بررسی کارکردهای ارسی در معماری داخلی فضاهای مسکونی (نمونۀ موردی: ارسیخانۀ تهران)
الموضوعات : معمار شهر
سیده مریم مجتبوی
1
,
کیانا نیکبخت
2
1 - استادیار گروه معماری، موسسه آموزش عالی فردوس، مشهد، ایران.
2 - دانشجوی کارشناسی ارشد معماری داخلی، مؤسسه آموزش عالی فردوس، مشهد، ایران.
الکلمات المفتاحية: معماری داخلی, فضای مسکونی, پنجره, ارسی, ارسیخانه,
ملخص المقالة :
نور جوهر خوانش هستی است و ارسی، پنجرهای است رو به نور. ارسی از عهد صفویه به این سو در تاریخ هنر، به شهرت رسیده و به عنوان یکی از اجزای هنرهای سنتی ایران در معماری بناها، نقشی چندبعدی داشته است، اما در گذر از معماری سنتی به معماری مدرن در آستانۀ فراموشی قرار گرفته است. بنابراین ضروری است کارکردهای ارسی در معماری سنتی ایران بررسی و ویژگیهای آن را مورد بازشناسی قرار گیرد تا معماران معاصر بتوانند آن را جوهره و دستمایۀ طراحی فضاهای معاصر قرار دهند. هدف اصلی این پژوهش، واکاوی کارکردهای ارسی در معماری داخلی فضای مسکونی و بررسی نحوه تأثیر عنصر ارسی در نمونۀ مورد بررسی (خانۀ ارسی تهران) میباشد. تحقیق حاضر یک مطالعه توصیفی از نوع کیفی است که در پروسه پیشبرد پژوهش، از روش بررسی نمونه موردی (تک نمونه) و در راستای جمعآوری متون از تحقیقات کتابخانهای و میدانی بهره گرفته شد؛ به گونه ای که در بخش اول تحقیق (چارچوب نظری تحقیق) از مفهوم به مصداق و در بخش دوم که شامل بررسی نمونۀ موردی است، از مصداق به مفهوم پرداخته شد. نتایج پژوهش حاضر نشان میدهد، ارسی در خانههای سنتی شش کارکرد (ارتقاء سلامت، ایجاد آسایش حرارتی، تزئین، افزایشدهندۀ حریم شخصی، ارتقاء انعطافپذیری و تأمین نور و منظر) را به عهده داشته است. در نمونۀ موردی از ارسی مدرن جهت طراحی فضاهای داخلی و طراحی پوستۀ نما بهره برده شده و پنجرههای ارسی هر شش کارکرد را پاسخ دادهاند.
بررسی کارکردهای ارسی در معماری داخلی فضاهای مسکونی
(نمونۀ موردی: ارسیخانۀ تهران)
چکیده:
نور جوهر خوانش هستی است و ارسی، پنجرهای است رو به نور. ارسی از عهد صفویه به این سو در تاریخ هنر، به شهرت رسیده و به عنوان یکی از اجزای هنرهای سنتی ایران در معماری بناها، نقشی چندبعدی داشته است. اما در گذر از معماری سنتی به معماری مدرن در آستانۀ فراموشی قرار گرفته است. بنابراین ضروری است کارکردهای ارسی در معماری سنتی ایران بررسی و ویژگیهای آن را مورد بازشناسی قرار گیرد تا معماران معاصر بتوانند آن را جوهره و دستمایۀ طراحی فضاهای معاصر قرار دهند. هدف اصلی این پژوهش، واکاوی کارکردهای ارسی در معماری داخلی فضای مسکونی و بررسی نحوه تأثیر عنصر ارسی در نمونۀ مورد بررسی (خانۀ ارسی تهران) میباشد. تحقیق حاضر یک مطالعه توصیفی از نوع کیفی است که در پروسه پیشبرد پژوهش، از روش بررسی نمونه موردی (تک نمونه) و در راستای جمعآوری متون از تحقیقات کتابخانهای و میدانی بهره گرفته شد؛ به گونه ای که در بخش اول تحقیق (چارچوب نظری تحقیق) از مفهوم به مصداق و در بخش دوم که شامل بررسی نمونۀ موردی است، از مصداق به مفهوم پرداخته شد. نتایج پژوهش حاضر نشان میدهد، ارسی در خانههای سنتی شش کارکرد (ارتقاء سلامت، ایجاد آسایش حرارتی، تزئین، افزایشدهندۀ حریم شخصی، ارتقاء انعطافپذیری و تأمین نور و منظر) را به عهده داشته است. در نمونۀ موردی از ارسی مدرن جهت طراحی فضاهای داخلی و طراحی پوستۀ نما بهره برده شده و پنجرههای ارسی هر شش کارکرد را پاسخ دادهاند.
کلمات کلیدی: فضای مسکونی، معماری داخلی، پنجره، ارسی، ارسی خانه.
مقدمه:
نور اولین شرط برای هر نوع ادراک بینایی است. امروزه دانشمندان، طراحان و روانشناسان معتقدند که، نورها نقش مهمی بر خلق و خوی انسان و رفتارهای اجتماعی دارند. اخیرأ دانشمندان معتقدند که، نور غالبأ در طراحی داخلی به افزایش کاربرد به جای مؤلفه اصلی طراحی در کنار شکل، رنگ، بافت و غیره میپردازد (شیرویی و میرزاده، 1398: 8). نور آفتاب اثر آسایشی برا انسان دارد، در نتیجه هدایت نور آفتاب به داخل فضا، از ما در برابر بیماریها محافظت میکند (صفربیرانوند و شریفی، 1397: 2). بهرهگیری از نور در ساختمانها اسبابی برای سازگار کردن محیط و کنترل با روشهای پایدار برای ازدیاد مطلوبیت، آسایش دیداری، بازدهی انرژی و خلق محیط زیبا و دلپذیر برای ساکنین ساختمانها است (قیابکلو، ۱۳۹۲).
در معماری سنتی قدیم ایران، پنجره از اهمیت و جایگاه بالایی برخوردار بوده است، برای مثال میتوان به پنجرههای ارسی، روزن، شباک و جامخانه اشارهنمود که در معماری خانه بهکار گرفته میشده اند. غالباً عناصر استفاده شده در معماری ایران چند حاصلی بودهاند؛ یعنی تقریباً هیچ عنصری صرفاً برای زیبایی یا تزئین استفاده نمیشده است (حقشناس و بمانیان و قیابکلو، 1395: 56). ارسیها، با ساختار چوبی و شیشههای تکه تکۀ کوچک و رنگی، نور آفتاب را با رنگهای مختلف به داخل میفرستادند (روشن و حاجعلیزاده، 1398: 2). اما سیر تحول پنجرهها نشان میدهد: کاربرد آنها به انتقال نور و هوا به داخل ساختمان و محافظت در مقابل گرما، سرما، سروصدا و گرد و خاک تقلیل یافتهاند. پیرنیا، علت به کار بردن شیشههای رنگی را حفظ محرمیت ساکنین در فضای داخلی قلمداد میکند. عدهای از مراجع، کاربری شیشههای رنگی را علل دفع حشرات مزاحم میدانند (حقشناس و بمانیان و قیابکلو، 1395: 56).
هدف اصلی در این پژوهش، بررسی تأثیرات ارسی در معماری داخلی و بررسی نحوۀ عملکرد عنصر ارسی در نمونه مورد بررسی (خانۀ ارسی تهران) میباشد. در جهت دسترسی به اهداف تحقیق این سوالات مطرح میشود: -نحوۀ کارکرد ارسی در معماری داخلی فضاهای مسکونی چگونه است؟ -عنصر ارسی در نمونه موردی (خانۀ ارسی تهران) چه کارکردی دارد؟ بنابراین در گام نخست به جمعآوری اطلاعات مرتبط با مبانی نظری به روش کتابخانهای و اسنادی پرداخته شده و مدل مفهومی پژوهش در ارتباط با تأثیرات و کارکرد ارسی در معماری داخلی، استخراج گشتهاست. سپس در گام بعدی به بررسی و ارزیابی مؤلفههای برآمده از مدل پژوهش در نمونۀ موردی (ارسیخانه) به صورت کیفی پرداخته شدهاست. در انتها، یافتههای پژوهش در قالب جدول تدوین و ارائه شدهاست.
