بررسی کارکردهای ارسی در معماری داخلی فضاهای مسکونی (نمونۀ موردی: ارسی‌خانۀ تهران)

سیده مریم مجتبوی ¹ (استادیار گروه معماری، موسسه آموزش عالی فردوس، مشهد، ایران.)
کیانا نیکبخت ² (دانشجوی کارشناسی ارشد معماری داخلی، مؤسسه آموزش عالی فردوس، مشهد، ایران.)

تاريخ الإرسال : 04 الأربعاء , جمادى الثانية, 1444 تاريخ التأكيد : 08 الثلاثاء , شعبان, 1444

الکلمات المفتاحية: معماری داخلی, فضای مسکونی, پنجره, ارسی, ارسی‌خانه,

ملخص المقالة :

نور جوهر خوانش هستی است و ارسی، پنجره‌ای است رو به نور. ارسی از عهد صفویه به این سو در تاریخ هنر، به شهرت رسیده و به عنوان یکی از اجزای هنرهای سنتی ایران در معماری بناها، نقشی چندبعدی داشته است، اما در گذر از معماری سنتی به معماری مدرن در آستانۀ فراموشی قرار گرفته است. بنابراین ضروری است کارکردهای ارسی در معماری سنتی ایران بررسی و ویژگی‌های آن را مورد بازشناسی قرار گیرد تا معماران معاصر بتوانند آن را جوهره و دستمایۀ طراحی فضاهای معاصر قرار دهند. هدف اصلی این پژوهش، واکاوی کارکردهای ارسی در معماری داخلی فضای مسکونی و بررسی نحوه تأثیر عنصر ارسی در نمونۀ مورد بررسی (خانۀ ارسی تهران) می‌باشد. تحقیق حاضر یک مطالعه توصیفی از نوع کیفی است که در پروسه پیشبرد پژوهش، از روش بررسی نمونه موردی (تک نمونه) و در راستای جمع‌آوری متون از تحقیقات کتابخانه‌ای و میدانی بهره گرفته شد؛ به گونه ای که در بخش اول تحقیق (چارچوب نظری تحقیق) از مفهوم به مصداق و در بخش دوم که شامل بررسی نمونۀ موردی است، از مصداق به مفهوم پرداخته شد. نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهد، ارسی در خانه‌های سنتی شش کارکرد (ارتقاء سلامت، ایجاد آسایش حرارتی، تزئین، افزایش‌دهندۀ حریم شخصی، ارتقاء انعطاف‌پذیری و تأمین نور و منظر) را به عهده داشته است. در نمونۀ موردی از ارسی مدرن جهت طراحی فضاهای داخلی و طراحی پوستۀ نما بهره برده شده و پنجره‌های ارسی هر شش کارکرد را پاسخ داده‌اند.

نص كامل:



 

بررسی کارکردهای ارسی در معماری داخلی فضاهای مسکونی

(نمونۀ موردی: ارسی­خانۀ تهران)

 

 

چکیده:

نور جوهر خوانش هستی است و ارسی، پنجره‌ای است رو به نور. ارسی از عهد صفویه به این سو در تاریخ هنر، به شهرت رسیده و به عنوان یکی از اجزای هنرهای سنتی ایران در معماری بناها، نقشی چندبعدی داشته است. اما در گذر از معماری سنتی به معماری مدرن در آستانۀ فراموشی قرار گرفته است. بنابراین ضروری است کارکردهای ارسی در معماری سنتی ایران بررسی و ویژگی‌های آن را مورد بازشناسی قرار گیرد تا معماران معاصر بتوانند آن را جوهره و دستمایۀ طراحی فضاهای معاصر قرار دهند. هدف اصلی این پژوهش، واکاوی کارکردهای ارسی در معماری داخلی فضای مسکونی و بررسی نحوه تأثیر عنصر ارسی در نمونۀ مورد بررسی (خانۀ ارسی تهران) می‌باشد. تحقیق حاضر یک مطالعه توصیفی از نوع کیفی است که در پروسه پیشبرد پژوهش، از روش بررسی نمونه موردی (تک نمونه) و در راستای جمع‌آوری متون از تحقیقات کتابخانه‌ای و میدانی بهره گرفته شد؛ به گونه ای که در بخش اول تحقیق (چارچوب نظری تحقیق) از مفهوم به مصداق و در بخش دوم که شامل بررسی نمونۀ موردی است، از مصداق به مفهوم پرداخته شد. نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهد، ارسی در خانه‌های سنتی شش کارکرد (ارتقاء سلامت، ایجاد آسایش حرارتی، تزئین، افزایش‌دهندۀ حریم شخصی، ارتقاء انعطاف‌پذیری و تأمین نور و منظر) را به عهده داشته است. در نمونۀ موردی از ارسی مدرن جهت طراحی فضاهای داخلی و طراحی پوستۀ نما بهره برده شده و پنجره‌های ارسی هر شش کارکرد را پاسخ داده‌اند.

 

کلمات کلیدی: فضای مسکونی، معماری داخلی، پنجره، ارسی، ارسی­ خانه.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه:

نور اولین شرط برای هر نوع ادراک بینایی است. امروزه دانشمندان، طراحان و روانشناسان معتقدند که، نورها نقش مهمی بر خلق و خوی انسان و رفتارهای اجتماعی دارند. اخیرأ دانشمندان معتقدند که، نور غالبأ در طراحی داخلی به افزایش کاربرد به جای مؤلفه اصلی طراحی در کنار شکل، رنگ، بافت و غیره می­پردازد (شیرویی و میرزاده، 1398: 8). نور آفتاب اثر آسایشی برا انسان دارد، در نتیجه  هدایت نور آفتاب به داخل فضا، از ما در برابر بیمار­ی­ها محافظت می­کند (صفربیرانوند و شریفی، 1397: 2). بهره­گیری از نور در ساختمان­ها اسبابی برای سازگار کردن محیط و کنترل با روش­های پایدار برای ازدیاد مطلوبیت، آسایش دیداری، بازدهی انرژی و خلق محیط زیبا و دلپذیر برای ساکنین ساختمان­ها است (قیابکلو، ۱۳۹۲). 

در معماری سنتی قدیم ایران، پنجره از اهمیت و جایگاه بالایی برخوردار بوده است، برای مثال می­توان به پنجره­های ارسی، روزن، شباک و جامخانه اشاره­نمود که در معماری خانه به­کار گرفته می­شده اند. غالباً عناصر استفاده شده در معماری ایران چند حاصلی بوده­اند؛ یعنی تقریباً هیچ عنصری صرفاً برای زیبایی یا تزئین استفاده نمی­شده است (حق­شناس و بمانیان و قیابکلو، 1395: 56). ارسی­ها، با ساختار چوبی و شیشه­های تکه تکۀ کوچک و رنگی، نور آفتاب را با رنگ­های مختلف به داخل می­فرستادند (روشن و حاجعلی­زاده، 1398: 2). اما سیر تحول پنجره­ها نشان می­دهد: کاربرد آن­ها به انتقال نور و هوا به داخل ساختمان و محافظت در مقابل گرما، سرما، سروصدا و گرد و خاک تقلیل یافته­اند. پیرنیا، علت به کار بردن شیشه­های رنگی را حفظ محرمیت ساکنین در فضای داخلی قلمداد می­کند. عده­ای از مراجع، کاربری شیشه­های رنگی را علل دفع حشرات مزاحم می­دانند (حق­شناس و بمانیان و قیابکلو، 1395: 56). 

هدف اصلی در این پژوهش، بررسی تأثیرات ارسی در معماری داخلی و بررسی نحوۀ عملکرد عنصر ارسی در نمونه مورد بررسی (خانۀ ارسی تهران) می­باشد. در جهت دسترسی به اهداف تحقیق این سوالات مطرح می‌شود: -نحوۀ کارکرد ارسی در معماری داخلی فضاهای مسکونی چگونه است؟ -عنصر ارسی در نمونه موردی (خانۀ ارسی تهران) چه کارکردی دارد؟ بنابراین در گام نخست به جمع­آوری اطلاعات مرتبط با مبانی نظری به روش کتابخانه­ای و اسنادی پرداخته شده و مدل مفهومی پژوهش در ارتباط با تأثیرات و کارکرد ارسی در معماری داخلی، استخراج گشته­است. سپس در گام بعدی به بررسی و ارزیابی مؤلفه­های برآمده از مدل پژوهش در نمونۀ موردی (ارسی­خانه) به­ صورت کیفی پرداخته شده­است. در انتها، یافته­های پژوهش در قالب جدول تدوین و ارائه شده­است.

