راهکارهای توسعه و جذب مخاطب (عوامل بیرونی و درونی) در کتابخانه‌های عمومی شهرستان تبریز

الموضوعات : دانش شناسی

رحیمه ابوطالبی ¹ (کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه پیام نور قم، کارمند نهاد کتابخانه های عمومی کشور)
زهره میرحسینی ² (دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه آزاد اسلامی- واحد تهران شمال)

تاريخ الإرسال : 16 السبت , جمادى الأولى, 1444 تاريخ التأكيد : 29 الأحد , شعبان, 1445 تاريخ الإصدار : 01 الإثنين , ذو الحجة, 1444

الکلمات المفتاحية: تبریز, عوامل درون‌سازمانی, کتابخانه‌های عمومی, عوامل برون‌سازمانی, جذب مخاطب,

ملخص المقالة :

هدف: هدف پژوهش حاضر بررسی راهکارهای توسعه و جذب مخاطب (عوامل بیرونی و درونی) در کتابخانه‌های عمومی شهرستان تبریز می‌باشد.روش پژوهش: روش پژوهش، پیمایشی و نیز مطالعات کتابخانه‌ای بوده و به لحاظ هدف از نوع پژوهش‌های کاربردی است. گردآوری داده‌ها از طریق پرسشنامه‌ی محقق ساخته انجام گرفت. روش نمونه‌گیری جامعه آماری، نمونه‌گیری طبقه‌ای سهمیه‌ای بود که نهایتاً کار به انتخاب نمونه‌ای از اعضاء به روش تصادفی ساده ختم شد و تعداد ۳۸۰ پرسشنامه بین آن‌ها توزیع گردید. پیرسون و آزمون T و ... از جمله آزمون‌های آماری مورد استفاده در پژوهش بود که در نهایت داده‌های جمع‌آوری‌شده به‌وسیله نرم‌افزار SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.یافته‌ها: یافته‌های پژوهش بیانگر این است که رابطه‌ی مؤلفه‌ی برون‌سازمانی (عوامل محیطی و خانوادگی) و مؤلفه‌های درون‌سازمانی (میزان اطلاع‌رسانی خدمات، مجموعه‌سازی مناسب و وجود منابع روزآمد، نوع برخورد و رفتار کتابداران، میزان تجهیزات و امکانات کتابخانه‌ها) با میزان جذب و توسعه مخاطب به کتابخانه‌ها در سطح اطمینان بالایی تأیید می‌شود و رابطه مؤلفه‌ی برون‌سازمانی (میزان تحصیلات مخاطبان) و میزان جذب مخاطب به کتابخانه‌ها مورد تأیید واقع نمی‌شود.نتیجه‌گیری: بر طبق نظرسنجی از مخاطبان مورد پژوهش میزان جذب مخاطبان به کتابخانه‌ها در ارتباط با ۵ مؤلفه موردمطالعه پژوهش (عوامل محیطی و خانوادگی، میزان اطلاع‌رسانی خدمات، مجموعه‌سازی مناسب و وجود منابع روزآمد، نوع برخورد و رفتار کتابداران، میزان تجهیزات و امکانات کتابخانه‌ها) در سطح قابل قبولی است اما میزان تحصیلات مخاطبان تأثیر چندانی بر میزان مراجعه افراد به کتابخانه‌ها ندارد.

نص كامل:



راهکارهای توسعه و جذب مخاطب (عوامل بیرونی و درونی) در کتابخانه‌های عمومی شهرستان تبریز

چکیده

هدف: هدف پژوهش حاضر بررسی راهکارهای توسعه و جذب مخاطب (عوامل بیرونی و درونی) در کتابخانه‌های عمومی شهرستان تبریز می‌باشد.

روش پژوهش: روش پژوهش، پیمایشی و نیز مطالعات کتابخانه‌ای بوده و به لحاظ هدف از نوع پژوهش‌های کاربردی است. ابزار گردآوری داده‌ها پرسشنامه‌ی محقق ساخته است. در رابطه با جامعه آماری برای انتخاب نمونه از جامعه کاربران، روش نمونه‌گیری طبقه‌ای سهمیه‌ای استفاده شده است و نهایتاً کار به انتخاب نمونه‌ای از اعضاء به روش تصادفی ساده ختم شد و تعداد ۳۸۰ پرسشنامه بین آن‌ها توزیع گردید. آزمون‌های آماری مربوط به آن‌ها ازجمله پیرسون و آزمون T و ... انجام شد و داده‌های جمع‌آوری‌شده به‌وسیله نرم‌افزار SPSS تجزیه‌ و تحلیل گردید.

یافته‌ها: یافته‌های پژوهش بیانگر این است که رابطه‌ی مؤلفه‌ی برون‌سازمانی (عوامل محیطی و خانوادگی) و مؤلفه‌های درون‌سازمانی (میزان اطلاع‌رسانی خدمات، مجموعه‌سازی مناسب و وجود منابع روزآمد، نوع برخورد و رفتار کتابداران، میزان تجهیزات و امکانات کتابخانه‌ها) با میزان جذب و توسعه مخاطب به کتابخانه‌ها در سطح اطمینان بالایی تأیید می‌شود و رابطه مؤلفه‌ی برون‌سازمانی (میزان تحصیلات مخاطبان) و میزان جذب مخاطب به کتابخانه‌ها مورد تأیید واقع نمی‌شود.