پیشینه:
در پیشینۀ پژوهش، کلمۀ کلیدی ارسی مورد مطالعه و بررسی قرار گرفتهاست.
روشن و حاجعلیزاده (1398) در مقالهای با عنوان «استفاده از پنجره ارسی در معماری مدرن داخلی» به این نتایج دست یافتند که استفاده از پنجرههای ارسی در معماری داخلی مدرن باعث روح بخشیدن به فضا و استفاده از نور طبیعی خورشید در روز و همینطور به وجود آوردن فضایی زیبا میشود )روشن و حاجعلی زاده، 1398). زارعی (1392) در مقالهای با عنوان «سنندج شهر ارسی بررسی روند شکلگیری و گسترش هنر ارسیسازی» به این نتایج دست یافت که طبق شواهد موجود آغاز استفاده از ارسی در بناهای دورۀ صفوی بوده است. اما مدارک محکمتری نیز جهت استفاده از ارسی در ساختمانهای دورۀ قاجار نشاندهنده این است که، ارسی در این دورۀ گسترش زیادی داشته است و میتوان سنندج را جزء مراکز مهم ساخت ارسی در دورۀ قاجار شمرد (زارعی، 1392). طاهباز و همکاران (1394) در مقالهای با عنوان «تأثیر طراحی معماری در بازی نور طبیعی در خانههای سنتی ایران» به این نتایج دستیافتند که نور روز در معماری مسکونی خانههای سنتی ایران، در کلیه تصمیمات طراحی اعم از انتخاب فضاهای پر و خالی، تناسبات و ابعاد حیاطها و اتاقها، جهتگیری هر فضا نسبت به خورشید، میزان دید هر فضا به حیاط و آسمان، عمق هر فضا و شکل و موقعیت نورگیر آن، اهمیت هر فضا از نظر دسترسی و کاربری و غیره نقش تعیینکنندهای داشته و یکی از مهمترین ارکان طراحی محسوب میشده است. (طاهباز و همکاران، 1394). شیرویی و میرزاده (1398) در مقالهای با عنوان «تأثیر نور (طبیعی و مصنوعی) بر خلق و خو و روان انسان در معماری داخلی» به این نتایج دست یافتند که تأثیر و اهمیت نور در معماری فضاهای داخلی با توجه به تأتیرپذیری روان و جسم انسان از نور است. انسان در طول تاریخ همواره به محیط پیرامون خود توجه داشته است و آن را با نیازهای خود متناسب ساخته است (شیرویی و میرزاده، 1398). معماریان و عظیمی و کبودی (1393) در مقالهای با عنوان «رﯾﺸﻪﯾﺎﺑﯽ ﮐﺎرﺑﺴﺖ رﻧﮓ آﺑﯽ در ﭘﻨﺠﺮهﻫﺎی اﺑﻨﯿﻪ ﺳﻨﺘﯽ مسکونی (نمونۀ موردی ابنیه مسکونی اورامان)» به این نتایج رسیدهاند که تجزیه و تحلیل سبک هر معمار و انواع مختلف آثار معماری رنگ و جایگاه خاص خود را دارد. یافتههای پژوهش حاکی از آن است که گرچه کلیشههای اجتماعی مانند چشم زخم بودن و تقدس، در کاربست رنگ آبی در معماری و پنجرههای منطقه اورامان اصالت ندارد، اما رابطۀ معنادار و نزدیکی با زیباییشناسی و مباحث روانشناسی در کاربرد آن دیده میشود (معماریان و عظیمی و کبودی، 1393). حسنپورلمر و طوفان (1398) در مقالهای با عنوان «ویژگیهای بصری و ساختاری ارسیهای شهر تاریخی ماسوله» به این نتایج دست یافتند که ارسیهای شهر تاریخی ماسوله را میتوان در قالب 6 گونۀ: ارسیهای غیرمنفذدار بازار، ارسیهای یک درکی دوجداره، ارسیهای دو درکی، ارسیهای سهدرکی، ارسیهای چهار درکی و ارسیهای پنجدرکی تقسیمبندی نمود و عمدهترین دلایل پیدایش ارسی را خلق ابعاد انسانیتر در بازشوها، ایجاد پوشش (حجاب) متناسب برای کاربران در فضاهای داخلی، ایجاد دید بصری متناسب با شرایط دلخواه کابران (متحرک سازی)، افزایش حفاظت فیزیکی از کاربران کهنسال و خردسال، کاهش مصرف انرژیهای مصنوعی و سبکسازی وزن بناها جهت جلوگیری از تخریب در بلایای طبیعی نابردهاست (حسن پور لمر و طوفان، 1398). ساعدی (1396) در مقالهای با عنوان «بررسی تکنیک ساخت آینهکاری در تزئینات ارسیسازی با توجه به باز انگاری فضای معماری اسلامی» به این نتایج دست یافت که در معماری اسلامی هدف از تزئینات آیینهکاری القای مفاهیمی همچون وحدت و نظم و زیبایی است که در قالب نقوش اسلیمی دیده میشود (ساعدی، 1396). حقشناس و بمانیان و قیابکلو (1395) در مقالهای با عنوان «تحليل معيارهاي تابش عبوري از مجموعة شيشههاي رنگي ارسيهاي دورة صفوي» به این نتایج دستیافتند که انتخاب نوع شیشه در ارسیها به صورتی بوده که بیش از آنکه موجب کاهش عبور نور مرئی یا انرژی تابشی عبوری شود، عبور طول موجهای مخرب برای پوست و سایر مواد و مصالح موجود در فضای داخلی ساختمان را کاهش میدادهاست (حق شناس و بمانیان و قیابکلو، 1395). ابراهیمزاده و مندگاری (1397) در مقالهای با عنوان «بررسی تأثیر ارسی به عنوان دیوار پنجره، بر آسایش حرارتی» به این نتایج دستیافتند که آسایش حرارتی که از طریق دیوارهای پنجرهای ارسی برای ساکنان فراهم میشود وابسته به سه عنصر است، ۱. ترکیب رنگها که با توجه به اقلیم و عملکرد بنا باید در نظر گرفته شود. ۲. بهوجود آوردن جریان هوا برای فراهم کردن آسایش حرارتی، پنجرهها در حالات مختلف باز، نیمه باز و بسته میتوانند قرار بگیرند. ۳. توجه به نوع و عملکرد شیشه در مقابل نور خورشید، با توجه به تنوع کنونی شیشهها و در دسترس بودن نمونههای متعدد با میزان عبور نور و حرارت متفاوت، مسلماً انتخاب شیشههایی که بیشترین همخوانی را با آسایش حرارتی در اقلیمهای مختلف داشته باشند، فراهم است و بررسی نوع شیشهها قبل از استفاده در جهت جلوگیری از عدم آسایش حرارتی در فضای داخلی توصیه میشود (ابراهیمزاده و مندگاری، 1397: 7).
با توجه به مقالات بررسی شده نوآوری این پژوهش در بررسی تأثیر ارسی در معماری داخلی میباشد. نمونۀ موردی استفاده شده در این پژوهش ارسیخانه اثر نیما و سینا کیوانی است.
روش تحقیق
این مطالعه از نوع کیفی (غیر عددی) بوده و به صورت توصیفی انجام میگیرد؛ در این پژوهش برای پیشبرد اهداف و پاسخگویی به پرسشهای مطرحشده، در بخش نخست از روش تحلیلی- توصیفی و اسنادی برای استخراج انواع کارکردهای ارسی بهرهگرفته شد و ادامه بر مبنای روش نمونۀ موردی (تک موردی) کارکردهای پنجرۀ ارسی در ارسیخانۀ تهران (خانۀ مسکونی معاصر) مورد مداقه قرار گرفت. در پروسۀ پیشبرد تحقیق حاضر، از روش تطبیقی رفت و برگشتی بهره گرفته شد؛ به گونهای که در بخش اول تحقیق (چارچوب نظری تحقیق) از مفهوم به مصداق و در بخش دوم که شامل بررسی نمونۀ موردی است، از مصداق به مفهوم پرداختهشد.
