفی بهزادفر، امین نجاری. (1391). آفرینش مرکز شهری سرزنده: اصول طراحی شهری و بازآفرینی. دانشگاه علم و صنعت ایران

شاخص دیده‌بان سالمندی در ایران (1399) موسسه راهبردی بازنشستگی صبا، نهاد پژوهشی صندوق بازنشستگی کشوری

طبیبیان, موسوی, میرجلال. (1392). بررسی نقش زیباسازی و ارتقاء کیفیت محیط بر سرزندگی شهری؛ نمونه موردی: باغ شهر تاریخی مراغه. معماری و شهرسازی آرمان شهر, 9(17), 249-262.

متیو کارمونا، تیم هیت، تنراک، استیون تیسدل، فریبا قرائی، زهرا اهری، مهشید شکوهی، اسماعیل صالحی، ابوالفضل توکلی‌شاندیز. (1394). مکان‌های عمومی، فضاهای شهری: ابعاد گوناگون طراحی شهری. دانشگاه هنر

 

Alves, F., Cruz, S., Ribeiro, A., Bastos Silva, A., Martins, J., & Cunha, I. (2020). Walkability index for elderly health: a proposal. Sustainability, 12(18), 7360

Aranoa, M.; Allo, C.; Serrano, I. Walkability City Tool (WCT): Measuring walkability. In Proceedings of the 22nd International Sustainable Development Research Society Conference (ISDRS 2016), School of Science and Technology, Universidade Nova de Lisboa, Lisbon, Portugal, 13–15 July 2016; Volume 1, pp. 789–800. [Google Scholar]

 Feizi.m.j&Rajabi,A.,& Hoseini, Y.(2012). Recognition of Pedestrian-oriented Movement for Sustainability of Dense Urban Zones. Journal of Urban Management, 30, 179

Garau, C., Annunziata, A., & Yamu, C. (2020). The multi-method tool ‘PAST’for evaluating cultural routes in historical cities: Evidence from Cagliari, Italy. Sustainability, 12(14), 5513.‏.‏

Cho, H., Choi, J., No, W., Oh, M., & Kim, Y. (2021). Accessibility of welfare facilities for elderly people in Daejeon, South Korea considering public transportation accessibility. Transportation research interdisciplinary perspectives, 12, 100514.‏

Gaglione, F., Cottrill, C., & Gargiulo, C. (2021). Urban services, pedestrian networks and behaviors to measure elderly accessibility. Transportation research part D: transport and environment, 90, 102687.‏

Gálvez-Pérez, D., Guirao, B., Ortuño, A., & Picado-Santos, L. (2022). The influence of built environment factors on elderly pedestrian road safety in cities: the experience of Madrid. International journal of environmental research and public health, 19(4), 2280.

Su, M.; Du, Y.; Liu, Q.; Ren, Y.; Kawachi, I.; Lv, J.; Li, L. Objective assessment of urban built environment related to physical activity—Development, reliability and validity of the China Urban Built Environment Scan Tool (CUBEST). BMC Public Health 2014, 14.

Talavera-Garcia, R.; Soria-Lara, J. Q-PLOS, developing an alternative walking index. A method based on urban design quality. Cities 2015, 45, 7–17. [Google Scholar] [CrossRef]

Mercader-Moyano, P., Flores-García, M., & Serrano-Jiménez, A. (2020). Housing and neighbourhood diagnosis for ageing in place: Multidimensional Assessment System of the Built Environment (MASBE). Sustainable Cities and Society, 62, 102422.‏

Mekonnen, H. S., Lindgren, H., Geda, B., Azale, T., & Erlandsson, K. (2022). Satisfaction with life and associated factors among elderly people living in two cities in northwest Ethiopia: a community-based cross-sectional study. BMJ open, 12(9), e061931.‏

Ottoni, C. A., Sims-Gould, J., & Winters, M. (2021). Safety perceptions of older adults on an urban greenway: Interplay of the social and built environment. Health & Place, 70, 102605.‏

Peng, Y., Cheng, Z., Fu, P., Gao, L., Cai, X., & Jiang, Y. (2022). A Study on the Elderly-Orientation of Urban Public Space. Open Access Library Journal, 9(12), 1-11.‏

Wignall, R., McQuaid, K., Gough, K. V., & Esson, J. (2019). ‘We built this city’: Mobilities, urban livelihoods and social infrastructure in the lives of elderly Ghanaians. Geoforum, 103, 75-84.‏

 

---

[1]  Walkability Index for Elderly Health (WIEH)

[2]  the China Urban Built Environment Scan Tool

[3]  Systematic Pedestrian and Cycling Environment Scan

[4]  Pedestrian Environment Data Scan

[5]  Walking/Bicycling Suitability Assessment Form

[6]  Semi-structured interview

[7]  Theoretical saturation

[8]  Content analysis