 

پیشینه:

در پیشینۀ پژوهش، کلمۀ کلیدی ارسی مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته­است.

روشن و حاجعلی­زاده (1398) در مقاله­ای با عنوان «استفاده از پنجره ارسی در معماری مدرن داخلی» به این نتایج دست یافتند که استفاده از پنجره­های ارسی در معماری داخلی مدرن باعث روح بخشیدن به فضا و استفاده از نور طبیعی خورشید در روز و همینطور به وجود آوردن فضایی زیبا می­شود )روشن و حاجعلی زاده، 1398). زارعی (1392) در مقاله­ای با عنوان «سنندج شهر ارسی بررسی روند شکل­گیری و گسترش هنر ارسی­سازی» به این نتایج دست یافت که طبق شواهد موجود آغاز استفاده از ارسی در بناهای دورۀ صفوی بوده است. اما مدارک محکم­تری نیز جهت استفاده از ارسی در ساختمان­های دورۀ قاجار نشان­دهنده این است که، ارسی در این دورۀ گسترش زیادی داشته است و می­توان سنندج را جزء مراکز مهم ساخت ارسی در دورۀ قاجار شمرد (زارعی، 1392). طاهباز و همکاران (1394) در مقاله­ای با عنوان «تأثیر طراحی معماری در بازی نور طبیعی در خانه­های سنتی ایران» به این نتایج دست­یافتند که نور روز در معماری مسکونی خانه­های سنتی ایران، در کلیه تصمیمات طراحی اعم از انتخاب فضاهای پر و خالی، تناسبات و ابعاد حیاط­ها و اتاق­ها، جهت­گیری هر فضا نسبت به خورشید، میزان دید هر فضا به حیاط و آسمان، عمق هر فضا و شکل و موقعیت نورگیر آن، اهمیت هر فضا از نظر دسترسی و کاربری و غیره نقش تعیین­­کننده­ای داشته و یکی از مهم­ترین ارکان طراحی محسوب می­شده است. (طاهباز و همکاران، 1394). شیرویی و میرزاده (1398) در مقاله­ای با عنوان «تأثیر نور (طبیعی و مصنوعی) بر خلق و خو و روان انسان در معماری داخلی» به این نتایج دست یافتند که تأثیر و اهمیت نور در معماری فضاهای داخلی با توجه به تأتیرپذیری روان و جسم انسان از نور است. انسان در طول تاریخ همواره به محیط پیرامون خود توجه داشته است و آن را با نیازهای خود متناسب ساخته است (شیرویی و میرزاده، 1398). معماریان و عظیمی و کبودی (1393) در مقاله­ای با عنوان «رﯾﺸﻪ­ﯾﺎﺑﯽ ﮐﺎرﺑﺴﺖ رﻧﮓ آﺑﯽ در ﭘﻨﺠﺮه­ﻫﺎی اﺑﻨﯿﻪ ﺳﻨﺘﯽ مسکونی (نمونۀ موردی ابنیه مسکونی اورامان)» به این نتایج رسیده­اند که تجزیه و تحلیل سبک هر معمار و انواع مختلف آثار معماری رنگ و جایگاه خاص خود را دارد. یافته­های پژوهش حاکی از آن است که گرچه کلیشه­های اجتماعی مانند چشم زخم بودن و تقدس، در کاربست رنگ آبی در معماری و پنجره­های منطقه اورامان اصالت ندارد، اما رابطۀ معنادار و نزدیکی با زیبایی­شناسی و مباحث روانشناسی در کاربرد آن دیده می­شود (معماریان و عظیمی و کبودی، 1393). حسن­پور­لمر و طوفان (1398) در مقاله­ای با عنوان «ویژگی­های بصری و ساختاری ارسی­های شهر تاریخی ماسوله» به این نتایج دست یافتند که ارسی­های شهر تاریخی ماسوله را می­توان در قالب 6 گونۀ: ارسی­های غیرمنفذدار بازار، ارسی­های یک درکی دوجداره، ارسی­های دو درکی، ارسی­های سه­درکی، ارسی­های چهار درکی و ارسی­های پنج­درکی تقسیم­بندی نمود و عمده­ترین دلایل پیدایش ارسی را خلق ابعاد انسانی­تر در بازشوها، ایجاد پوشش (حجاب) متناسب برای کاربران در فضاهای داخلی، ایجاد دید بصری متناسب با شرایط دلخواه کابران (متحرک سازی)، افزایش حفاظت فیزیکی از کاربران کهن­سال و خردسال، کاهش مصرف انرژی­های مصنوعی و سبک­سازی وزن بناها جهت جلوگیری از تخریب در بلایای طبیعی نا­برده­است (حسن پور لمر و طوفان، 1398). ساعدی (1396) در مقاله­ای با عنوان «بررسی تکنیک ساخت آینه­کاری در تزئینات ارسی­سازی با توجه به باز انگاری فضای معماری اسلامی» به این نتایج دست یافت که در معماری اسلامی هدف از تزئینات آیینه­کاری القای مفاهیمی همچون وحدت و نظم و زیبایی است که در قالب نقوش اسلیمی دیده می­شود (ساعدی، 1396). حق­شناس و بمانیان و قیابکلو (1395) در مقاله­ای با عنوان «تحليل معيارهاي تابش عبوري از مجموعة شيشه­هاي رنگي ارسي­هاي دورة صفوي» به این نتایج دست­یافتند که انتخاب نوع شیشه در ارسی­ها به صورتی بوده که بیش از آنکه موجب کاهش عبور نور مرئی یا انرژی تابشی عبوری شود، عبور طول موج­های مخرب برای پوست و سایر مواد و مصالح موجود در فضای داخلی ساختمان را کاهش می­داده­است (حق شناس و بمانیان و قیابکلو، 1395). ابراهیم­زاده و مندگاری (1397) در مقاله­ای با عنوان «بررسی تأثیر ارسی به عنوان دیوار پنجره، بر آسایش حرارتی» به این نتایج دست­یافتند که آسایش حرارتی که از طریق دیوارهای پنجره­ای ارسی برای ساکنان فراهم می­شود وابسته به سه عنصر است، ۱. ترکیب رنگ­ها که با توجه به اقلیم و عملکرد بنا باید در نظر گرفته شود. ۲. به­وجود آوردن جریان هوا برای فراهم کردن آسایش حرارتی، پنجره­ها در حالات مختلف باز، نیمه باز و بسته می­توانند قرار بگیرند. ۳. توجه به نوع و عملکرد شیشه در مقابل نور خورشید، با توجه به تنوع کنونی شیشه­ها و در دسترس بودن نمونه­های متعدد با میزان عبور نور و حرارت متفاوت، مسلماً انتخاب شیشه­هایی که بیش­ترین همخوانی را با آسایش حرارتی در اقلیم­های مختلف داشته باشند، فراهم است و بررسی نوع شیشه­ها قبل از استفاده در جهت جلوگیری از عدم آسایش حرارتی در فضای داخلی توصیه می­شود (ابراهیم­زاده و مندگاری، 1397: 7).

با توجه به مقالات بررسی شده نوآوری این پژوهش در بررسی تأثیر ارسی در معماری داخلی می­باشد. نمونۀ موردی استفاده­ شده در این پژوهش ارسی­خانه اثر نیما و سینا کیوانی است.

 

روش تحقیق

این مطالعه از نوع کیفی (غیر عددی) بوده و به صورت توصیفی انجام می­گیرد؛ در این پژوهش برای پیشبرد اهداف و پاسخ­گویی به پرسش­های مطرح­شده، در بخش نخست از روش تحلیلی- توصیفی و اسنادی برای استخراج انواع کارکردهای ارسی بهره­گرفته شد و ادامه بر مبنای روش نمونۀ موردی (تک موردی) کارکردهای پنجرۀ ارسی در ارسی­خانۀ تهران (خانۀ مسکونی معاصر) مورد مداقه قرار گرفت. در پروسۀ پیشبرد تحقیق حاضر، از روش تطبیقی رفت و برگشتی بهره گرفته شد؛ به گونه­ای که در بخش اول تحقیق (چارچوب نظری تحقیق) از مفهوم به مصداق و در بخش دوم که شامل بررسی نمونۀ موردی است، از مصداق به مفهوم پرداخته­شد.