مبانی نظری
معماری داخلی
تخصص معماری داخلی در مقیاس انسانی و در ارتباط با فضاهای عمومی و شخصی است. در حقیقت تجلی ارتباط انسان با جهان بیرونی ست. معماران داخلی علاوه بر داشتن دانش کافی در زمینه ی معماری، به توسعه و بهبود حس دریافتی از فضا معمارانه می پردازند (شاهچراغی و بندرآباد، ۱۳۹۴: ۲۹0). در بین اجزاء شکل دهنده ی محیط های داخلی، تأثیرات روان‌شناختی نکاتی مانند هوا، ماده، رنگ، صدا، نور، بر افراد در تحقیقات مختلف تأکید شده است (شاهچراغی و بندرآباد، ۱۳۹۴: ۲۹۲).
نور، محیط، روان
نور اصلیترین عامل درک بصری محیط است. بدون وجود نور، رنگ، فرم و بافت قابل دیدن نیست. اولین عملکرد طراحی نور، روشن کردن فضای محیط داخلی و فرمها است (شاهچراغی و بندرآباد، ۱۳۹۴: ۲۹۲). نور میتواند باعث شادی یا غم ما باشد. نوع، منبع، شدت، میزان، رنگ، شیوۀ توضیع نور و رنگ و جهت در فضاهای مختلف، تأثیر زیادی بر روحیات، بازدهی، رفتارها و کارایی انسان دارد. طبق شواهد پژوهشگران نور به دو صورت مستقیم و غیرمستقیم بر افراد اثر میگذارد، تأثیرات مستقیم آن بر روی سیستم بینایی و تغییرات در کیفیت دید است و تأثیرات غیرمستقیم آن بر خلق و خو، هورمونها و احساسات است. ارتباط بصری با محیط خارج و تابش نور طبیعی در فضاهای زیستی انسان، باعث افزایش کارایی و بازدهی فرد و کاهش اضطراب، بهبود رفتار و حفظ و افزایش سلامتی و آسایش و ارتقاء شخصیت میشود (پوردیهمی، ۱۳۸۷: ۱).
رنگ
تصور دنیایی بدون رنگ، تصور زیبایی نیست. به طور کلی رنگها بر وضعیت فیزیکی، احساسات، حالات روحی و حتی مکالمات روزمره انسان تأتیر میگذارد. دقیقتر بگوییم یعنی باعث به وجود آمدن احساسات سرد همراه با افسردگی و بی حوصلگی و یا برعکس، احساسات گرم پرشور و صمیمانه میشود (کاتب، ۱۳۹۳، ۱۰۵). رنگ یک بخش منقطع در محیط نیست بلکه درک آن همیشه به دنبال نور است. ترکیب رنگ با نور در محیط بسیار اهمیت دارد (شاهچراغی و بندرآباد، ۱۳۹۴: ۳۱۵).
ماده
از مهمترین ابزار شکل دهی به محیط، ماده است. ماده به نورو رنگ و جان میبخشد و باعث حضور آنها میشود. به عبارت دیگر این دو بدون کمک ماده حضوری انتزاعی و نه کاربردی در محیط دارند. اما ماده، نور و رنگ در محیط را معنی دار میکند. علاوه بر آنها، ماده با بافت، مقیاس و عملکرد، بروز کالبدی می یابد. منظور از آماده هر جسم فیزیکی است که وزن، ابعاد، اندازه، بافت، سختی، نرمی دارد. مواد سازندۀ محیط، درک انسان را از ابعاد و مقیاس محیط متأثر میکند و نوعی آگاهی از گذشت زمان و دریافت از زندگی انسان، که در فضاها و مکانها در جریان است، عیان میکند (شاهچراغی و بندرآباد، ۱۳۹۴: ۳۳۶).
پنجره
واژۀ پنجره در برخورد اول به گوش و ذهن بسیار آشنا ست و دلالت بر ساختاری در بنا دارد که هر روزه با آن سروکار داریم و در ظاهر در همه دنیا کم و بیش به یک صورت است. واقعیت این است که نگاه جوامع و فرهنگهای مختلف به پدیده پنجره گاهی متفاوت بوده و مفهوم آن نیز در طی تاریخ دچار تحول شده است. یکی از اجزاء معماری پنجرهها هستند که همواره در برقراری نظم و هماهنگی در بنا و یا به عکس در آشفتگی اشاره شده، نقش مؤثری داشته اند. قبل از تأثیرات دوران جدید، پنجره ها در رابطه با جنبههای ذهنی زندگی انسان نیز نقش های قابلتوجهی داشتهاند. بنابر این، مفهوم پنجره هنوز میتواند جایتأمل داشته باشد همچنین، توجه به جنبههای وجودی و معناشناختی پنجره در هر فرهنگی میتواند در شناخت نسبت به فرهنگ معماری مؤثر واقع شود؛ لذا شاید واژۀ پنجره یکی از کلمههای مهمی باشد که بعد از واژۀ خانه برای شناخت مفهوم زیست انسان باید به آن پرداخت (پارسا، 1390: 76). در خانههای سنتی در ایران، پنجرهها به شدت تحت تأثیر نوع فضاهای خانه و نحوه ارتباطبصری و اجتماعی و احساسی و گاهی فنی با خارج بنا، قرار دارند و به این لحاظ در تمام شئون زندگی از مادی تا معنوی نقش دارند. بنابراین پنجره با دارا بودن خصایصی پیچیده و کارکردهای متنوع یکی از عناصر مهم معماری محسوب میشود (پارسا، 1390: 77).
انواع مختلف پنجره
در فضاهای مسکونی ایرانی، پنجرهها، نامهای خاصی دارند. مانند، ارسی، دریچه، پاچنگ، روزن، در یا پنجره، شباک و ... اشاره نمود.
در جدول 1 مهمترین انواع نورگیر معرفی شدهاند.
جدول 1. انواع پنجره در معماری ایرانی
نام | توضیحات | تصویر |
ارسی | اُرسی، اروسی، پنجره بالارو، گشاده و باز، پنجرهای است که در طرف چهارچوب آن دارای کشویی و ناو است و در جهت بالا و پایین حرکت میکند و معمولا با شیشههای رنگی و آلت سازی تزئین میشود. ارسی یک نوع پنجره مشبکی است که بالا میرود و در محفظهای که روی آن است قرار میگیرد (پیرنیا، 1384: 574). |
|
جامخانه | یکی از انواع روزن جامخانه است که در واژۀ شیشۀ جامی ریشه دارد. در گرمابهها و غلامخانه رباط‌ها، کلاله گنبدها و کلمبهها، و رستهها در بازارها، روزنهایی وجود دارد که با چند حلقۀ سفالين به گونۀ قبه يا کپۀ برآمده هستند (پیرنیا، 1384: 573). |
|
شباک | واژهای فارسی است که مشتقات آن در گویش‌های گوناگون ایران به گوش می‌خورد. در گذشته داخل ساختمان با پنجرهها و روزنهای گچی یا چوبی و پرده محفوظ بود و خارج بنا با شبكه‌هاي کاشی یا سفالی به اسم شباک پوشانده میشد. این شبکهها شدت نور را میگیرند و نور ضعیفتری را از لابهلای آن عبور میدهند (پیرنیا، 1384: 354). |
|
روزن | روزن، پنجره، نورگیر، هر پنجرهای در بالای در، نورگیر کوچک بالای در، سوراخ. گاه به حفرههای نورگیر ساده و بدون شبكة محافظ و پنجرههای سقفی برخی از فضاها مانند راسته بازارها، آشپزخانهها و بالای درهای ورودی خانهها نیز روزن میگفتهاند (دهخدا، 1376). |
|
گلجام | به شیشههای کوچک و رنگی که داخل گچ کار میگذاشتند و آن را در بالاترین قسمت طاق تعبیه میکردند تا عمل نوررسانی به داخل بنا را تأمین کند، گلجام میگویند (امرایی، 1383: 32). قسمت بالایی پنجره را روزن میگویند که اغلب دارای شیشههای رنگین به رنگهای آبی و زرد لیمویی بوده است. این شیشهها را اغلب از غرابههای شکسته میساختند. این لغت از ریشۀ شیشه جامی گرفته شده. به گلجام آیینه جامی نیز میگویند (دهخدا، 1376). |
|
فخر و مدین | در فارسی به معنای گل پخته است، در عربی نیز گل پخته فخوری و سازنده آن فخار نام دارد. مدین نیز به معنای مادگی و سوراخ و فرورفتگی است. فخر و مدین به چیزی گفته می شود که با گل پخته و سفال یا کاشی ساخته شده و روزنهای کوچکی در میان آن در میآید (پیرنیا، 1384: 573). |
|
روشندان | نام دیگر روزن، روشندان است و اسم آلت روشنایی است. در ساختمانهایی مانند سایر بناهای عمومی و بازارها که قرارگیری پنجره در دیوارها امکانش نیست، معماران در قسمت خورشیدی کاربندی روزنهایی ایجادکردهاند که عبور نور مناسب و تهویه را به بهترین شکل میسر میساختهاست، به این روزنها اصطلاحاً روشندان میگویند (دهخدا، 1376). |
|
هورنو | به نورگیر بالای سقف هورنو گفته میشود. هورنو همان روزن مابین گنبد است كه به سمت آسمان گشوده ميشود. در نزديكيهاي تيزه گنبد اجرای آن به مانند بقیه قسمت‌ها ممکن نیست، زیرا حفره را پر نميكنند. در حفاظ بازارها اغلب حفره هورنو باز است تا تهویه و روشنایی موجود شود (امرایی، 1383: 30). |
|
(منبع: نگارندگان)
یکی از انواع نورگیرها، ارسی میباشد و نور، روانشناسی رنگها، زیبایی، نقش هندسی در ارسی، محرمیت و خواص صوتی از دلایل استفاده آن در معماری خانههای سنتی است و بررسی آن حائز اهمیت میباشد.