نتیجه‌گیری: بر طبق نظرسنجی از مخاطبان مورد پژوهش میزان جذب مخاطبان به کتابخانه‌ها در ارتباط با ۵ مؤلفه موردمطالعه پژوهش (عوامل محیطی و خانوادگی، میزان اطلاع‌رسانی خدمات، مجموعه‌سازی مناسب و وجود منابع روزآمد، نوع برخورد و رفتار کتابداران، میزان تجهیزات و امکانات کتابخانه‌ها) در سطح قابل قبولی است اما میزان تحصیلات مخاطبان تأثیر چندانی بر میزان مراجعه افراد به کتابخانه‌ها ندارد.

کلیدواژه‌ها: عوامل درون‌سازمانی، عوامل برون‌سازمانی، جذب مخاطب، کتابخانه‌های عمومی، تبریز.

 

 

 

 

 

Investigating strategies for users’ attraction(internal and external factors) in public libraries of

Tabriz.

 

Abstract

 

Purpose: This study investigates effect of the user attraction (libraries internal and external factors) in Tabriz public libraries.

Methodology: This is a practical research using survey method for collecting data. Research data gathered with questionnaire. Users have been selected according to the stratified sampling method and ۳۸۰ questionnaire distributed within them. Data analyzed by SPSS software and utilized Pearson and T test for this aim.

Findings: The results show that there is strong relation between organization’s external factors (environmental and family factors) and organization’s internal factors (information services, suitable acquisition and update resources, librarianship treatment, equipment and facilities). The results show that these don’t verify relation between user curriculum and their attraction to the library.

Conclusion: According to the users’ opinions and visions, there is an acceptable level within users’ attraction and ۵ components of this research (environmental, family, information services, acquisition and update resources, librarianship treatment, equipment and facilities), but user curriculum don’t influence user attraction to the library.

Key words: internal organization’s factors, external organization’s factors, users’ attraction, public library- Tabriz

 

 

 

 

 

 

مقدمه

کتابخانه‌های عمومی به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های مهم توسعه فرهنگی- اجتماعی کشورها در جهان امروز به شمار می‌آیند. فلسفه وجودی کتابخانه‌ها خدمت به جامعه و کمک به رشد و تعالی افراد با استفاده از منابع اطلاعاتی موجود در آن‌ها و به‌تبع آن رفع نیازهای اطلاعاتی کاربران در کمترین زمان ممکن به بهترین شیوه است. نظر به وسعت مخاطبان کتابخانه‌های عمومی، این مراکز نقش زیربنایی در توسعه اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جوامع بر عهده‌دارند و با توجه به اینکه کتابخانه‌های عمومی ایران وضعیت نامناسبی در مقایسه با کشورهای دیگر در مؤلفه عضوگیری – عضویت دودرصدی مردم در کتابخانه‌های عمومی- دارند (طبرسا، محبوب، اسمعیلی‌گیوی، ۱۳۸۹) توجه به جذب مخاطب جدید از اقشار مختلف مردم و نیز وفادار کردن کاربران موجود، جزء شاخص‌های مهم در اندازه‌گیری میزان موفقیت این مراکز است بنابراین شناسایی عوامل بیرونی و درونی توسعه و جذب مخاطب به کتابخانه‌ها ضروری می‌نماید. در بررسی عوامل جذب و توسعه مخاطب عوامل زیادی دخیل هستند که در پژوهش‌های مختلف نیز به مواردی اشاره‌ شده است. مشخصه‌هایی چون سطح آموزش، درآمد، سن و جنسیت اغلب در مطالعات و تحقیقات دلایل استفاده و عدم استفاده از کتابخانه بررسی می‌شود اما با پیچیدگی رفتارهای اطلاع‌یابی انسان، متغیرهای دیگری نیز در استفاده از کتابخانه‌های عمومی موردتوجه قرارگرفته است؛ متغیرهایی چون روش‌های پردازش اطلاعات، نیازهای اطلاعاتی، جستجوی اطلاعات، شبکه‌های اجتماعی و ارتباط با کتابخانه، انگیزش برای حضور در کتابخانه، دسترس‌پذیری و فاکتور محیطی شامل فاصله از کتابخانه جزء عوامل استفاده و یا عدم استفاده از کتابخانه‌های عمومی بررسی‌شده است (جوآنا سین و کیم¹، ۲۰۰۸).

در میزان و نوع کناره‌گیری/ جذب مردم از کتابخانه در جوامع و کشورهای مختلف عوامل متنوع و متفاوتی وجود دارد. عواملی همانند مکان و تجهیزات کتابخانه، شیوه طراحی فضاهای داخلی، روزآمدی فناوری‌های اطلاعاتی موجود، میزان منابع و تناسب آن با نیازهای اطلاعاتی جامعه مراجعه‌کننده، ارائه آموزش و انجام فعالیت‌های جالب فوق‌برنامه، خدمات کتابداران، نحوه‌ی تبلیغ و ترویج خدمات کتابخانه‌ای، دسترس‌پذیر ساختن خدمات برای کاربران و موارد بسیار دیگری به طرز چشمگیری در جذب مخاطب به کتابخانه‌ها تأثیرگذار هستند. جذب مخاطب به کتابخانه‌های عمومی طبعاً جزء برنامه‌های اصلی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور است و عمده توجه انسانی سازمانی نهاد کتابخانه‌های عمومی به جذب مخاطب بیشتر صرف می‌شود. مخاطب داشتن، غایت فرهنگی در نهادهای مخاطب محور است و میزان موفقیت آن نهاد را مشخص می‌کند (اسمعیلی‌گیوی، ۱۳۹۱). با در نظر گرفتن این مسئله که مجاری اطلاعاتی دیگری (ازجمله وب، موتورهای جستجو و کتاب‌های الکترونیکی) به‌عنوان رقبای منابع کتابخانه، روزبه‌روز گسترده‌تر و دسترس‌پذیر، در دنیای کنونی کتابخانه‌ها باید در پی شناسایی عوامل مرتبط با حفظ مشتریان فعلی و جذب مشتریان جدید باشند (هرنون و آلتمن²، ۲۰۱۱)؛ بنابراین مدنظر قرار دادن عوامل و راهکارهای جذب و توسعه مخاطب در نهاد فرهنگی مخاطب محوری همانند کتابخانه عمومی ضروری می‌نماید چراکه عدم موفقیت در جذب مخاطبان بالقوه و یا عدم موفقیت در حفظ مخاطبان بالفعل، سبب تضعیف و درنهایت کم رونق شدن این مراکز می‌شود.