مبانی نظری

معماری داخلی

تخصص معماری داخلی در مقیاس انسانی و در ارتباط با فضاهای عمومی و شخصی است. در حقیقت تجلی ارتباط انسان با جهان بیرونی ست. معماران داخلی علاوه بر داشتن دانش کافی در زمینه ی معماری، به توسعه و بهبود حس دریافتی از فضا معمارانه می پردازند (شاهچراغی و بندرآباد، ۱۳۹۴: ۲۹0). در بین اجزاء شکل دهنده ی محیط های داخلی، تأثیرات روان‌شناختی نکاتی مانند هوا، ماده، رنگ، صدا، نور، بر افراد در تحقیقات مختلف تأکید شده است (شاهچراغی و بندرآباد، ۱۳۹۴: ۲۹۲).

نور، محیط، روان

نور اصلی­ترین عامل درک بصری محیط است. بدون وجود نور، رنگ، فرم و بافت قابل دیدن نیست. اولین عملکرد طراحی نور، روشن کردن فضای محیط داخلی و فرم­ها است (شاهچراغی و بندرآباد، ۱۳۹۴: ۲۹۲). نور می‌تواند باعث شادی یا غم ما باشد. نوع، منبع، شدت، میزان، رنگ، شیوۀ توضیع نور و رنگ و جهت در فضاهای مختلف، تأثیر زیادی بر روحیات، بازدهی، رفتارها و کارایی انسان دارد. طبق شواهد پژوهشگران نور به دو صورت مستقیم و غیرمستقیم بر افراد اثر می­گذارد، تأثیرات مستقیم آن بر روی سیستم بینایی و تغییرات در کیفیت دید است و تأثیرات غیرمستقیم آن بر خلق و خو، هورمون­ها و احساسات است. ارتباط بصری با محیط خارج و تابش نور طبیعی در فضاهای زیستی انسان، باعث افزایش کارایی و بازدهی فرد و کاهش اضطراب، بهبود رفتار و حفظ و افزایش سلامتی و آسایش و ارتقاء شخصیت می­شود (پوردیهمی، ۱۳۸۷: ۱).

رنگ

 تصور دنیایی بدون رنگ، تصور زیبایی نیست. به طور کلی رنگ­ها بر وضعیت فیزیکی، احساسات، حالات روحی و حتی مکالمات روزمره انسان تأتیر می­گذارد. دقیق­تر بگوییم یعنی باعث به وجود آمدن احساسات سرد همراه با افسردگی و بی حوصلگی و یا برعکس، احساسات گرم پرشور و صمیمانه می­شود (کاتب، ۱۳۹۳، ۱۰۵). رنگ یک بخش منقطع در محیط نیست بلکه درک آن همیشه به دنبال نور است. ترکیب رنگ با نور در محیط بسیار اهمیت دارد (شاهچراغی و بندرآباد، ۱۳۹۴: ۳۱۵).

ماده

از مهم­ترین ابزار شکل دهی به محیط، ماده است. ماده به نورو رنگ و جان می­بخشد و باعث حضور آن­ها می­شود. به عبارت دیگر این دو بدون کمک ماده حضوری انتزاعی و نه کاربردی در محیط دارند. اما ماده، نور و رنگ در محیط را معنی دار می­کند. علاوه بر آن­ها، ماده با بافت، مقیاس و عملکرد، بروز کالبدی می یابد. منظور از آماده هر جسم فیزیکی است که وزن، ابعاد، اندازه، بافت، سختی، نرمی دارد. مواد سازندۀ محیط، درک انسان را از ابعاد و مقیاس محیط متأثر می­کند و نوعی آگاهی از گذشت زمان و دریافت از زندگی انسان، که در فضاها و مکان­ها در جریان است، عیان می­کند (شاهچراغی و بندرآباد، ۱۳۹۴: ۳۳۶).

 

پنجره

واژۀ پنجره در برخورد اول به گوش و ذهن بسیار آشنا ست و دلالت بر ساختاری در بنا دارد که هر روزه با آن سروکار داریم و در ظاهر در همه دنیا کم و بیش به یک صورت است. واقعیت این است که نگاه جوامع و فرهنگ­های مختلف به پدیده پنجره گاهی متفاوت بوده و مفهوم آن نیز در طی تاریخ دچار تحول شده است. یکی از اجزاء معماری پنجره­ها هستند که همواره در برقراری نظم و هماهنگی در بنا و یا به عکس در آشفتگی اشاره شده، نقش مؤثری داشته اند. قبل از تأثیرات دوران جدید، پنجره ها در رابطه با جنبه­های ذهنی زندگی انسان نیز نقش های قابل­توجهی داشته­اند. بنابر این، مفهوم پنجره هنوز می­تواند جای­تأمل داشته باشد همچنین، توجه به جنبه­های وجودی و معناشناختی پنجره در هر فرهنگی می­تواند در شناخت نسبت به فرهنگ معماری مؤثر واقع شود؛ لذا شاید واژۀ پنجره یکی از کلمه­های مهمی باشد که بعد از واژۀ خانه برای شناخت مفهوم زیست انسان باید به آن پرداخت (پارسا، 1390: 76). در خانه­های سنتی در ایران، پنجره­ها به شدت تحت تأثیر نوع فضاهای خانه و نحوه ارتباط­بصری و اجتماعی و احساسی و گاهی فنی با خارج بنا، قرار دارند و به این لحاظ در تمام شئون زندگی از مادی تا معنوی نقش دارند. بنابراین پنجره با دارا بودن خصایصی پیچیده و کارکردهای متنوع یکی از عناصر مهم معماری محسوب می­شود (پارسا، 1390: 77).

 

انواع مختلف پنجره

در فضاهای مسکونی ایرانی، پنجره­ها، نام­های خاصی دارند. مانند، ارسی، دریچه، پاچنگ، روزن، در یا پنجره، شباک و ... اشاره نمود.

در جدول 1 مهمترین انواع نورگیر معرفی شده­اند.

 

جدول 1. انواع پنجره در معماری ایرانی

نام	توضیحات	تصویر
ارسی	اُرسی، اروسی، پنجره بالارو، گشاده و باز، پنجره­ای است که در طرف چهارچوب آن دارای کشویی و ناو است و در جهت بالا و پایین حرکت می­کند و معمولا با شیشه­های رنگی و آلت سازی تزئین می­شود. ارسی یک نوع پنجره مشبکی است که بالا می‌رود و در محفظه­ای که روی آن است قرار می­گیرد (پیرنیا، 1384: 574).
جامخانه	یکی از انواع روزن جامخانه است که در واژۀ شیشۀ جامی ریشه دارد. در گرمابه­ها و غلامخانه رباط‌ها، کلاله گنبدها و کلمبه­ها، و رسته­ها در بازارها، روزن­هایی وجود دارد که با چند حلقۀ سفالين به گونۀ قبه يا کپۀ برآمده هستند (پیرنیا، 1384: 573).
شباک	واژه­ای فارسی است که مشتقات آن در گویش‌های گوناگون ایران به ­گوش می‌خورد. در گذشته داخل ساختمان با پنجره­ها و روزن­های گچی یا چوبی و پرده محفوظ بود و خارج بنا با شبكه‌هاي کاشی یا سفالی به اسم شباک پوشانده می­شد. این شبکه­ها شدت نور را می­گیرند و نور ضعیف­تری را از لابه­لای آن عبور می­دهند (پیرنیا، 1384: 354).
روزن	روزن، پنجره، نورگیر، هر پنجره­ای در بالای در، نورگیر کوچک بالای در، سوراخ. گاه به حفره­های نورگیر ساده و بدون شبكة محافظ و پنجره­های سقفی برخی از فضاها مانند راسته بازارها، آشپزخانه­ها و بالای درهای ورودی خانه­ها نیز روزن می­گفته­اند (دهخدا، 1376).
گلجام	به شیشه­های کوچک و رنگی که داخل گچ کار می­گذاشتند و آن را در بالاترین قسمت طاق تعبیه می­کردند تا عمل نوررسانی به داخل بنا را تأمین کند، گلجام می­گویند (امرایی، 1383: 32). قسمت بالایی پنجره را روزن می­گویند که اغلب دارای شیشه­های رنگین به رنگ­های آبی و زرد لیمویی بوده است. این شیشه­ها را اغلب از غرابه­های شکسته می­ساختند. این لغت از ریشۀ شیشه جامی گرفته شده. به گلجام آیینه جامی نیز می­گویند (دهخدا، 1376).
فخر و مدین	در فارسی به معنای گل پخته است، در عربی نیز گل پخته فخوری و سازنده آن فخار نام دارد. مدین نیز به معنای مادگی و سوراخ و فرورفتگی است. فخر و مدین به چیزی گفته می شود که با گل پخته و سفال یا کاشی ساخته شده و روزن­های کوچکی در میان آن در می­آید (پیرنیا، 1384: 573).
روشندان	نام دیگر روزن، روشندان است و اسم آلت روشنایی است. در ساختمان­­هایی مانند سایر بناهای عمومی و بازارها که قرارگیری پنجره در دیوارها امکانش نیست، معماران در قسمت خورشیدی کاربندی روزن­هایی ایجاد­کرده­اند که عبور نور مناسب و تهویه را به بهترین شکل میسر می­ساخته­است، به این روزن­ها اصطلاحاً روشندان می­گویند (دهخدا، 1376).
هورنو	به نورگیر بالای سقف هورنو گفته می­شود. هورنو همان روزن مابین گنبد است كه به سمت آسمان گشوده مي­شود. در نزديكي­هاي تيزه گنبد اجرای آن به مانند بقیه قسمت‌ها ممکن نیست، زیرا حفره را پر نمي­كنند. در حفاظ بازارها اغلب حفره هورنو باز است تا تهویه و روشنایی موجود شود (امرایی، 1383: 30).