ارسی
لغت ارسی از کلمه اروز- اروس- پهلوی که به معنی روشنایی است، گرفته شده؛ در نتیجه، ارسی کلمهای ایرانی است (زارعی، 1392: 111). همواره هنر با پیدایش بشر، بهگونههای مختلفی در ابزارهای متفاوت که نمایهای از فرهنگ و تمدن، اعتقادات و باورهای هر ملتی هستند نمایان گردیده است (شایسته فر، ۱۳۹۳: ۱۰۷)، که نمونۀ موفق آن را میتوان در هنرهای سنتی همچون گرهچینی مشاهده کرد. گرهچینیها نقوشی هندسی منظمی هستند که در طرحهای تذهیب، درها و پنجرههای قدیمی استفاده میشوند (اثنی عشری و شایسته فر، ۱۳۹۰: ۶۷). هنر گرهچینی، علاوه بر جنبههای زینتی دارای جنبههای عملکردی و معنوی در بناها میگردند (کیانمهر و خزایی، ۱۳۸۵: ۲۷) به عبارتی اگر نقوش، تزئینات هندسی مطابق با توجه به نیازهای جسمی، روحی و فطری انسانها طراحی شوند، میتوانند تأثیرات دلپذیر و زیبایی را برای کاربران در بناها به وجود آورند (شایسته فر و کشاورز، ۱۳۹۲: ۶۵). ارسی یکی از عناصر معماری ایرانی و پنجره مشبکی است که به جای گشتن بر روی پاشنه گرد، بالا میرود و در محفظهای که روی آن قرار گرفته جای میگیرد و بیشتر در ساختمانهای سردسیر استفاده میشود (روشن و حاجعلیزاده، 1398: 3). درواقع ارسیها نیز پنجرههایی هستند که با استفادۀ هوشمندانه از هنر گرهچینی، منبتکاری و شیشهگری شکلگرفتهاند و میتوانند نیازهای عملکردی و حسی کاربران را به طور مناسبی برطرف نمایند (شفیع پور، ۱۳۸۵: ۱۶۴). (حسینپورلمر و طوفان، 1398: 73). ارسی هم عنصری تزئینی و هم عایق مناسب برای بخشهایی از ساختمان محسوب میشده است. طبق شواهد موجود، زمان استفاده از ارسی در بناهای معماری ایران، مربوط به دورۀ صفوی است؛ به همین جهت، ارسی در این دورۀ و دورۀهای زندیه و قاجاریه، اهمیت ویژهای داشته است (زارعی، 1392: 2).
در ارسیها رنگهای بسیار زیادی به کار رفته که هر کدام از آنها روانشناسی منحصر به فرد خود را دارند، برای مثال رنگ زرد (پر انرژی حس هیجان یا نشاط دارد و احساس پویا بودن و انرژی را منتقل میکند)، رنگ قرمز (نماد شور، شادی، حساسیت و عشق است)، رنگ آبی (آرامش بخش، وفاداری، اعتماد و ایمان)، سبز (به معنی امید و پیشرفت میباشد) همینطور استفاده این رنگها کنار هم باعث به وجود آمدن یک طیف رنگی بسیار زیبا در خانه میشود و همینطور استفاده از رنگهای متنوع در فضا از بروز افسردگی نیز جلوگیری میکند (روشن و حاجعلیزاده، 1398: 12). نورهای داخلی تأثیر بالایی بر روابط اجتماعی و تعاملات افراد، خلق و خوی، آرامش، سلامت و احساس امنیت دارند (شیرویی و میرزاده، 1398: 9).
کارکرد ارسی در معماری داخلی فضای مسکونی
خانه مکانی است که انسان برای داشتن آرامش به آن پناه میبرد. فضایی که در آن از نور طبیعی استفاده میشود، دارای جذابیت بیشتری است افراد و رغبت بیشتری برای گذراندن اوقات در آن دارند (صفربیرانوند و شریفی، 1397: 2). ارسی در معماری فضای خانهها، اغلب به سبب بهره جویی از طیف ملایم رنگها و شیشههای رنگی قابل توجه بوده است. طبیعت نقش بسزایی در ایجاد تنوع رنگ در ارسی دارد. تنوع رنگها، شکوه خاصی به نمایاندن فضای کار شده، میداده است (بزرگمهری و خدادادی ۱۳۸۹، ۲۰).
ارتقاءدهندۀ سلامت
پنجره ارسی باعث ورود نور به فضا میشود و از بروز افسردگی و کمبود ویتامین دی جلوگیری میکند. در ارسیها رنگهای بسیار متنوعی استفاده شده که هر کدام تأثیر مثبتی در روحیۀ انسان دارد (روشن و حاجعلیزاده، 1398: 9). افزون بر این، شیشههای رنگین ارسی اکثراً دفع کننده حشرات موزی همچون مگس و پشه نیز هستند (بزرگمهری و خدادادی ۱۳۸۹، ۲۰).
ایجاد اسایش حرارتی
ارسی به عنوان یک دیوار شیشهای نه تنها عنصری برای زیبایی بنا است، بلکه معمار ایرانی با درک شهودی خود توانسته است از آن به نحو احسن در ایجاد آسایش حرارتی ساکنان بنا استفاده کند (ابراهیمزاده و مندگاری، 1397: 5).
در طراحی و ساخت ارسی عواملی نظیر موارد زیر در نزدیک شدن فضای داخلی به شرایط راحتی گرمایی تأثیر گذارند:
کنترل میزان دریافت انرژی خورشیدی:
اغلب ارسیها به دو صورت تک‌جداره و دو جداره طراحی میشده است تا در برخورد با تغییرات اقلیمی هر منطقه محافظت شوند (زارعی، 1392: 123). ارسی باعث جلوگیری از تابش نور مستقیم خورشید به داخل بنا و در نتیجه، گرم و نامطبوع شدن فضا در فصول گرم میشده است (بزرگمهری و خدادادی ۱۳۸۹، ۲۰). نور در هنگام ورود با برخورد به شیشههای رنگی ارسیها تبدیل به حرارت و در فضای داخلی پخش میشود، در واقع اشعه نور تبدیل به انژی حرارتی با طول موج بلند میشود تا انرژی ایجاد شده قادر به عبور مجدد از شیشهها نشود.
کمک به تهویۀ طبیعی:
تهویۀ طبیعی در اتاقها در ایجاد شرایط راحتی حرارتی اهمیت به سزایی دارد، معماران ایرانی در ساخت ارسی نیز این موضوع را مدنظر قرار دادهاند. به همین دلیل است که در جبهههای رو به آفتاب دیوار پنجره (ارسی) را با عمق ۳۵ تا ۵۰ سانتیمتر درون ضخامت دیوارها نصب میکنند تا از سه طرف بالا و کنارهها از تابش آفتاب مصون باشد. این فرورفتگی همانند یک دستگاه مکش هوا عمل میکند و باد مطلوب مکیده شده توسط حیاط را به درون فضا انتقال میدهد (ابراهیمزاده و مندگاری، 1397: 5).