نظر به این‌که کتابخانه‌های عمومی شهرستان تبریز جزء فعالان عرصه کتاب و کتاب‌خوانی و اجرای برنامه‌های فرهنگی شاخص و ممتاز در سطح کشور است و محقق از سال ۱۳۷۷ به‌عنوان یکی از کتابداران کتابخانه مرکزی در این شهر حضور داشته و از نزدیک شاهد مشکلات و نیازهای کاربران بوده بامطالعه و بررسی اعضای کتابخانه‌های عمومی و نیازهای ایشان به این نتیجه رسیده است که میان وضعیت جاری کتابخانه‌ها و وضعیت مطلوب سند چشم‌انداز شکاف وجود دارد و با توجه به اینکه عوامل و راهکارهای جذب مخاطب در کتابخانه‌های شهرستان مذکور تاکنون در قالب پژوهش مورد بحث و بررسی قرار نگرفته است، بنابراین، بررسی موضوع مذکور مسلماً به شناخت مؤثرتر کتابخانه‌های عمومی کمک خواهد کرد، لذا هدف اصلی پژوهش حاضر شناسایی عوامل جذب و توسعه مخاطب از دیدگاه کاربران کتابخانه‌های عمومی شهرستان تبریز است و اینکه آیا بین این عوامل و میزان جذب مخاطب به کتابخانه‌ها رابطه‌ای وجود دارد؟

اسدی بوجی (۱۴۰۰) در پژوهشی با عنوان: سنجش میزان اثربخشی فعالیت‌های ارتباطی و رسانه‌ای کتابخانه‌های عمومی در جذب مخاطبین (مورد مطالعه: کتابخانه‌های عمومی استان البرز) به مطالعه و بررسی مؤلفه‌های مدنظر پژوهش بر میزان جذب مخاطب به کتابخانه‌ها پرداخته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند که پرکاربردترین رسانه اجتماعی مورداستفاده در کتابخانه‌های عمومی استان البرز، سیستم‌های پیام‌رسان فوری است. کتابخانه‌های شهری در مقایسه با کتابخانه‌های روستایی بیشتر از این ابزارهای رسانه‌ای هم در سطح فردی و هم در سطح اجتماعی، استفاده می‌کنند (۰٫۰۵sig). در نتیجه استفاده از رسانه‌های اجتماعی مختلف در کتابخانه‌های عمومی، بر جذب مخاطبین تأثیر مثبت داشته و آن را افزایش می‌دهد.

قربانی (۱۳۹۸) در پژوهشی با عنوان: شناسایی عوامل مرتبط با جذب مخاطب در کتابخانه‌های عمومی شهرستان کامیاران به بررسی مؤلفه‌های مؤثر بر جذب مخاطب به کتابخانه‌های عمومی پرداخته است. نتایج تجزیه‌وتحلیل داده‌ها نشان داد که از بین مؤلفه‌های نقش کتابدار در جذب مخاطب، مؤلفه‌ی "خدمات کتابداران"، از بین مؤلفه‌های نهاد کتابخانه‌های عمومی، مؤلفه‌های "طراحی فضای داخلی کتابخانه"، "تجهیزات کتابخانه"و "خدمات کتابخانه" و از بین مؤلفه‌های بازاریابی در کتابخانه، مؤلفه‌های "بازاریابی و ترویج خدمات" و "ارزش‌های مورد انتظار کاربران" بیشترین نقش را در جذب مخاطب به کتابخانه‌های عمومی شهرستان کامیاران داشتند.

حسن‌زاده کندسری، پرویزی و حسینی (۱۳۹۶) در پژوهشی با عنوان: بررسی مؤلفه‌های جذب‌کننده‌ی مخاطب در کتابخانه‌های عمومی (نمونه‌ی موردمطالعه: شهرستان لنگرود) به بررسی عوامل مؤثر بر جذب مخاطب به کتابخانه‌های عمومی شهرستان لنگرود پرداختند. نتایج تجزیه‌ و تحلیل داده‌ها نشان داد که بین مؤلفه‌های معماری کتابخانه‌های عمومی یعنی تلفیق با طبیعت، زیبایی بصری، امکانات رفاهی-خدماتی، دسترسی، چشم‌انداز و نور با جذب‌کنندگی رابطه معناداری وجود دارد و نمرات به‌دست‌آمده آن‌ها از مقدار میانگین جامعه (۳) بیشتر است.