(منبع: نگارندگان)

یکی از انواع نورگیرها، ارسی می­باشد و نور، روانشناسی رنگ­ها، زیبایی، نقش هندسی در ارسی، محرمیت و خواص صوتی از دلایل استفاده آن در معماری خانه­های سنتی است و بررسی آن حائز اهمیت می­باشد.

ارسی

 لغت ارسی از کلمه اروز- اروس- پهلوی که به معنی روشنایی است، گرفته شده؛ در نتیجه، ارسی کلمه­ای ایرانی است (زارعی، 1392: 111). همواره هنر با پیدایش بشر، به­گونه­های مختلفی در ابزارهای متفاوت که نمایه­ای از فرهنگ و تمدن، اعتقادات و باورهای هر ملتی هستند نمایان گردیده است (شایسته فر، ۱۳۹۳: ۱۰۷)، که نمونۀ موفق آن را می­توان در هنرهای سنتی همچون گره­چینی مشاهده کرد. گره­چینی­ها نقوشی هندسی منظمی هستند که در طرح­های تذهیب، درها و پنجره­های قدیمی استفاده می­شوند (اثنی عشری و شایسته فر، ۱۳۹۰: ۶۷). هنر گره­چینی، علاوه بر جنبه­های زینتی دارای جنبه­های عملکردی و معنوی در بناها می­گردند (کیانمهر و خزایی، ۱۳۸۵: ۲۷) به عبارتی اگر نقوش، تزئینات هندسی مطابق با توجه به نیازهای جسمی، روحی و فطری انسان­ها طراحی شوند، می­توانند تأثیرات دلپذیر و زیبایی را برای کاربران در بناها به وجود آورند (شایسته فر و کشاورز، ۱۳۹۲: ۶۵). ارسی یکی از عناصر معماری ایرانی و پنجره مشبکی است که به جای گشتن بر روی پاشنه گرد، بالا می­رود و در محفظه­ای که روی آن قرار گرفته جای می­گیرد و بیشتر در ساختمان­های سردسیر استفاده می­شود (روشن و حاجعلی­زاده، 1398: 3)­.  درواقع ارسی­ها نیز پنجره­هایی هستند که با استفادۀ هوشمندانه از هنر گره­چینی، منبت­کاری و شیشه­گری شکل­گرفته­اند و می­توانند نیازهای عملکردی و حسی کاربران را به طور مناسبی برطرف نمایند (شفیع پور، ۱۳۸۵: ۱۶۴). (حسینپورلمر و طوفان، 1398: 73). ارسی هم عنصری تزئینی و هم عایق مناسب برای بخش­هایی از ساختمان محسوب می­شده است. طبق شواهد موجود، زمان استفاده از ارسی در بناهای معماری ایران، مربوط به دورۀ صفوی است؛ به همین جهت، ارسی در این دورۀ و دورۀهای زندیه و قاجاریه، اهمیت ویژه­ای داشته است (زارعی، 1392: 2).

در ارسی­ها رنگ­های بسیار زیادی به کار رفته که هر کدام از آن­ها روانشناسی منحصر به فرد خود را دارند، برای مثال رنگ زرد (پر انرژی حس هیجان یا نشاط دارد و احساس پویا بودن و انرژی را منتقل می­کند)، رنگ قرمز (نماد شور، شادی، حساسیت و عشق است)، رنگ آبی (آرامش بخش، وفاداری، اعتماد و ایمان)، سبز (به معنی امید و پیشرفت می­باشد) همینطور استفاده این رنگ­ها کنار هم باعث به وجود آمدن یک طیف رنگی بسیار زیبا در خانه می­شود و همینطور استفاده از رنگ­های متنوع در فضا از بروز افسردگی نیز جلوگیری می­کند (روشن و حاجعلی­­زاده­، 1398: 12). نورهای داخلی تأثیر بالایی بر روابط اجتماعی و تعاملات افراد، خلق و خوی، آرامش، سلامت و احساس امنیت دارند (شیرویی و میرزاده، 1398: 9).

 

کارکرد ارسی در معماری داخلی فضای مسکونی

خانه مکانی است که انسان برای داشتن آرامش به آن پناه می­برد. فضایی که در آن از نور طبیعی استفاده می­شود، دارای جذابیت بیشتری است افراد و رغبت بیشتری برای گذراندن اوقات در آن دارند (صفربیرانوند و شریفی، 1397: 2). ارسی در معماری فضای خانه­ها، اغلب به سبب بهره جویی از طیف ملایم رنگ­ها و شیشه­های رنگی قابل توجه بوده است. طبیعت نقش بسزایی در ایجاد تنوع رنگ در ارسی دارد. تنوع رنگ­ها، شکوه خاصی به نمایاندن فضای کار شده، می­داده است (بزرگمهری و خدادادی ۱۳۸۹، ۲۰).

ارتقاء­دهندۀ سلامت

پنجره ارسی باعث ورود نور به فضا می­شود و از بروز افسردگی و کمبود ویتامین دی جلوگیری می­کند. در ارسی­ها رنگ­های بسیار متنوعی استفاده شده که هر کدام تأثیر مثبتی در روحیۀ انسان دارد ­­(روشن و حاجعلی­زاده، 1398: 9)­. افزون بر این، شیشه­های رنگین ارسی اکثراً دفع کننده حشرات موزی همچون مگس و پشه نیز هستند (بزرگمهری و خدادادی ۱۳۸۹، ۲۰).

ایجاد اسایش حرارتی

ارسی به عنوان یک دیوار شیشه­ای نه تنها عنصری برای زیبایی بنا است، بلکه معمار ایرانی با درک شهودی خود توانسته است از آن به نحو احسن در ایجاد آسایش حرارتی ساکنان بنا استفاده کند (ابراهیم­زاده و مندگاری، 1397: 5).

در طراحی و ساخت ارسی عواملی نظیر موارد زیر در نزدیک شدن فضای داخلی به شرایط راحتی گرمایی تأثیر گذارند:

کنترل میزان دریافت انرژی خورشیدی: 

اغلب ارسی­ها به دو صورت تک‌جداره و دو جداره طراحی می­شده است تا در برخورد با تغییرات اقلیمی هر منطقه محافظت شوند (زارعی، 1392: 123). ارسی­ باعث جلوگیری از تابش نور مستقیم خورشید به داخل بنا و در نتیجه، گرم و نامطبوع شدن فضا در فصول گرم می­شده است (بزرگمهری و خدادادی ۱۳۸۹، ۲۰). نور در هنگام ورود با برخورد به شیشه­های رنگی ارسی­ها تبدیل به حرارت و در فضای داخلی پخش می­شود، در واقع اشعه نور تبدیل به انژی حرارتی با طول موج بلند می­شود تا انرژی ایجاد شده قادر به عبور مجدد از شیشه­ها نشود. 