تعدیل شدت نور:
شیشههای رنگی شدت نور را تعدیل میکنند، به صورتی که نور را در زمانی که شدت دارد، پراکنده میکند و پیرامون امنی برای ساکنین در برابر شدت نور و گرما مهیا میشود. شیشههای رنگی استفاده شده در ارسی هم عبور نور مرئی را تقلیل میدهند و هم باعث کاهش میزان انرژی عبوری ارسی در حدود 40 درصد نسبت به شیشۀ ساده میشود. بنابراین انتخاب نوع شیشهها در ارسی به روشی بوده که عبور نور مرئی و انرژی را کاهش میداده است (ابراهیمزاده و مندگاری، 1397: 6).
نقش تزئینی ارسی (ایجاد زیبایی)
هر چند ارسی در ابتدا، عنصری معماری به حساب میآید، در گام بعدی به عنوان قسمتی از آرایۀ معماری پر جلوه است. بنابراین از مهمترین کارکردهای ارسی، میتوان به ایجاد زیبایی در نمای ساختمان اشاره نمود. ارسی مهمانی است به سرافرازی نور که در آن اشکال مفاهیم و هنرها گرد هم آمدند تا با دیدار و حضور همدیگر نور را مقدس کنند (ساعدی، 1396: 46).
افزایش حریم شخصی
بهکارگیری ساختارهای مشبکی در ارسیها موجب میشوند تا مانع بسیار مناسبی در جهت محصور ماندن فضای داخلی و حفاظت از حریمهای شخصی کاربران در داخل بناها فراهم گردد؛ طوریکه فرد داخل خانه میتواند شخص خارج از منزل را به راحتی مشاهده نماید، اما افراد خارج از خانه به هیچ طریقی نمیتوانند فضاهای داخلی خانه و افراد ساکن در آن را مشاهده نمایند (حسنپور لمر و طوفان، 1398: 78). علاوهبر این، شیشههای رنگی موجب میشود افراد داخل فضا به منظره خارجی (حیاط) دید کاملی داشته باشند و همچنین، از خارج فضا به داخل بنا چیزی روئیت نشود (بزرگمهری و خدادادی ۱۳۸۹، ۲۰).
انعطاف پذیری
امکان باز و بسته شدن عمودی پنجره های ارسی کمترین جای ممکن را برخلاف پنجره های پاشنه گرد اشغال و تأثیر زیادی در بسط فضا ایفا میکند. ارسی همچون دیواره متحرکی عمل می کند که در صورت نیاز جابجا می شود. محل قرارگیری ارسی ها علاوه بر اتاق بزرگ ارسی با شاه نشین، اتاق گوشوار و فضای بین دو اتاق بزرگ چسبیده به هم نیز است که در بعضی خانه ها هنگام مهمانی های بزرگ، با بالا کشیدن درک ها اتاق بزرگ پیوسته شکل گرفته و موجب بسط فضا می شده است. ساختار پنجره های ارسی و موقعیت قرارگیری آنها موجب انعطاف پذیری فضا می گردد و به این صورت که با بالا رفتن کامل یا قسمتی از این پنجره ها امکان دید مستقیم به حیاط فراهم میگردد (شفیعپور، 1385). از ارسی میتوان جهت تفکیک دو فضا و به عنوان دیوارهای مناسب بین دو یا چند اتاق بهره برد (روشن و حاجعلیزاده، 1398: 7).
تأمین نور و منظر
نور جوهر وجود هستی است و پنجره روزنهای است به سوی معنویت. ارسی پنجرهای است رو به نور و حکمت و معرفت، که به نو ماهیت و هویت میبخشد (پوردیهمی و حاجی سیدجوادی، 1387). ارسی علاوه بر تأمین نور فضای درونی و هدایت نور مناسب به درون اتاق، فضای بیرونی را در معرض دید قرار میدهد و به شکلهای مختلف با محیط سرسبز حیاط یا باغ ارتباط بصری ایجاد میکند (بزرگمهری و خدادادی، 1389). به گونه ای که باعث گسترش و بسط یافتن فضا شده و نه تنها حیاط، بلکه سرسبزی، صدای فواره و طراوت آب و نور مناسب را به داخل فضا میکشاند و موجب بسط فضایی، نوری و دیداری می شود. در حقیقت به نوعی فضای داخلی و خارجی را باهم ادغام می کند (شفیعپور، 1385).
با مطالعه و بررسی اثراث ارسی در منابع و تحقیقات پیشین، عملکرد و اثرات استفاده از ارسی در فضای مسکونی در در قالب شکل 1 آمدهاست:
تأمین نور فضای درونی |
سبک بودن |
حفظ دید به بیرون |
ایجاد زیبایی در نما |
تهویه طبیعی |
جلوگیری از افسردگی |
ایجاد ارتباط بصری با فضای بیرون |
اختصاص حداقل جا هنگام باز و بسته شدن |
جلوگیری از ایجاد دید به داخل |
ایجاد بازی نور در فضای داخلی |
میزان دریافت انرژی خورشیدی |
جلوگیری از کمبود ویتامین D |
استفاده از ارسی جهت ایجاد فضای چندمنطوره |
شیشههای رنگی (تعدیل شدت نور) |
دفع حشرات موذی |
نمودار1: عملکرد و اثرات استفاده از ارسی (منبع: نگارندگان)
نمونۀ موردی
ارسیخانه، خانۀ مسکونی۱۰ واحدی است، که 1409متر مربع زیربنا دارد. موقعیت این ساختمان، جنوبی است. این پروژه توسط استوديو معماري كيواني در سالهای 1392 الی 1394 طراحی و اجرا شدهاست. توجه به زیبایی شناسی و عملکرد و حس فضای خلق شده همراه با در نظر گرفتن معماری بومی همواره اساس تفکر شکلگیری معماری این استودیو بوده است (منبع: URL 1).
شکل 1. ارسی خانه (منبع: URL 1). شکل 2. ارسی خانه (منبع: URL 2).
ایدههای طراحی
مفهوم اصلی این پروژه از معماری سنتی ایرانی نشأت گرفته است. در این پروژه از نوع خاصی از پنجره با عنوان ارسی استفادهشدهاست. ارسی از مشبکهای چوبی و شیشههای رنگی ایجاد شده و دارای کارایی فنی مؤثر در کنترل نور و تهویه میباشد (منبع: URL 1).
در این پروژه، پنجرۀ ارسی به شکل مدرن با هدف ایجاد فضایی منطبق با روحیه ایرانی استفاده شده است تا بتواند پاسخگوی نیازهای روحی و روانی کاربران باشد.
ایده کلی طراحی بنا، ساخت فضایی مدرن و در عین حال همراه با احساس فضای معماری ایرانی است تا بتواند نیازهای زیستی افراد را تأمین کند. در نتیجه توجه زیادی به عناصر گیاه، نور و آب شد؛ هم در پارکینگ و رمپ و پشتبام و هم در دیوارهای داخلی و نما؛ در واقع کانسپت طراحی بنا، فرم مدرن ارسی است که بصورت یک شبکه چوبی همراه با شیشههای رنگی بصورت پوسته دوم به جداره نما اضافه شده و این امکان در طراحی دیده شد که کاربر، مانند پنجره ارسی آن را بالا و پایین ببرد و بدین ترتیب علاوه بر استفاده از بازی نور و رنگ بتواند با باز کردن آن، آن را به سایهبان تبدیل کند. توجه به قاببندی معمارانه و اصل شفافیت در معماری و همچنین توجه به بعد چهارم معماری از اندیشههای کلی طراح بوده است. تقویت پویایی نما با بهرهگیری ویژه از بالکنها میباشد. فریمهای اطراف بالکنها، تابش مناسب نور خورشید را که به داخل ساختمان وارد میشود، کنترل و بهبود میبخشند. سایهبانهای آفتابی نامحسوس در نما، به راحتی میتوانند به سمت بالا باز شوند و نور طبیعی را کنترل کنند. این تغییر شکل، تنوع را در یک نمای پویا نشان میدهد. (منبع: URL 1).