کیان راد، فهیم نیا و نقشینه (۱۳۹۶) در پژوهشی با عنوان: ارزیابی خدمات جنبی کتابخانه‌های وابسته به نهاد کتابخانه‌های عمومی شهر تبریز و نقش آن در توسعه فرهنگ مطالعه مخاطبان کودک و نوجوان به بررسی و ارزیابی مؤلفه‌های مدنظر پژوهش بر تشویق مخاطبان کودک و نوجوان به مطالعه پرداختند. طبق یافته‌های به‌دست‌آمده از دیدگاه کاربران (کودکان و نوجوانان)، خدمات جنبی کتابخانه‌های عمومی با میانگین ۳/۵۱ درصد تقریباً بالاتر از حد متوسط است که در حد خوب قرار گرفته است. به همین ترتیب، خدمات جنبی کتابخانه‌های عمومی با میانگین ۳/۴۴ درصد در حد متوسط قرار گرفته که موجب بهبود لایۀ جلوه‌ها می‌شود. خدمات جنبی کتابخانه‌های عمومی نیز با میانگین ۳/۵۸ درصد بالاتر از حد متوسط یعنی در حد خوب قرار دارد و در جهت دادن باورهای کاربران (کودکان و نوجوانان) از مطالعه و عناصر مرتبط با آن و نشان دادن ارزش‌های مطالعه مؤثرند.

قربانی، زندیان و حسن‌زاده (۱۳۹۵) در پژوهشی با عنوان: بررسی عوامل پیش برنده و بازدارنده در استفاده از کتابخانه‌های عمومی (مطالعه موردی: کتابخانه‌های عمومی شهرستان همدان) به بررسی موانع و مشکلات پیش روی کاربران، در مراجعه و استفاده از منابع کتابخانه‌های عمومی، در سال ۹۳-۱۳۹۲ پرداختند. نتایج حاصل حاکی است بین متغیرهای مستقل «شرایط اقتصادی خوب مردم»، «تأثیر نهادهای تربیتی»، «تأثیر خانواده»، «آگاهی کتابداران»، «موقعیت مناسب کتابخانه‌ها» و «جنسیت کاربران» با متغیر وابسته‌ی «میزان مراجعه کاربران به کتابخانه‌های عمومی»، رابطه معناداری وجود دارد که این مؤلفه‌ها به‌عنوان عوامل پیش برنده، جهت مراجعه هرچه بیشتر کاربران، به کتابخانه‌های عمومی محسوب می‌شوند. از طرفی، بین متغیرهای مستقل «دوری و نزدیکی کاربران به کتابخانه‌های عمومی»، «سطح خدمات ارائه‌شده توسط کتابخانه‌های عمومی»، «شرایط اقتصادی بد مردم» و «سن و تحصیلات آن‌ها» با «میزان مراجعه کاربران به کتابخانه‌های عمومی»، رابطه معناداری یافت نشد.

رامادوی³ (۲۰۱۸) در پژوهشی با عنوان: «ادراک کتابدار درزمینه‌ی بازاریابی منابع اطلاعاتی و خدمات در کتابخانه‌های دانشگاهی: مطالعه موردی منطقه آمهارا⁴، اتیوپی» برای حل مشکل عدم استفاده از کتابخانه‌های دانشگاهی، تلاش برای ترویج و ایجاد آگاهی از خدمات کتابخانه را بسیار مهم دانست. هدف مطالعه وی این بود که چرا کتابخانه‌ها باید از بازاریابی استفاده کنند؟ نتایج پژوهش نشان داد اکثر کتابداران نظر مثبتی درباره به‌کارگیری بازاریابی در کتابخانه‌های دانشگاهی برای خدمات‌دهی بهتر به کاربران دارند.

احمدخان⁵ (۲۰۱۵) در پژوهشی با عنوان: ادراک کاربران از کیفیت خدمات کتابخانه عمومی مرکزی بهاولپور⁶ به بررسی ادراک کاربران از کیفیت خدمات ارائه‌شده توسط کتابخانه عمومی مرکزی بهاولپور پرداخته است. یافته‌های پژوهش نشان داد که خدمات کتابخانه مرکزی عمومی بهاولپور برای کاربران باکیفیت خوبی ارائه می‌شود و پاسخ‌دهندگان از خدمات مختلف کتابخانه راضی هستند.

ایداو و جوی⁷ (۲۰۱۴) در پژوهشی با عنوان: استفاده و رضایت کاربران از خدمات کتابخانه‌های عمومی جنوب غربی نیجریه در قرن ۲۱ به بررسی عوامل اثرگذار بر رضایت کاربران پرداختند که مؤلفه‌های مورد پژوهش به ترتیب عبارت بودند از: فقدان خدمات فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات اینترنت، منابع ناکافی یا منسوخ‌شده، فقدان امکانات کافی، روشنایی و تهویه ضعیف، مکان کتابخانه و پرسنلی که به کاربران کمک نمی‌کنند و یا برخورد دوستانه‌ای ندارند.