 

کمک به تهویۀ طبیعی:

تهویۀ طبیعی در اتاق­ها در ایجاد شرایط راحتی حرارتی اهمیت به سزایی دارد، معماران ایرانی در ساخت ارسی نیز این موضوع را مدنظر قرار داده­اند. به همین دلیل است که در جبهه­های رو به آفتاب دیوار پنجره (ارسی) را با عمق ۳۵ تا ۵۰ سانتیمتر درون ضخامت دیوار­ها نصب می­کنند تا از سه طرف بالا و کناره­ها از تابش آفتاب مصون باشد. این فرورفتگی همانند یک دستگاه مکش هوا عمل می­کند و باد مطلوب مکیده شده توسط حیاط را به درون فضا انتقال می­دهد (ابراهیم­زاده و مندگاری، 1397: 5).

 تعدیل شدت نور:

شیشه­های رنگی شدت نور را تعدیل می­کنند، به صورتی که نور را در زمانی که شدت دارد، پراکنده می­کند و پیرامون امنی برای ساکنین در برابر شدت نور و گرما مهیا می­شود. شیشه­های رنگی استفاده شده در ارسی­ هم عبور نور مرئی را تقلیل می­دهند و هم باعث کاهش میزان انرژی عبوری ارسی در حدود 40 درصد نسبت به شیشۀ ساده می­شود. بنابراین انتخاب نوع شیشه­ها در ارسی به روشی بوده که عبور نور مرئی و انرژی را کاهش می‌داده است (ابراهیم­زاده و مندگاری، 1397: 6). 

نقش تزئینی ارسی (ایجاد زیبایی)

هر چند ارسی در ابتدا، عنصری معماری به حساب می­آید، در گام بعدی به عنوان قسمتی از آرایۀ معماری پر جلوه است. بنابراین از مهمترین کارکردهای ارسی، می­توان به ایجاد زیبایی در نمای ساختمان اشاره ­نمود. ارسی مهمانی است به سرافرازی نور که در آن اشکال مفاهیم و هنرها گرد هم آمدند تا با دیدار و حضور همدیگر نور را مقدس کنند (ساعدی، 1396: 46).

افزایش حریم­ شخصی

به­کارگیری ساختارهای مشبکی در ارسی­ها موجب می­شوند تا مانع بسیار مناسبی در جهت محصور ماندن فضای داخلی و حفاظت از حریم­های شخصی کاربران در داخل بناها فراهم گردد؛ طوری­که فرد داخل خانه می­تواند شخص خارج از منزل را به راحتی مشاهده نماید، اما افراد خارج از خانه به هیچ طریقی نمی­توانند فضاهای داخلی خانه و افراد ساکن در آن را مشاهده نمایند (حسنپور لمر و طوفان، 1398: 78).  علاوه­بر این، شیشه­های رنگی موجب می­شود افراد داخل فضا به منظره خارجی (حیاط) دید کاملی داشته باشند و همچنین، از خارج فضا به داخل بنا چیزی روئیت نشود (بزرگمهری و خدادادی ۱۳۸۹، ۲۰).

انعطاف پذیری

امکان باز و بسته شدن عمودی پنجره های ارسی کمترین جای ممکن را برخلاف پنجره های پاشنه گرد اشغال و تأثیر زیادی در بسط فضا ایفا می­کند. ارسی همچون دیواره متحرکی عمل می کند که در صورت نیاز جابجا می شود. محل قرارگیری ارسی ها علاوه بر اتاق بزرگ ارسی با شاه نشین، اتاق گوشوار و فضای بین دو اتاق بزرگ چسبیده به هم نیز است که در بعضی خانه ها هنگام مهمانی های بزرگ، با بالا کشیدن درک ها اتاق بزرگ پیوسته شکل گرفته و موجب بسط فضا می شده است. ساختار پنجره های ارسی و موقعیت قرارگیری آنها موجب انعطاف پذیری فضا می گردد و به این صورت که با بالا رفتن کامل یا قسمتی از این پنجره ها امکان دید مستقیم به حیاط فراهم می­گردد (شفیع­پور، 1385). از ارسی می­توان جهت تفکیک دو فضا و به عنوان دیواره­ای مناسب بین دو یا چند اتاق بهره برد (روشن و حاجعلی­زاده، 1398: 7)­.

تأمین نور و منظر

نور جوهر وجود هستی است و پنجره روزنه­ای است به سوی معنویت. ارسی پنجره­ای است رو به نور و حکمت و معرفت، که به نو ماهیت و هویت می­بخشد (پوردیهمی و حاجی سیدجوادی، 1387). ارسی علاوه بر تأمین نور فضای درونی و هدایت نور مناسب به درون اتاق، فضای بیرونی را در معرض دید قرار می­دهد و به شکل­های مختلف با محیط سرسبز حیاط یا باغ ارتباط بصری ایجاد می­کند (بزرگمهری و خدادادی، 1389). به گونه ای که باعث گسترش و بسط یافتن فضا شده و نه تنها حیاط، بلکه سرسبزی، صدای فواره و طراوت آب و نور مناسب را به داخل فضا می­کشاند و موجب بسط فضایی، نوری و دیداری می شود. در حقیقت به نوعی فضای داخلی و خارجی را باهم ادغام می کند (شفیع­پور، 1385).

با مطالعه و بررسی اثراث ارسی در منابع و تحقیقات پیشین، عملکرد و اثرات استفاده از ارسی در فضای مسکونی در در قالب شکل 1 آمده­است:

تأمین نور فضای درونی

سبک بودن

حفظ دید به بیرون

ایجاد زیبایی در نما

تهویه طبیعی

جلوگیری از افسردگی

 

ایجاد ارتباط بصری با فضای بیرون

اختصاص حداقل جا هنگام باز و بسته­ شدن

جلوگیری از ایجاد دید به داخل

ایجاد بازی نور در فضای داخلی

میزان دریافت انرژی خورشیدی

جلوگیری از کمبود ویتامین D

 

 

استفاده از ارسی جهت ایجاد فضای چندمنطوره

شیشه­های رنگی (تعدیل شدت نور)

دفع حشرات موذی

 

 

 

نمودار1: عملکرد و اثرات استفاده از ارسی (منبع: نگارندگان)

نمونۀ موردی

ارسی­خانه، خانۀ مسکونی۱۰ واحدی است، که 1409متر مربع زیربنا دارد. موقعیت این ساختمان، جنوبی است. این پروژه توسط استوديو معماري كيواني در سال­های 1392 الی 1394 طراحی و اجرا شده­است. توجه به زیبایی شناسی و عملکرد و حس فضای خلق شده همراه با در نظر گرفتن معماری بومی همواره اساس تفکر شکل­گیری معماری این استودیو بوده است (منبع: URL 1).

                         

                               شکل 1. ارسی خانه (منبع: URL 1).                           شکل 2. ارسی خانه (منبع: URL 2).

 

ایده­های طراحی

مفهوم اصلی این پروژه از معماری سنتی ایرانی نشأت گرفته است. در این پروژه از نوع خاصی از پنجره­ با عنوان ارسی استفاده­شده­است. ارسی از مشبک­های چوبی و شیشه­های رنگی ایجاد شده و دارای کارایی فنی مؤثر در کنترل نور و تهویه می­باشد (منبع: URL 1).

در این پروژه، پنجرۀ ارسی به شکل مدرن با هدف ایجاد فضایی منطبق با روحیه ایرانی استفاده شده است تا بتواند پاسخگوی نیازهای روحی و روانی کاربران باشد.

ایده کلی طراحی بنا، ساخت فضایی مدرن و در عین حال همراه با احساس فضای معماری ایرانی است تا بتواند نیازهای زیستی افراد را تأمین کند. در نتیجه توجه زیادی به عناصر گیاه، نور و آب شد؛ هم در پارکینگ و رمپ و پشت­بام و هم در دیوارهای داخلی و نما؛ در واقع کانسپت طراحی بنا، فرم مدرن ارسی است که بصورت یک شبکه چوبی همراه با شیشه­های رنگی بصورت پوسته دوم به جداره نما اضافه شده و این امکان در طراحی دیده شد که کاربر، مانند پنجره ارسی آن را بالا و پایین ببرد و بدین ترتیب علاوه بر استفاده از بازی نور و رنگ بتواند با باز کردن آن، آن را به سایه­بان تبدیل کند. توجه به قاب­بندی معمارانه و اصل شفافیت در معماری و همچنین توجه به بعد چهارم معماری از اندیشه­های کلی طراح بوده است. تقویت پویایی نما با بهره­گیری ویژه از بالکن­ها می­باشد. فریم­های اطراف بالکن­ها، تابش مناسب نور خورشید را که به داخل ساختمان وارد می­شود، کنترل و بهبود می­بخشند. سایه­بان­های آفتابی نامحسوس در نما، به راحتی می­توانند به سمت بالا باز شوند و نور طبیعی را کنترل کنند. این تغییر شکل، تنوع را در یک نمای پویا نشان می­دهد. (منبع: URL 1).