جدول 2. ایدههای پروژۀ مسکونی ارسیخانه
ایده | عنصر | تاثیر ایده بر افزایش کیفیت | شکل | |||
نما | پنجره | نوسازی یک عنصر معماری سنتی (ارسی) در نظر گرفتن المان سنتی ایرانی (پنجره ارسی) به صورت مدرن در طراحی پوسته نما و فضاهای داخلی بنا. |
| |||
پوسته دوجداره | استفاده از بازی نور و رنگ و نقش سایهبان. |
| ||||
تراس
| توجه به بعد چهارم در معماری (زمان) با جابهجا کردن تراسها در نمای شمالی تا ساکنین هر طبقه ویوی خاص خود را داشته باشند. ایجاد تجربه چشم انداز متفاوت از هر بالکن |
| ||||
گلدان
| استفاده از گلدانهای ریلی و آبیاری قطرهای توجه با عناصر اصلی معماری ایرانی (آب، گیاه، نور). |
| ||||
نورپردازی | توجه به طراحی نورپردازی در نما. |
| ||||
پشت بام | بام سبز | فضایی برای نشستن و استفاده از آبنما و گیاهان. |
| |||
ورودی | ورودی و رمپ | توجه به دعوت کنندگی فضا در ورودی ساختمان با توجه به نورپردازی ویژه و فرم و استفاده از گیاهان پیاده روی مقابل آن. کاشت گیاهان در کف رمپ و جدارهها و نصب فلاورباکس روی دیوارها. |
| |||
اقلیم | کاهش مصرف انرژی هوشمندسازی | توجه ویژه به جلوگیری از اتلاف حرارت و انرژی. به کار گیری سیستمهای هوشمند در راستای بهینهسازی مصرف انرژی در تأسیسات و آبیاری قطرهای و نورپردازی.
|
| |||
(منبع: نگارندگان)
یافتهها
همانطور که پیش از این نیز ذکر شد، این پژوهش به دنبال ارزیابی تأثیر ارسی در معماری داخلی فضاهای مسکونی میباشد، بدین منظور با استفاده از دادههای استخراج شده نتایج حاصل از پژوهش در قالب جدول 3 ارائه گردید.
جدول 3. عملکرد و اثرات استفاده از ارسی در پروژه ارسی خانه
ویژگی ها | توضیحات | شکل |
- ارتقاء سلامت ایجاد تنوع فضایی و غنی ساختن فضا توجه به روانشناسی رنگها دور کردن حشرات مزاحم خواص صوتی | در پنجرههای ارسی معمولاً از چهار نوع شیشه رنگی استفاده میشود. این شیشههای رنگی بر افراد تأثيرات مختلفی دارد به طوری که هر رنگ در کنار رنگهای دیگر شدت این تأثیر را خنثی میکند و مقدار مناسب آن را تنظیم و تعدیل میکند. این چهار رنگ شامل زرد، آبی، سبز و قرمز است. در ساعات مختلف روز با تغيير طيف رنگها، فضاهای متنوع روان شناختی به وجود میآید که اثرات آن بر روی افراد قابل توجه است. |
منبع: URL 3 |
- آسایش حرارتی کاهش شدت تابش نور خورشید ایجاد نقش سایهبان دفع انرژی زیاد تابشی، شکست نور خورشید و ایجاد سایه در تابستان مانع خروج تابشی گرما، نفوذ نور خورشید به قلب اتاق در زمستان انرژی ساطع شده از تابش نور در شیشههای ارسی، نسبت به شیشههای ساده یک سوم است. | با به کار بردن ارسی نور به قدر کفایت عبور و به واسطه استفاده از گرهسازیهای زیبا و شیشههای رنگی و شکست تابشهای خورشیدی و همچنین استفاده از چوب (با ضریب انتقال گرمای کم) میزان شدت و انتقال گرما کاهش مییابد.
|
منبع: URL 1 |
- زیبایی مزین فضا (به عنوان یک تابلوی نقش برجسته) زیبایی تابش نور رنگی به فضای داخل نوآرایی و تزئین جبهه فضای داخلی به جای دیوار صلب نظم هندسی نور و رنگ تأثیرات بصری | سطح پنجرههای ارسی با استفاده از انواع طرح و نقشهای متفاوت گره سازی با شیشههای ساده و رنگی ساختار زیبایی خلق میکند و در نتیجه هماهنگی که بین طرحها و نورهای رنگین به وجود میآید، باعث به وجود آمدن زیبایی خیره کنندهای میشود.
|
منبع: URL 4 |
- محرمیت ایجاد ارتباط بصری به شکلهای مختلف با محيط حياط محدود کردن دید از بیرون به درون
| در پنجرههای ارسی به واسطه طرحهای هندسی قاب پنجره، دید از داخل به بیرون وجود داشته اما از فضای بیرون فضای داخل را نمیتوان مشاهده کرد. در واقع شبکه ریز پنجرهها غالبا موجب میشد که کسی به آسانی نتواند از بیرون، فضای درونی را ببیند. |
منبع: URL 3 |
- انعطافپذیری اختصاص حداقل جا در موقع باز و بسته شدن ایجاد قابلیت انعطاف فضایی جالب بین فضای داخلی و حیاط | امکان باز و بسته شدن عمودی پنجرههای ارسی کمترین جای ممکن را برخلاف پنجرههای پاشنه گرد اشغال و تأثیر زیادی در بسط فضا ایفا میکند. همچون دیواره متحرکی عمل میکند که در صورت نیاز جابجا میشود. ساختار پنجرههای ارسی و موقعیت قرارگیری آنها موجب انعطاف پذیری فضا میگردد و به این صورت که با بالا رفتن کامل یا قسمتی از این پنجرهها امکان دید مستقیم به حياط فراهم گردیده است. |
منبع: URL 3 |
_ تأمین نور و منظر هدایت نور مطلوب به داخل بنا در معرض دید قراردادن فضای بیرونی و دید مناسب به بیرون | علاوه بر هدایت نور کافی به داخل فضا موجب بسط فضایی، نوری و دیداری میشود. در حقیقت به نوعی فضای داخلی و خارجی را باهم ادغام میکند. |
منبع: URL 5 |
(منبع: نگارندگان)
نتیجهگیری
نور از مصالح نرم در خلق محیط به شمار میآید و پنجره صرفاً عنصری نمادین و فرمال در طراحی نما نیست (شیرویی و میرزاده، 1398: 13). در معماری سنتی ایران، نور طبیعی، علاوه بر تأمین روشنایی روز، کیفیت بصری و زیبایی فضا را نیز ارتقاء میداده و موجب تأمین نیازهای روانی و جسمی انسان میشدهاست. ارسی یکی از عناصر و تزئینات وابسته به معماری است و به عنوان هنر سنتی در معماری ایرانی جایگاه ویژهای داشته است. اسناد و مدارک به جا مانده نشان میدهد که نخستین بار ساخت و استفاده از ارسی در دوره صفوی بوده است و در دورۀ قاجار استفاده از این عنصر گسترش چشمگیری داشتهاست.
نتایج پژوهش حاضر نشان میدهد، ارسی در خانههای سنتی شش کارکرد متنوع داشته که میتوان به عامل ارتقاء دهندۀ سلامت، عامل ایجاد آسایش حرارتی، عامل تزئینی، عامل افزایشدهندۀ حریم شخصی، عامل ارتقاء انعطافپذیری و عامل تأمین نور و منظر اشاره نمود.
استفاده از پنجرۀ ارسی باعث ورود نور طبیعی خورشید در روز و بهرهمندی از رنگهای مختلف میشود و از بروز افسردگی در افراد مختلف جلوگیری میکند.