مطالعه پیشینه‌های فوق نشان می‌دهد که کاربران مهم‌ترین عنصر در جریان اطلاعات هستند و اهمیت دادن به دیدگاه آن‌ها از ارکان مهم نظام­های موفق اطلاع‌رسانی است و سطح بالای رضایت عمومی کاربران از خدمات کتابخانه‌ها موجب تبلیغ آن‌ها و به‌تبع آن سرازیر شدن تعداد بیشتری از افراد به این مراکز خواهد شد؛ بنابراین در پژوهش‌های داخلی انجام‌شده پیشین ارائه انواع خدمات جنبی در فضای کتابخانه‌ها، نوع معماری ساختمان کتابخانه، مبلمان و تجهیزات کتابخانه‌ای، دیجیتال‌سازی، توانایی و مهارت کتابداران در پاسخگویی به نیازهای اطلاعاتی مراجعان، چگونگی برخورد و رفتار کتابداران با اقشار مختلف مخاطبان، فراهم بودن اینترنت، خدمات کپی و پرینت، دوری و نزدیکی ساختمان کتابخانه از مرکز شهر و ... به جذب و حفظ مخاطب به کتابخانه‌ها کمک قابل‌توجهی خواهد کرد. در پژوهش‌های خارجی انجام‌شده نیز ساعات کاری مناسب، وجود کافه‌تریا و مکان‌های تفریحی در کتابخانه‌ها، ارائه منابع گوناگون اطلاعاتی در کتابخانه‌ها، برگزاری برنامه‌های مختلف جذاب برای خانواده‌ها و گروه‌های سنی مختلف جامعه، خدمات امانت و تحویل سریع منابع به افراد، ارائه خدمات مرجع آنلاین، ارائه خدمات و منابع الکترونیکی بیشتر در کتابخانه‌ها و ... مواردی بودند که ازنظر پژوهشگران بررسی و به‌عنوان مؤلفه‌های اثرگذار بر افزایش میزان مخاطبان و مراجعه مکرر آن‌ها به کتابخانه‌ها اشاره‌شده است.

فرضیه‌های پژوهش

-       بین عوامل محیطی و خانوادگی مخاطبان و میزان جذب آنان به کتابخانه‌ها رابطه معناداری وجود دارد.

-       بین میزان تحصیلات مخاطبان و میزان جذب آنان به کتابخانه‌ها رابطه معناداری وجود دارد.

-       بین میزان اطلاع‌رسانی خدمات کتابخانه‌ها و میزان جذب مخاطب در آن‌ها رابطه معناداری وجود دارد.

-       بین مجموعه‌سازی و وجود منابع روزآمد در کتابخانه‌ها و میزان جذب مخاطب در آن‌ها رابطه معناداری وجود دارد.

-       بین میزان تجهیزات و امکانات موجود در کتابخانه‌ها و میزان جذب مخاطب در آن‌ها رابطه معناداری وجود دارد.

-       بین نوع برخورد و رفتار کتابداران و جذب مخاطب به کتابخانه‌ها رابطه معناداری وجود دارد.

 

روش‌شناسی پژوهش

روش تحقیق پژوهش حاضر، پیمایشی از نوع همبستگی است و به لحاظ هدف در زمره‌ی پژوهش‌های کاربردی قرار می‌گیرد. جامعه آماری پژوهش کلیه کاربران کتابخانه‌های عمومی شهرستان تبریز به‌استثنای دو کتابخانه نبی اکرم که به علت تعمیرات از اول سال بسته است و کتابخانه علامه جعفری که بیشترین مراجعه‌کننده کودک می‌باشند امکان تکمیل پرسشنامه میسر نشد آمار اخذشده کاربران حدود 40 هزار نفر است که بر اساس فرمول کوکران با توجه به تعداد مراجعان کتابخانه نمونه موردنیاز برای کلیه کاربران کتابخانه‌ها ۳۸۰ نفر انتخاب شد. ازآنجاکه در ارتباط با زمینه‌ی موضوعی پژوهشگر، پرسشنامه استاندارد و معتبری که شامل تمام موارد مدنظر در این پژوهش باشد، وجود نداشت و پرسشنامه‌های موجود هم از جامعیت بالایی برخوردار نبودند؛ پژوهشگر مجبور به طراحی پرسشنامه محقق ساخته شد. پرسشنامه‌ی پژوهش حاضر، باراهنمایی‌های اساتید محترم راهنما و مشاور و سایر اساتید متخصص با استناد به چندین پرسشنامه داخلی و خارجی طراحی گردید و نظرات سازنده ایشان در پرسشنامه‌ها لحاظ گردید. بعد از تعیین میزان اعتبار صوری و محتوایی پرسشنامه‌ها با استفاده از نظرات متخصصان علم اطلاعات و دانش شناسی، برای سنجش پایایی پرسشنامه‌ها، ۲۵ پرسشنامه بین کاربران کتابخانه‌ها توزیع گردید. بعد از جمع‌آوری پرسشنامه‌ها، با استفاده از نرم‌افزار ۱۶SPSS آلفای کرونباخ محاسبه شد که آلفای پرسشنامه‌ی کاربران ۷۹۸/۰ به دست آمد. با توجه به اینکه آلفای پرسشنامه‌ها نمره بالایی گرفت، پرسشنامه با اصلاحات اندکی که کاربران متذکر شده بودند و با صلاحدید اساتید راهنما و مشاور، به‌عنوان پرسشنامه‌ی نهایی طراحی شد. در این تحقیق از دو نوع روش آماری توصیفی و استنباطی استفاده گردید. داده‌های جمع‌آوری‌شده از طریق پرسشنامه‌ها، به‌وسیله نرم‌افزار ۱۶SPSS و برنامه Excel۲۰۱۰ مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفتند.

یافته‌های پژوهش

1-       بین عوامل محیطی و خانوادگی ازجمله پایگاه اجتماعی و اقتصادی، تبلیغات محیطی، تبلیغات رسانه‌های جمعی و ... و میزان جذب مخاطب به کتابخانه‌ها رابطه معناداری وجود دارد.