 

جدول 2. ایده­های پروژۀ مسکونی ارسی­خانه

ایده	عنصر		تاثیر ایده بر افزایش کیفیت		شکل
نما	پنجره		نوسازی یک عنصر معماری سنتی (ارسی) در نظر گرفتن المان سنتی ایرانی (پنجره ارسی) به صورت مدرن در طراحی پوسته نما و فضاهای داخلی بنا.
پوسته دوجداره		استفاده از بازی نور و رنگ و نقش سایه­بان.
تراس		توجه به بعد چهارم در معماری (زمان) با جابه­جا کردن تراس­ها در نمای شمالی تا ساکنین هر طبقه ویوی خاص خود را داشته باشند. ایجاد تجربه چشم انداز متفاوت از هر بالکن
گلدان		استفاده از گلدان­های ریلی و آبیاری قطره­ای توجه با عناصر اصلی معماری ایرانی (آب، گیاه، نور).
نورپردازی		توجه به طراحی نورپردازی در نما.
پشت بام	بام سبز		فضایی برای نشستن و استفاده از آبنما و گیاهان.
ورودی	ورودی و رمپ		توجه به دعوت کنندگی فضا در ورودی ساختمان با توجه به نورپردازی ویژه و فرم و استفاده از گیاهان پیاده روی مقابل آن. کاشت گیاهان در کف رمپ و جداره­ها و نصب فلاورباکس روی دیوارها.
اقلیم	کاهش مصرف انرژی هوشمندسازی		توجه ویژه به جلوگیری از اتلاف حرارت و انرژی. به کار گیری سیستم­های هوشمند در راستای بهینه­سازی مصرف انرژی در تأسیسات و آبیاری قطره­ای و نورپردازی.

(منبع: نگارندگان)

 یافته­ها   

 همانطور که پیش از این نیز ذکر شد، این پژوهش به دنبال ارزیابی تأثیر ارسی در معماری داخلی فضاهای مسکونی می‌باشد، بدین منظور با استفاده از داده­های استخراج شده نتایج حاصل از پژوهش در قالب جدول 3 ارائه گردید.

جدول 3. عملکرد و اثرات استفاده از ارسی در پروژه ارسی خانه

ویژگی ها	توضیحات	شکل
-       ارتقاء سلامت ایجاد تنوع فضایی و غنی ساختن فضا توجه به روانشناسی رنگ­ها دور کردن حشرات مزاحم خواص صوتی	در پنجره­های ارسی معمولاً از چهار نوع شیشه رنگی استفاده می­شود. این شیشه­های رنگی بر افراد تأثيرات مختلفی دارد به طوری که هر رنگ در کنار رنگ­های دیگر شدت این تأثیر را خنثی می­کند و مقدار مناسب آن را تنظیم و تعدیل می­کند. این چهار رنگ شامل زرد، آبی، سبز و قرمز است. در ساعات مختلف روز با تغيير طيف رنگ­ها، فضاهای متنوع روان شناختی به وجود می­آید که اثرات آن بر روی افراد قابل توجه است.	منبع: URL 3
-       آسایش حرارتی کاهش شدت تابش نور خورشید ایجاد نقش سایه­بان دفع انرژی زیاد تابشی، شکست نور خورشید و ایجاد سایه در تابستان مانع خروج تابشی گرما، نفوذ نور خورشید به قلب اتاق در زمستان انرژی ساطع شده از تابش نور در شیشه­های ارسی، نسبت به شیشه­های ساده یک سوم است.	با به کار بردن ارسی نور به قدر کفایت عبور و به واسطه استفاده از گره­سازی­های زیبا و شیشه­های رنگی و شکست تابش­های خورشیدی و همچنین استفاده از چوب (با ضریب انتقال گرمای کم) میزان شدت و انتقال گرما کاهش می­یابد.	منبع: URL 1
-       زیبایی مزین فضا (به عنوان یک تابلوی نقش برجسته) زیبایی تابش نور رنگی به فضای داخل نوآرایی و تزئین جبهه فضای داخلی به جای دیوار صلب نظم هندسی نور و رنگ تأثیرات بصری	سطح پنجره­های ارسی با استفاده از انواع طرح و نقش­های متفاوت گره سازی با شیشه­های ساده و رنگی ساختار زیبایی خلق می­کند و در نتیجه هماهنگی که بین طرح­ها و نورهای رنگین به وجود می­آید، باعث به وجود آمدن زیبایی خیره­ کننده­ای می­شود.	منبع: URL 4
-       محرمیت ایجاد ارتباط بصری به شکل­های مختلف با محيط حياط محدود کردن دید از بیرون به درون	در پنجره­های ارسی به واسطه طرح­های هندسی قاب پنجره، دید از داخل به بیرون وجود داشته اما از فضای بیرون فضای داخل را نمی­توان مشاهده کرد. در واقع شبکه ریز پنجره­ها غالبا موجب می­شد که کسی به آسانی نتواند از بیرون، فضای درونی را ببیند.	منبع: URL 3
-       انعطاف­پذیری اختصاص حداقل جا در موقع باز و بسته شدن ایجاد قابلیت انعطاف فضایی جالب بین فضای داخلی و حیاط	امکان باز و بسته شدن عمودی پنجره­های ارسی کمترین جای ممکن را برخلاف پنجره­های پاشنه گرد اشغال و تأثیر زیادی در بسط فضا ایفا می­کند. همچون دیواره متحرکی عمل می­کند که در صورت نیاز جابجا می­شود. ساختار پنجره­های ارسی و موقعیت قرارگیری آن­ها موجب انعطاف پذیری فضا می­گردد و به این صورت که با بالا رفتن کامل یا قسمتی از این پنجره­ها امکان دید مستقیم به حياط فراهم گردیده است.	منبع: URL 3
_ تأمین نور و منظر هدایت نور مطلوب به داخل بنا در معرض دید قراردادن فضای بیرونی و دید مناسب به بیرون	علاوه بر هدایت نور کافی به داخل فضا موجب بسط فضایی، نوری و دیداری می­شود. در حقیقت به نوعی فضای داخلی و خارجی را باهم ادغام می­کند.	منبع: URL 5

(منبع: نگارندگان)

 

نتیجه­گیری

نور از مصالح نرم در خلق محیط به شمار می­آید و پنجره صرفاً عنصری نمادین و فرمال در طراحی نما نیست (شیرویی و میرزاده، 1398: 13). در معماری سنتی ایران، نور طبیعی، علاوه بر تأمین روشنایی روز، کیفیت بصری و زیبایی فضا را نیز ارتقاء می­داده و موجب تأمین نیازهای روانی و جسمی انسان می­شده­است. ارسی یکی از عناصر و تزئینات وابسته به معماری است و به عنوان هنر سنتی در معماری ایرانی جایگاه ویژه­ای داشته­ است. اسناد و مدارک به جا مانده نشان می­دهد که نخستین بار ساخت و استفاده از ارسی در دوره صفوی بوده است و در دورۀ قاجار استفاده از این عنصر گسترش چشمگیری داشته­است.

نتایج پژوهش حاضر نشان می­دهد، ارسی در خانه­های سنتی شش کارکرد متنوع داشته که می­توان به عامل ارتقاء دهندۀ سلامت، عامل ایجاد آسایش حرارتی، عامل تزئینی، عامل افزایش­دهندۀ حریم شخصی، عامل ارتقاء انعطاف­پذیری و عامل تأمین نور و منظر اشاره نمود.

استفاده از پنجرۀ ارسی باعث ورود نور طبیعی خورشید در روز و بهره­مندی از رنگ­های مختلف می­شود و از بروز افسردگی در افراد مختلف جلوگیری می­کند.