انتخاب نوع شیشه در ارسیها به صورتی بوده که عبور طول موجهای مخرب برای پوست و سایر مواد و مصالح موجود در فضای داخلی ساختمان را تا حد بسیار زیادی کاهش میدادهاند. همچنین به این نکته نیز میتوان اشاره نمود که پنجرههای با شیشههای رنگی نور خورشید را در رنگهای متنوع انعکاس میدهند و از ورود اشعههای مضر و سوزان به داخل فضا جلوگیری میکنند و مانند کنترل کننده نور عمل میکنند (ابراهیمزاده و مندگاری، 1397: 6). سطح پنجرههای ارسی با استفاده از نقشهای گوناگون گره سازی و شیشههای رنگین ترکیب بدیع و زیبایی را پدیده آوردهاست. علاوه بر این معمار ایرانی توانسته است با بهرهگیری از قابلیت باز و بسته شدن درکها در ارتفاعهای مختلف به ساکنین این انتخاب را بدهد که با توجه به شرایط جوی و سرعت باد شرایط فضای داخل را تغییر دهد. در طراحی و ساخت ارسی با استفاده از جریان هوا برای تهویه و تعویض هوا به عنوان یکی از عوامل افزایش آسایش حرارتی در اتاق استفاده شده است. پنجرههای ارسی همچنین باعث حفظ دید از درون به بیرون و محدود کردن دید از بیرون به درون میشود و موجب محرمیت میگردد.
در نمونۀ موردی ارسیخانه تهران نیز، پنجرههای ارسی هر شش کارکرد: ارتقاء سلامت، ایجاد آسایش حرارتی، تزئین و زیبایی فضا، افزایش حریم شخصی، ارتقاء انعطافپذیری و تأمین نور و منظر را به نحو شایسته پاسخ دادهاند. در کارکرد ارتقاء سلامت، پنجرههای ارسیخانه با استفاده از شیشههای رنگی (قرمز، آبی، سبز و زرد) در ساعات مختلف روز، طيف متنوعی از رنگها را ایجاد میکند که اثرات آن بر روی افراد قابل توجه است. علاوه بر این شیشههای رنگی مانع ورود حشرات مزاحم میشوند. در ارتباط با کارکرد ایجاد آسایش حرارتی، پنجرههای ارسی در نمونۀ مورد بررسی، میزان عبور نور و میزان شدت و انتقال گرما را کاهش میدهند. در ارتباط با کارکرد تزئینی، طرح و نقش گرهسازی پنجرههای ارسی بههمراه شیشههای رنگین و ساده ترکیب بدیعی را پدید آورده که باعث ایجاد زیبایی دلپذیری شدهاست. در ارتباط با حریم شخصی، پنجرههای ارسی در نمونۀ مورد بررسی، دید از داخل به بیرون را ممکن ساخته و دید از فضای بیرون به فضای داخل محدود نمودهاند. در واقع شبکه ریز پنجرهها موجب شده، کسی به آسانی نتواند از بیرون، فضای درونی را ببیند. در ارتباط با کارکرد انعطافپذیری، امکان باز و بسته شدن عمودی پنجرههای ارسی در نمونۀ مورد بررسی، موجب شده تا کمترین جای ممکن اشغال گردد و با بازکردن پنجره، ارسی به سایبان تبدیل میشود. در کارکرد تأمین نور و منظر نیز ارسیها علاوه بر هدایت نور کافی به داخل فضا، با بالا رفتنشان امکان دید مستقیم به حياط را فراهم میکنند و موجب بسط فضایی، نوری و دیداری میشوند. در نهایت میتوان نتیجه گرفت که مهمترین کارکرد ارسی در نمونۀ مورد بررسی (ارسی خانه)، جلوگیری از اتلاف حرارتی، خلق زیبایی بواسطۀ بازی نور و رنگ و ایجاد انعطافپذیری با تبدیل ارسی به سایبان میباشند.
منابع و مآخذ
- ابراهیمزاده، لیلا و مندگاری، کاظم (1397). بررسی تأثیر ارسی به عنوان دیوار–پنجره، بر آسایش حرارتی، مجموعه مقالات سومین کنفرانس بین المللی عمران، معماری و طراحی شهری.
- اثنی عشری، نفیسه و شایستهفر، مهناز (1390). بررسی نقوش تزئینی قرآنهای تیموری و کاشیکاری مسجد جامع گوهرشاد، دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، شماره 15، 72_53.
- امرایی، مهدی (1383). ارسی، پنجرههای رو به نور، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت).
- بزرگمهری، زهره و خدادادی، آناهیتا (1389). آمودهای ایران (آسیبشناسی و مرمت)، تهران: سروش دانش.
- پارسا، محمدعلی (1390). خاستگاههای معماری پنجره جستاری در مفهوم پنجره در زبان فارسی و فرهنگ ایرانی، فصلنامه مسکن و محیط روستا، 134(2)، 94_75.
- پوردیهمی، سیدجواد (1387). عوامل مؤثر در ادراک فرم و فضا، فصلنامۀ معماری و فرهنگ، سال اول، (شمارۀ اول).
- پوردیهمی، شهرام و حاجی سید جوادی، فریبرز (1387). تأثیر نور روز بر انسان فرایند ادراکی و زیست شناسی- روانی روشنایی روز، فصلنامه صفه، دوره 17، (شماره 46، 75-67).
- پیرنیا، محمد کریم. (1384). آشنایی با معماری اسلامی ایران، تهران: سروش دانش.
- حسنپور لمر، سعید و طوفان، سحر (1398). ویژگیهای بصری و ساختاری ارسیهای شهر تاریخی ماسوله، نشریه علمی پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، دورۀ 15، (شماره 34)
- حقشناس، محمد؛ بمانیان، محمدرضا و قیابکلو، زهرا (1395). تحليل معيارهاي تابش عبوري از مجموعة شيشه هاي رنگي ارسيهاي دورة صفوي، نشريۀ علمي پژوهشي علوم و فناوري رنگ، (شماره 10، 64_55).
- دهخدا، علی اکبر. (1376). لغت نامه، دانشگاه تهران.
- روشن، محسن و حاجعلیزاده، غزاله (1398). استفاده از پنجره ارسی در معماری مدرن داخلی، مجموعه مقالات دومین کنفرانس بین المللی عمران، معماری و مدیریت توسعه شهری در ایران، تهران، دانشگاه تهران.
- رحیمی، وفا و علائیف، هادی (1399). مصادیق فناوری در معماری سنتی ایران با بررسی نمونه موردی شناشیل و ارسی، مجموعه مقالات هفتمین کنفرانس ملی پژوهش های کاربردی در مهندسی عمران، معماری و مدیریت شهرسازی.
- زارعی، محمدابراهیم (1392). سنندج شهر ارسی بررسی روند شکلگیری و گسترش هنر ارسی سازی براساس نمونههای موجود، دو فصلنامه معماری ایرانی، (شماره 4).
- ساعدی، فرشته (1396). بررسی تکنیک ساخت آینهکاری در تزئینات ارسی سازی با توجه به بازانگاری فضای معماری اسلامی، ماهنامه شباک) شبکه اطلاعات کنفرانسهای کشور(، دورۀ 2، (شماره 3، شماره پیاپی 2).
- شاهچراغی، آزاده و بندرآباد، علیرضا (1394). محاط در محیط کاربرد روانشناسی محیطی در معماری و شهرسازی، انتشارات جهاد دانشگاهی.
- شایستهفر، مهناز و کشاورز، عیسی (1392). کاربری نقوش پوشاک زنان دوره صفوی در پوشاک زنان امروزی با تاکید بر امنیت، هویت و آرامش، دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، (شماره 18، 86_65).
- شایستهفر، مهناز (1393). اهمیت و لزوم پشتیبانی از صنایع دستی با تاکید بر ارائه راهکارها در رونق اقتصادی آن، دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، (شماره 20، 122_107).
- شفیع پور، آسیه (1385). ارسی در معماری سنتی ایران، فصلنامه هنر، (شماره 68).
- شیرویی، شیرین و میرزاده، مونا (1398). تأثیر نور (طبیعی و مصنوعی) بر خلق و خو و روان انسان در معماری داخلی، نشریۀ اختصاصی معماری و شهرسازی ایران، دورۀ 2، (شماره 10).
- صفربیرانوند، مهرنوش و شریفی، مهدی (1397). تحلیل ساختار و چیدمان پلانهای مسکونی در راستای بهرهگیری از روشنایی طبیعی نور خورشید نمونه موردی: منازل مسکونی شهر خرمآباد، نشریه اختصاصی معماری و شهرسازی ایران، دورۀ 1، (شماره 5).
- طاهباز، منصوره؛ جلیلیان، شهربانو؛ موسوی، فاطمه و کاظمزاده، مرضیه (1394). تأثیر طراحی معماری در بازی نور طبیعی در خانههای سنتی ایران، نشریۀ معماری و شهرسازی آرمانشهر، (شماره 15).