 

جدول ۱: رابطه بین "عوامل محیطی و خانوادگی " با "میزان جذب مخاطب "

نام متغیر	تعداد پاسخگویان	ضریب پیرسون	میزان معناداری (Sig)
عوامل محیطی و خانوادگی	۳۴۹	۰٫۲۰۱	۰٫۰۰۱

 

بین متغیر عوامل محیطی و خانوادگی و میزان جذب مخاطب به کتابخانه‌ها رابطه معنادار وجود دارد. به‌عبارت‌دیگر از آنجا که 05 ,0sig< ، بنابراین فرض ما مبنی بر رابطه بین متغیر «عوامل برون‌سازمانی» و متغیر « میزان جذب مخاطب » در سطح اطمینان ۹۹ درصد تأیید می‌شود.

 

2-       بین میزان تحصیلات پاسخگویان و میزان جذب مخاطب به کتابخانه‌ها رابطه معناداری وجود دارد.

 

جدول ۲: رابطه بین " میزان تحصیلات پاسخگویان " با "میزان جذب مخاطب "

نام متغیر	تعداد پاسخگویان	ضریب پیرسون	میزان معناداری (Sig)
میزان تحصیلات پاسخگویان	۳۴۹	۰٫۰۴۳	۰٫۴۴

 

بین متغیر میزان تحصیلات و میزان جذب مخاطب به کتابخانه‌ها رابطه معناداری وجود ندارد. به‌عبارت‌دیگر از آنجا که آنجاکه 05 ,0sig> ، بنابراین فرض ما مبنی بر رابطه بین متغیر «میزان تحصیلات پاسخگویان» و متغیر «میزان جذب و مراجعه مخاطب به کتابخانه» تأیید نمی‌شود.

 

3-       بین میزان اطلاع‌رسانی خدمات کتابخانه‌ها و میزان جذب مخاطب در آن‌ها رابطه معناداری وجود دارد.

 

جدول ۳: رابطه بین " میزان اطلاع‌رسانی از خدمات کتابخانه‌ها " با " میزان جذب مخاطب "

نام متغیر	تعداد پاسخگویان	ضریب پیرسون	میزان معناداری (Sig)
میزان اطلاع‌رسانی از خدمات کتابخانه‌ها	۳۴۹	۰٫۱۸۶	۰٫۰۳۲

 

 بین متغیر میزان اطلاع‌رسانی خدمات و میزان جذب مخاطب به کتابخانه‌ها رابطه معناداری وجود دارد. به‌عبارت‌دیگر از آنجا که 05 ,0sig<، بنابراین فرض ما مبنی بر رابطه بین متغیر «میزان اطلاع‌رسانی از خدمات کتابخانه‌ها» و متغیر « میزان جذب مخاطب » در سطح اطمینان ۹۵ درصد تأیید می‌شود.

 

 

 

 

 

 

 

4-       بین مجموعه‌سازی و وجود منابع روزآمد در کتابخانه‌ها و میزان جذب مخاطب در آن‌ها رابطه معناداری وجود دارد.

 

جدول ۴: رابطه بین " میزان روزآمد بودن و مجموعه‌سازی مناسب در کتابخانه‌ها " با "میزان جذب مخاطب "

نام متغیر	تعداد پاسخگویان	ضریب پیرسون	میزان معناداری (Sig)
میزان روزآمد بودن و مجموعه‌سازی مناسب در کتابخانه‌ها	۳۴۹	۰٫۱۶۶	۰٫۰۴۱

 

بین متغیر میزان روزآمد بودن و مجموعه‌سازی مناسب و میزان جذب مخاطب به کتابخانه‌ها رابطه‌ی معنادار وجود دارد. به‌عبارت‌دیگر از آنجا که 05 ,0sig<، بنابراین فرض ما مبنی بر رابطه بین متغیر «میزان روزآمد بودن و مجموعه‌سازی مناسب در کتابخانه‌ها» و متغیر «میزان جذب مخاطب» در سطح اطمینان ۹۵ درصد تأیید می‌شود.

 

5-       بین نوع برخورد و رفتار کتابداران و جذب مخاطب به کتابخانه‌ها رابطه معناداری وجود دارد.

 

جدول ۵: رابطه بین " نوع رفتار و برخورد کتابداران " با "میزان جذب مخاطب "

نام متغیر	تعداد پاسخگویان	ضریب پیرسون	میزان معناداری (Sig)
برخورد و رفتار کتابداران	۳۴۹	۰٫۱۹۶	۰٫۰۰۲

 

بین متغیر نحوه برخورد و رفتار کتابداران و میزان جذب مخاطب به کتابخانه‌ها رابطه‌ی معناداری وجود دارد. به‌عبارت‌دیگر از آنجا که 05 ,0sig<، بنابراین فرض ما مبنی بر رابطه بین متغیر «نوع رفتار و برخورد کتابداران» و متغیر «میزان جذب مخاطب» در سطح اطمینان ۹۹ درصد تأیید می‌شود.

 

 

 

 

 

6-       بین میزان تجهیزات و امکانات موجود در کتابخانه‌ها و میزان جذب مخاطب در آن‌ها رابطه معناداری وجود دارد.

 

جدول ۶: رابطه بین "میزان تجهیزات و امکانات کتابخانه " با "میزان جذب مخاطب "

نام متغیر	تعداد پاسخگویان	ضریب پیرسون	میزان معناداری (Sig)
میزان تجهیزات و امکانات کتابخانه	۳۴۹	۰٫۱۷۲	۰٫۰۳۴

 

بین متغیر میزان تجهیزات و امکانات و میزان جذب مخاطب به کتابخانه‌ها رابطه معناداری وجود دارد. به‌عبارت‌دیگر از آنجا که 05 ,0sig<، بنابراین فرض ما مبنی بر رابطه بین متغیر «میزان تجهیزات و امکانات کتابخانه» و متغیر «میزان جذب مخاطب» در سطح اطمینان ۹۵ درصد تأیید می‌شود.