انتخاب نوع شیشه در ارسی­ها به صورتی بوده که عبور طول موج­های مخرب برای پوست و سایر مواد و مصالح موجود در فضای داخلی ساختمان را تا حد بسیار زیادی کاهش می­داده­اند. همچنین به این نکته نیز می­توان اشاره نمود که پنجره­های با شیشه­های رنگی نور خورشید را در رنگ­های متنوع انعکاس می­دهند و از ورود اشعه­های مضر و سوزان به داخل فضا جلوگیری می­کنند و مانند کنترل کننده نور عمل می­کنند (ابراهیم­زاده و مندگاری، 1397: 6). سطح پنجره­های ارسی با استفاده از نقش­های گوناگون گره سازی و شیشه­های رنگین ترکیب بدیع و زیبایی را پدیده آورده­است. علاوه بر این معمار ایرانی توانسته است با بهره­گیری از قابلیت باز و بسته شدن درک­ها در ارتفاع­های مختلف به ساکنین این انتخاب را بدهد که با توجه به شرایط جوی و سرعت باد شرایط فضای داخل را تغییر دهد. در طراحی و ساخت ارسی با استفاده از جریان هوا برای تهویه و تعویض هوا به عنوان یکی از عوامل افزایش آسایش حرارتی در اتاق استفاده شده است. پنجره­های ارسی همچنین باعث حفظ دید از درون به بیرون و محدود کردن دید از بیرون به درون می­­شود و موجب محرمیت می­گردد.

در نمونۀ موردی ارسی­خانه تهران نیز، پنجره­های ارسی هر شش کارکرد: ارتقاء سلامت، ایجاد آسایش حرارتی، تزئین و زیبایی فضا، افزایش حریم شخصی، ارتقاء انعطاف­پذیری و تأمین نور و منظر را به نحو شایسته پاسخ داده­­اند. در کارکرد ارتقاء سلامت، پنجره­های ارسی­خانه با استفاده از شیشه­های رنگی (قرمز، آبی، سبز و زرد) در ساعات مختلف روز، طيف متنوعی از رنگ­ها را ایجاد می­کند که اثرات آن بر روی افراد قابل توجه است. علاوه بر این شیشه­های رنگی مانع ورود حشرات مزاحم می­شوند­. در ارتباط با کارکرد ایجاد آسایش حرارتی، پنجره­های ارسی در نمونۀ مورد بررسی، میزان عبور نور و میزان شدت و انتقال گرما را کاهش می­دهند. در ارتباط با کارکرد تزئینی، طرح و نقش گره­سازی پنجره­های ارسی به­همراه شیشه­های رنگین و ساده ترکیب­ بدیعی را پدید آورده که باعث ایجاد زیبایی دلپذیری شده­است. در ارتباط با حریم شخصی، پنجره­های ارسی در نمونۀ مورد بررسی، دید از داخل به بیرون را ممکن ساخته و دید از فضای بیرون به فضای داخل محدود نموده­اند. در واقع شبکه ریز پنجره­ها موجب شده، کسی به آسانی نتواند از بیرون، فضای درونی را ببیند. در ارتباط با کارکرد انعطاف­پذیری، امکان باز و بسته شدن عمودی پنجره­های ارسی در نمونۀ مورد بررسی، موجب شده تا کمترین جای ممکن اشغال گردد و با بازکردن پنجره، ارسی به سایبان تبدیل می­شود­. در کارکرد تأمین نور و منظر نیز ارسی­ها علاوه بر هدایت نور کافی به داخل فضا، با بالا رفتنشان امکان دید مستقیم به حياط را فراهم می­کنند و موجب بسط فضایی، نوری و دیداری می­شوند. در نهایت می­توان نتیجه گرفت که مهمترین کارکرد ارسی در نمونۀ مورد بررسی (ارسی خانه)، جلوگیری از اتلاف حرارتی، خلق زیبایی بواسطۀ بازی نور و رنگ و ایجاد انعطاف­پذیری با تبدیل ارسی به سایبان می­باشند.

 

منابع و مآخذ

-       ابراهیم­زاده، لیلا و مندگاری، کاظم (1397). بررسی تأثیر ارسی به عنوان دیوار–پنجره، بر آسایش حرارتی، مجموعه مقالات سومین کنفرانس بین المللی عمران، معماری و طراحی شهری.

-       اثنی عشری، نفیسه و شایسته­فر، مهناز (1390). بررسی نقوش تزئینی قرآن­های تیموری و کاشی­کاری مسجد جامع گوهرشاد، دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، شماره 15، 72_53.

-       امرایی، مهدی (1383). ارسی، پنجره­های رو به نور، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها (سمت).

-       بزرگمهری، زهره و خدادادی، آناهیتا (1389). آمودهای ایران (آسیب­­شناسی و مرمت)، تهران: سروش دانش.

-       پارسا، محمدعلی (1390). خاستگاه­های معماری پنجره جستاری در مفهوم پنجره در زبان فارسی و فرهنگ ایرانی، فصلنامه مسکن و محیط روستا، 134(2)، 94_75.

-       پوردیهمی، سیدجواد (1387). عوامل مؤثر در ادراک فرم و فضا، فصلنامۀ معماری و فرهنگ، سال اول، (شمارۀ اول).

-       پوردیهمی، شهرام و حاجی سید جوادی، فریبرز (1387). تأثیر نور روز بر انسان فرایند ادراکی و زیست شناسی- روانی روشنایی روز، فصلنامه صفه، دوره 17، (شماره 46، 75-67).

-       پیرنیا، محمد کریم. (1384). آشنایی با معماری اسلامی ایران، تهران: سروش دانش.

-       حسنپور لمر، سعید و طوفان، سحر (1398). ویژگی­های بصری و ساختاری ارسی­های شهر تاریخی ماسوله، نشریه علمی پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، دورۀ 15، (شماره 34)

-       حق­شناس، محمد؛ بمانیان، محمد­رضا و قیابکلو، زهرا (1395). تحليل معيارهاي تابش عبوري از مجموعة شيشه هاي رنگي ارسي­هاي دورة صفوي، نشريۀ علمي پژوهشي علوم و فناوري رنگ، (شماره 10، 64_55).

-       دهخدا، علی اکبر. (1376). لغت نامه، دانشگاه تهران.

-       روشن، محسن و حاجعلی­زاده، غزاله (1398). استفاده از پنجره ارسی در معماری مدرن داخلی، مجموعه مقالات دومین کنفرانس بین المللی عمران، معماری و مدیریت توسعه شهری در ایران، تهران، دانشگاه تهران.

-       رحیمی، وفا و علائیف، هادی (1399). مصادیق فناوری در معماری سنتی ایران با بررسی نمونه موردی شناشیل و ارسی، مجموعه مقالات هفتمین کنفرانس ملی پژوهش های کاربردی در مهندسی عمران، معماری و مدیریت شهرسازی.

-       زارعی، محمدابراهیم (1392). سنندج شهر ارسی بررسی روند شکل­گیری و گسترش هنر ارسی سازی براساس نمونه­های موجود، دو فصلنامه معماری ایرانی، (شماره 4).

-       ساعدی، فرشته (1396). بررسی تکنیک ساخت آینه­کاری در تزئینات ارسی سازی با توجه به بازانگاری فضای معماری اسلامی، ماهنامه شباک) شبکه اطلاعات کنفرانس­های کشور(، دورۀ 2، (شماره 3، شماره پیاپی 2).

-       شاهچراغی، آزاده و بندرآباد، علیرضا (1394). محاط در محیط کاربرد روان­شناسی محیطی در معماری و شهرسازی، انتشارات جهاد دانشگاهی.

-       شایسته­فر، مهناز و کشاورز، عیسی (1392). کاربری نقوش پوشاک زنان دوره صفوی در پوشاک زنان امروزی با تاکید بر امنیت، هویت و آرامش، دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، (شماره 18، 86_65).

-       شایسته­فر، مهناز (1393). اهمیت و لزوم پشتیبانی از صنایع دستی با تاکید بر ارائه راهکارها در رونق اقتصادی آن، دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، (شماره 20، 122_107).

-       شفیع پور، آسیه (1385). ارسی در معماری سنتی ایران، فصلنامه هنر، (شماره 68).

-       شیرویی، شیرین و میرزاده، مونا (1398). تأثیر نور (طبیعی و مصنوعی) بر خلق و خو و روان انسان در معماری داخلی، نشریۀ اختصاصی معماری و شهرسازی ایران، دورۀ 2، (شماره 10).

-       صفربیرانوند، مهرنوش و شریفی، مهدی (1397). تحلیل ساختار و چیدمان پلان­های مسکونی در راستای بهره­گیری از روشنایی طبیعی نور خورشید نمونه موردی: منازل مسکونی شهر خرم­آباد، نشریه اختصاصی معماری و شهرسازی ایران، دورۀ 1، (شماره 5).