- قیابکلو، زهرا (1392). مبانی فیزیک ساختمان 5 (نور روز)، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی واحد صنعتی امیرکبیر.
- کاتب، فاطمه (1393). رنگ در عصر ما، کنفرانس نور، رنگ، صدا در هنر، معماری و شهرسازی، مهندسین مشاور هرمپی، انتشارات آذرخش.
- کیانمهر، قباد و خزایی، محمد (1385). «مفاهیم و بیان عددی در هنر گرهچینی صفوی»، نشریه کتاب ماه هنر، (شماره 91 و 92، 39_26)
- معماریان، غلامحسین؛ عظیمی، سیروان و کبودی، مهدی (1393). رﯾﺸﻪﯾﺎﺑﯽ ﮐﺎرﺑﺴﺖ رﻧﮓ آﺑﯽ در ﭘﻨﺠﺮهﻫﺎی اﺑﻨﯿﻪ ﺳﻨﺘﯽ ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ (ﻧﻤﻮﻧۀ ﻣﻮردی اﺑﻨﯿﻪ ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ اورامان) ، فصلنامۀ پژوهشهای معماری اسلامی، دورۀ 1، (شماره 3).
- URL 1:www.archline.ir
- URL 2:www.coai.ir
- URL 3:www.dezeen.com
- URL 4: www.aoapedia.ir
- URL 5:www.e-architect.com
Investigation of Orsi functions in the interior architecture of residential spaces
(Case study: Orsi Khaneh in Tehran)
Light is the essence of reading existence and Orsi is a window facing the light. Orsi has become famous in the history of art since the Safavid era and has played a multidimensional role as one of the components of traditional Iranian arts in the architecture of buildings. But in passing from traditional architecture to modern architecture, it is on the verge of being forgotten. Therefore, it is necessary to investigate the functions of the Orsi in the traditional architecture of Iran and to recognize its characteristics so that contemporary architects can make it the essence and support for the design of contemporary spaces. The main purpose of this research is to analyze the functions of Orsi in the interior architecture of the residential space and to investigate the effect of the Orsi element in the sample under study (Orsi Khaneh in Tehran). The current research is a qualitative descriptive study that in the process of advancing the research, the case study method (single sample) was used and library and field research was used in order to collect texts; So that in the first part of the research (theoretical framework of the research) from the concept to the example, and in the second part, which includes the case study, from the example to the concept. The results of the current research show that Orsis have six functions in traditional houses (health improvement, thermal comfort, decoration, increasing privacy, enhancing flexibility and providing light and view). In a case example, modern Orsis have been used for the design of interior spaces and facade design, and the Orsi windows have answered all six functions.
Keywords: Residential space, interior architecture, window, Orsi, Orsi Khaneh.
References:
Asnaashari, Nafiseh & Shayesteh Far, Mahnaz, (2011), "Study of decorative motifs of Timurid Qurans and tiling of Goharshad Grand Mosque", Quarterly Journal of Islamic Art Studies, No. 15, 72_53.
Bozorgmehri, Zohreh & Khodadadi, Anahita, (2010), Iranian Studies (Pathology and Restoration), Tehran: Soroush Danesh.
Dehkhoda, Ali Akbar, (1997), Dictionary, University of Tehran.
Ebrahimzadeh, Leila & Mandegari, Kazem, (2018), "Study of the effect of sash as a wall-window on thermal comfort", the Third International Conference on Civil Engineering, Architecture and Urban Design.
Ghiabkloo, Zahra, (2013), "Fundamentals of Building Physics 5 (Nowruz)", Tehran: Jahad Daneshgahi Publications, Amirkabir Industrial Branch.
Haghshenas, Mohammad, Bemanian, Mohammad Reza, Ghiabkloo, Zahra. (2016), Analysis of transient radiation criteria from the collection of colored glass sash of the Safavid period, Journal of Color Science and Technology, No. 10, 64-55.
Hassanpour Lemar, Saeed & Toofan, Sahar, (1398), Visual and structural features of the sash of the historical city of Masouleh, Scientific-Research Journal of Islamic Art Studies, Volume 15, Number 34.
Katib, Fatemeh, (2014), Color in Our Age, Conference on Light, Color, Sound in Art, Architecture and Urban Planning, Pyramid Consulting Engineers, Azarakhsh Publications.
Kianmehr Ghobad, Khazaei Mohammad, (2006), "Concepts and Numerical Expression in Safavid Knotting Art", Book of Art Monthly, Nos. 91 and 92, 39_26.
Memarian, Gholam Hossein, Azimi, Sirvan & Kaboudi Mehdi, (2014), Discover the reason for the use of blue color in traditional residential buildings (the case of residential real estate, Oraman) Quarterly Journal of Islamic Architectural Research, Volume 1, Number 3.
Omrayi, Mehdi, (2004), Orsi, windows facing light, Tehran: Organization for the Study and Compilation of University Humanities Books.
Parsa, Mohammad Ali, (2011), The origins of Window Architecture in the Concept of Window in Persian Language and Iranian Culture, Housing and Rural Environment, 134 (2), 94-75.
Pirnia, Mohammad Karim, (2005), Introduction to Islamic Architecture of Iran, Tehran: Soroush Danesh.
Purdihmi, Seyed Javad, (2008), Factors affecting the perception of form and space, Quarterly Journal of Architecture and Culture, first year, first issue.
Purdihmi, Shahram. Haji Seyed Javadi, Fariborz, (2008), The effect of daylight on human perceptual and biological-psychological process of daylight, Soffeh Quarterly, Volume 17, Number 46, 75-67.
Rahimi, Vafa, Alaif, Hadi. (2020), Examples of technology in traditional Iranian architecture with a case study of Shanashil and Arsi, the 7th National Conference on Applied Research in Civil Engineering, Architecture and Urban Management.
Roshan, Mohsen & Hajalizadeh, Ghazaleh, (2019), "Using a sash window in modern interior architecture", the second international conference in civil engineering, architecture and urban development management in Iran, Tehran, University of Tehran.
Saedi Fereshteh, (2017), "Study of the technique of making mirror work in sash decorations with regard to the reproduction of Islamic architectural space", Shabak Monthly (Information Conference Network of the country), Volume 2, Number 3, Serial Number 2.
Safar Biranvand, Mehrnoosh & Sharifi Mehdi, (2018), "Analysis of the structure and arrangement of residential plans in order to use natural sunlight Case study: residential houses in Khorramabad", Iranian Journal of Architecture and Urban Planning, Volume 1, Number 5.
Shafipour, Asiye. (2006), Orsi in the traditional Iranian architecture, the Quarterly Review of Art.
Shahcheraghi, Azadeh & Bandarabad, Alireza, (2015), Environed in environment, application of environmental psychology in architecture and urban planning, Tehran: Jahad daneshgahi Publication.
Shayestehfar, Mahnaz, (2014), The importance and necessity of supporting handicrafts with emphasis on providing solutions in its economic prosperity , Bi-Quarterly Journal of Islamic Art Studies, No. 20, 122_107.
Shayestehfar, Mahnaz & Keshavarz, Issa, (2013), "The use of Safavid women's clothing designs in modern women's clothing with emphasis on security, identity and tranquility", Bi-Quarterly Journal of Islamic Art Studies, No. 18, 86-65.
Shiroui, Shirin & Mirzadeh, Mona, (1398), "The effect of light (natural and artificial) on human mood and psyche in interior architecture", Iranian Journal of Architecture and Urban Planning, Volume 2, Number 10.
Tahabaz, Mansoureh Jalilian, Shahrbanoo, Mousavi, Fatemeh & Kazemzadeh, Marzieh. (2015), Effect of architectural design on the play of natural light in traditional Iranian houses", Armanshahr Architecture and Urban Planning, No. 15.
Zarei, Mohammad Ibrahim. (2013), "Sanandaj, the city of Orsi, a study of the formation and expansion of the art of Orsi based on existing examples, two quarterly journals of Iranian architecture, No. 4.
- URL 1:www.archline.ir
- URL 2:www.coai.ir
- URL 3:www.dezeen.com
- URL 4: www.aoapedia.ir
- URL 5:www.e-architect.com