بحث و نتیجه‌گیری

یافته‌های پژوهش در خصوص فرضیه اول بیانگر این است که بین عوامل محیطی و خانوادگی و میزان جذب مخاطب به کتابخانه‌ها رابطه معنادار وجود دارد. به‌عبارت‌دیگر مقدار همبستگی بین مؤلفه‌های این سؤال، برابر با ۲۰۱/۰ بوده که نشان‌دهنده وجود یک رابطه مثبت و مستقیم بین متغیر عوامل محیطی و خانوادگی و میزان جذب مخاطب به کتابخانه‌ها است. ازآنجاکه مؤلفه‌های عوامل محیطی و خانوادگی در پژوهش حاضر شامل تشویق والدین، وضعیت اقتصادی خانواده، نظام آموزش‌وپرورش و نظام آموزش عالی، رسانه‌های اجتماعی، تبلیغات محیطی، تبلیغات دوستان و آشنایان، تبلیغات رسانه‌های جمعی، نزدیک بودن به کتابخانه و ... می‌باشد، می‌توان گفت با بهبود هریک از این مؤلفه‌ها میزان جذب و حفظ مخاطب توسط کتابخانه‌ها افزایش خواهد یافت که یافته‌های این پژوهش در خصوص تأثیر عوامل محیطی و خانوادگی، با یافته‌های پژوهش قربانی، زندیان و حسن‌زاده (۱۳۹۵) در مورد ارتباط قوی بین عوامل محیطی و خانوادگی و میزان جذب مخاطب به کتابخانه‌ها را تأیید می‌کند.

یافته‌های پژوهش در خصوص فرضیه دوم بیانگر این است که بین میزان تحصیلات مخاطبان و میزان جذب مخاطب به کتابخانه‌ها رابطه معناداری وجود ندارد. به‌عبارت‌دیگر مقدار همبستگی بین مؤلفه‌های این سؤال، برابر با 043/0 بوده که نشان‌دهنده عدم وجود یک رابطه مثبت و مستقیم بین متغیر میزان تحصیلات و میزان جذب مخاطب به کتابخانه‌ها است. می‌توان گفت که در بررسی نتایج پاسخ‌های جامعه آماری به پرسشنامه پژوهش این‌طور به نظر می‌رسد که میزان تحصیلات اقشار مختلف جامعه اعم از زن و مرد و همچنین با مشاغل مختلف تأثیری در میزان مراجعه افراد به کتابخانه‌ها و استمرار عضویت آن‌ها و بهره‌گیری از خدمات کتابخانه‌های عمومی ندارد، چه‌ بسا افرادی با سطح پایین تحصیلات بیشترین میزان مراجعه و افرادی با بالاترین سطح تحصیلات کمترین میزان مراجعه به کتابخانه‌ها را داشته‌اند که یافته‌های این تحقیق در خصوص تأثیر میزان تحصیلات و میزان جذب مخاطبان به کتابخانه‌ها با یافته‌های قربانی، زندیان و حسن‌زاده (1395) همسو است.

یافته‌های پژوهش در خصوص فرضیه سوم بیانگر این است که بین میزان اطلاع‌رسانی فعالیت‌ها و خدمات توسط کتابخانه‌ها و میزان جذب مخاطب به کتابخانه‌ها رابطه معنادار وجود دارد. به‌عبارت‌دیگر مقدار همبستگی بین مؤلفه‌های این سؤال، برابر با ۱۸۶/۰ بوده که نشان‌دهنده وجود یک رابطه مثبت و مستقیم بین متغیر عوامل میزان اطلاع‌رسانی و میزان جذب مخاطب به کتابخانه‌ها است. ازآنجاکه مؤلفه‌های میزان اطلاع‌رسانی فعالیت‌ها و خدمات در پژوهش حاضر شامل میزان اطلاع‌رسانی خدمات از طریق رسانه‌های مختلف اطلاعاتی، اطلاع‌رسانی و دعوت از افراد از طرق مختلف (ایمیل و ...) برای حضور در کتابخانه، داشتن اطلاعات در مورد کتابخانه پیش از عضویت، تغییر تصورات از خدمات کتابخانه قبل و بعد از مراجعه به آن و ... می‌باشد، می‌توان گفت با بهبود هریک از این مؤلفه‌ها میزان جذب و حفظ مخاطب توسط کتابخانه‌ها افزایش خواهد یافت که یافته‌های این پژوهش در خصوص تأثیر میزان اطلاع‌رسانی خدمات بر میزان جذب مخاطب به کتابخانه‌ها یافته‌های پژوهش قربانی، زندیان و حسن‌زاده (۱۳۹۵)، قربانی (۱۳۹۸)، اسدی بوجی (۱۴۰۰) و رامادوی (۲۰۱۸) را تأیید می‌کند.