-       طاهباز، منصوره؛ جلیلیان، شهربانو؛ موسوی، فاطمه و کاظم­زاده، مرضیه (1394). تأثیر طراحی معماری در بازی نور طبیعی در خانه­های سنتی ایران، نشریۀ معماری و شهرسازی آرمان­شهر، (شماره 15).

-       قیابکلو، زهرا (1392). مبانی فیزیک ساختمان 5 (نور روز)، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی واحد صنعتی امیرکبیر.

-       کاتب، فاطمه (1393). رنگ در عصر ما، کنفرانس نور، رنگ، صدا در هنر، معماری و شهرسازی، مهندسین مشاور هرم­پی، انتشارات آذرخش.

-       کیانمهر، قباد و خزایی، محمد (1385). «مفاهیم و بیان عددی در هنر گره­چینی صفوی»، نشریه کتاب ماه هنر، (شماره 91 و 92، 39_26)

-       معماریان، غلامحسین؛ عظیمی، سیروان و کبودی، مهدی (1393). رﯾﺸﻪ­ﯾﺎﺑﯽ ﮐﺎرﺑﺴﺖ رﻧﮓ آﺑﯽ در ﭘﻨﺠﺮه­ﻫﺎی اﺑﻨﯿﻪ ﺳﻨﺘﯽ ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ (ﻧﻤﻮﻧۀ ﻣﻮردی اﺑﻨﯿﻪ ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ اورامان) ، فصلنامۀ پژوهش­های معماری اسلامی، دورۀ 1، (شماره 3).

 

 

- URL 1:www.archline.ir

- URL 2:www.coai.ir

- URL 3:www.dezeen.com

- URL 4: www.aoapedia.ir

- URL 5:www.e-architect.com

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Investigation of Orsi functions in the interior architecture of residential spaces

 (Case study: Orsi Khaneh in Tehran)

 

Light is the essence of reading existence and Orsi is a window facing the light. Orsi has become famous in the history of art since the Safavid era and has played a multidimensional role as one of the components of traditional Iranian arts in the architecture of buildings. But in passing from traditional architecture to modern architecture, it is on the verge of being forgotten. Therefore, it is necessary to investigate the functions of the Orsi in the traditional architecture of Iran and to recognize its characteristics so that contemporary architects can make it the essence and support for the design of contemporary spaces. The main purpose of this research is to analyze the functions of Orsi in the interior architecture of the residential space and to investigate the effect of the Orsi element in the sample under study (Orsi Khaneh in Tehran). The current research is a qualitative descriptive study that in the process of advancing the research, the case study method (single sample) was used and library and field research was used in order to collect texts; So that in the first part of the research (theoretical framework of the research) from the concept to the example, and in the second part, which includes the case study, from the example to the concept. The results of the current research show that Orsis have six functions in traditional houses (health improvement, thermal comfort, decoration, increasing privacy, enhancing flexibility and providing light and view). In a case example, modern Orsis have been used for the design of interior spaces and facade design, and the Orsi windows have answered all six functions.

 

Keywords: Residential space, interior architecture, window, Orsi, Orsi Khaneh.

 

References:

Asnaashari, Nafiseh & Shayesteh Far, Mahnaz, (2011), "Study of decorative motifs of Timurid Qurans and tiling of Goharshad Grand Mosque", Quarterly Journal of Islamic Art Studies, No. 15, 72_53.

Bozorgmehri, Zohreh & Khodadadi, Anahita, (2010), Iranian Studies (Pathology and Restoration), Tehran: Soroush Danesh.

Dehkhoda, Ali Akbar, (1997), Dictionary, University of Tehran.

Ebrahimzadeh, Leila & Mandegari, Kazem, (2018), "Study of the effect of sash as a wall-window on thermal comfort", the Third International Conference on Civil Engineering, Architecture and Urban Design.

Ghiabkloo, Zahra, (2013), "Fundamentals of Building Physics 5 (Nowruz)", Tehran: Jahad Daneshgahi Publications, Amirkabir Industrial Branch.

Haghshenas, Mohammad, Bemanian, Mohammad Reza, Ghiabkloo, Zahra. (2016), Analysis of transient radiation criteria from the collection of colored glass sash of the Safavid period, Journal of Color Science and Technology, No. 10, 64-55.

Hassanpour Lemar, Saeed & Toofan, Sahar, (1398), Visual and structural features of the sash of the historical city of Masouleh, Scientific-Research Journal of Islamic Art Studies, Volume 15, Number 34.

Katib, Fatemeh, (2014), Color in Our Age, Conference on Light, Color, Sound in Art, Architecture and Urban Planning, Pyramid Consulting Engineers, Azarakhsh Publications.

Kianmehr Ghobad, Khazaei Mohammad, (2006), "Concepts and Numerical Expression in Safavid Knotting Art", Book of Art Monthly, Nos. 91 and 92, 39_26.

Memarian, Gholam Hossein, Azimi, Sirvan & Kaboudi Mehdi, (2014), Discover the reason for the use of blue color in traditional residential buildings (the case of residential real estate, Oraman) Quarterly Journal of Islamic Architectural Research, Volume 1, Number 3.

Omrayi, Mehdi, (2004), Orsi, windows facing light, Tehran: Organization for the Study and Compilation of University Humanities Books.

Parsa, Mohammad Ali, (2011), The origins of Window Architecture in the Concept of Window in Persian Language and Iranian Culture, Housing and Rural Environment, 134 (2), 94-75.

Pirnia, Mohammad Karim, (2005), Introduction to Islamic Architecture of Iran, Tehran: Soroush Danesh.

Purdihmi, Seyed Javad, (2008), Factors affecting the perception of form and space, Quarterly Journal of Architecture and Culture, first year, first issue.

Purdihmi, Shahram. Haji Seyed Javadi, Fariborz, (2008), The effect of daylight on human perceptual and biological-psychological process of daylight, Soffeh Quarterly, Volume 17, Number 46, 75-67.

Rahimi, Vafa, Alaif, Hadi. (2020), Examples of technology in traditional Iranian architecture with a case study of Shanashil and Arsi, the 7th National Conference on Applied Research in Civil Engineering, Architecture and Urban Management.

Roshan, Mohsen & Hajalizadeh, Ghazaleh, (2019), "Using a sash window in modern interior architecture", the second international conference in civil engineering, architecture and urban development management in Iran, Tehran, University of Tehran.

Saedi Fereshteh, (2017), "Study of the technique of making mirror work in sash decorations with regard to the reproduction of Islamic architectural space", Shabak Monthly (Information Conference Network of the country), Volume 2, Number 3, Serial Number 2.

Safar Biranvand, Mehrnoosh & Sharifi Mehdi, (2018), "Analysis of the structure and arrangement of residential plans in order to use natural sunlight Case study: residential houses in Khorramabad", Iranian Journal of Architecture and Urban Planning, Volume 1, Number 5.

Shafipour, Asiye. (2006), Orsi in the traditional Iranian architecture, the Quarterly Review of Art.

Shahcheraghi, Azadeh & Bandarabad, Alireza, (2015), Environed in environment, application of environmental psychology in architecture and urban planning, Tehran: Jahad daneshgahi Publication.

Shayestehfar, Mahnaz, (2014), The importance and necessity of supporting handicrafts with emphasis on providing solutions in its economic prosperity , Bi-Quarterly Journal of Islamic Art Studies, No. 20, 122_107.

Shayestehfar, Mahnaz & Keshavarz, Issa, (2013), "The use of Safavid women's clothing designs in modern women's clothing with emphasis on security, identity and tranquility", Bi-Quarterly Journal of Islamic Art Studies, No. 18, 86-65.

Shiroui, Shirin & Mirzadeh, Mona, (1398), "The effect of light (natural and artificial) on human mood and psyche in interior architecture", Iranian Journal of Architecture and Urban Planning, Volume 2, Number 10.

Tahabaz, Mansoureh Jalilian, Shahrbanoo, Mousavi, Fatemeh & Kazemzadeh, Marzieh. (2015), Effect of architectural design on the play of natural light in traditional Iranian houses", Armanshahr Architecture and Urban Planning, No. 15.

Zarei, Mohammad Ibrahim. (2013), "Sanandaj, the city of Orsi, a study of the formation and expansion of the art of Orsi based on existing examples, two quarterly journals of Iranian architecture, No. 4.

- URL 1:www.archline.ir

- URL 2:www.coai.ir

- URL 3:www.dezeen.com

- URL 4: www.aoapedia.ir

- URL 5:www.e-architect.com

 

---