یافته‌های پژوهش در خصوص فرضیه چهارم بیانگر این است که بین مجموعه‌سازی و وجود منابع روزآمد و میزان جذب مخاطب به کتابخانه‌ها رابطه معنادار وجود دارد. به‌عبارت‌دیگر مقدار همبستگی بین مؤلفه‌های این سؤال، برابر با ۱۶۶/۰ بوده که نشان‌دهنده وجود یک رابطه مثبت و مستقیم بین متغیر مجموعه‌سازی و وجود منابع روزآمد و میزان جذب مخاطب به کتابخانه‌ها است. ازآنجاکه مؤلفه‌های مجموعه‌سازی و وجود منابع روزآمد در پژوهش حاضر مطلوب بودن کتاب‌ها و منابع موجود، امکان دسترسی به منابع الکترونیکی، سازمان‌دهی مناسب منابع موجود، روزآمدی منابع موجود و ... می‌باشد، می‌توان گفت با بهبود هریک از این مؤلفه‌ها میزان جذب و حفظ مخاطب توسط کتابخانه‌ها افزایش خواهد یافت که یافته‌های این پژوهش در خصوص تأثیر مجموعه‌سازی و وجود منابع روزآمد، با یافته‌های پژوهش ایداو و جوی (۲۰۱۴) و احمدخان (۲۰۱۵) همسو است.

یافته‌های پژوهش در خصوص فرضیه پنجم بیانگر این است که بین میزان تجهیزات و امکانات موجود در کتابخانه و میزان جذب مخاطب به کتابخانه‌ها رابطه معنادار وجود دارد. به‌عبارت‌دیگر مقدار همبستگی بین مؤلفه‌های این سؤال، برابر با ۱۷۲/۰ بوده که نشان‌دهنده وجود یک رابطه مثبت و مستقیم بین متغیر عوامل میزان تجهیزات و امکانات و میزان جذب مخاطب به کتابخانه‌ها است. ازآنجاکه مؤلفه‌های تجهیزات و امکانات کتابخانه‌ها در پژوهش حاضر شامل امکان دسترسی به اینترنت و جستجوی اطلاعات، منابع دیداری و شنیداری مفید، زیبایی ساختمان و نمای کتابخانه، مناسب‌سازی برای استفاده معلولین، مناسب بودن میزان هزینه عضویت و جرائم دیرکرد، راه‌اندازی میز مرجع مجازی، ارسال رایگان منابع به درب منازل، برگزاری طرح‌های کتاب‌خوانی، ارتباط با مراکز فرهنگی و ... می‌باشد، می‌توان گفت با بهبود هریک از این مؤلفه‌ها میزان جذب و حفظ مخاطب توسط کتابخانه‌ها افزایش خواهد یافت که یافته‌های این پژوهش در خصوص تأثیر میزان تجهیزات و امکانات موجود در کتابخانه‌ها، یافته‌های پژوهش کیان راد، فهیم نیا و نقشینه (۱۳۹۶)، حسن‌زاده‌ کندسری، پرویزی و حسینی (۱۳۹۶)، قربانی (۱۳۹۸)، ایداو و جوی (۲۰۱۴)، احمدخان (۲۰۱۵) در مورد ارتباط قوی بین میزان تجهیزات و امکانات و میزان جذب مخاطب به کتابخانه‌ها را تأیید می‌کند و یافته‌های پژوهش قربانی، زندیان و حسن‌زاده (۱۳۹۵) را تأیید نمی‌کند.

یافته‌های پژوهش در خصوص فرضیه ششم بیانگر این است که بین نحوه برخورد و رفتار کتابداران و میزان جذب مخاطب به کتابخانه‌ها رابطه معنادار وجود دارد. به‌عبارت‌دیگر مقدار همبستگی بین مؤلفه‌های این سؤال، برابر با ۱۹۶/۰ بوده که نشان‌دهنده وجود یک رابطه مثبت و مستقیم بین متغیر نوع برخورد و رفتار کتابداران و میزان جذب مخاطب به کتابخانه‌ها است. ازآنجاکه مؤلفه‌های نوع برخورد و رفتار کتابداران در پژوهش حاضر شامل میزان علاقه‌مندی کتابداران به شغل خود، میزان تلاش کتابداران در فضاسازی، نظرسنجی و نیازسنجی از اعضا، ارائه خدمات مشاوره‌ای در معرفی آثار برتر به مخاطبان، امکان‌پذیر ساختن دسترسی به منابع مرجع تخصصی، آشنایی کتابداران با رشته‌های موضوعی و اصطلاحات تخصصی هر رشته و ... می‌باشد، می‌توان گفت با بهبود هریک از این مؤلفه‌ها میزان جذب و حفظ مخاطب توسط کتابخانه‌ها افزایش خواهد یافت که یافته‌های این پژوهش در خصوص تأثیر نوع برخورد و رفتار کتابداران و میزان جذب مخاطب به کتابخانه‌ها یافته‌های پژوهش قربانی، زندیان و حسن‌زاده (۱۳۹۵)، قربانی (۱۳۹۸)، ایداو و جوی (۲۰۱۴)، احمدخان (۲۰۱۵) را تأیید می‌کند.

به‌طورکلی یافته‌های پژوهش بیانگر وجود ارتباط بسیار قوی بین مؤلفه‌ی برون‌سازمانی که شامل عوامل محیطی و خانوادگی است و مؤلفه‌های درون‌سازمانی که شامل مواردی همچون میزان اطلاع‌رسانی خدمات، مجموعه‌سازی مناسب و وجود منابع روزآمد، نوع برخورد و رفتار کتابداران، میزان تجهیزات و امکانات کتابخانه‌ها می‌شود با میزان جذب و توسعه مخاطب به کتابخانه‌ها می‌باشد و رابطه مؤلفه‌ی برون‌سازمانی یعنی میزان تحصیلات مخاطبان و میزان جذب مخاطب به کتابخانه‌ها مورد تأیید نمی‌باشد. طبق نظرسنجی صورت گرفته از مخاطبان مورد پژوهش میزان جذب مخاطب به کتابخانه‌ها در ارتباط با مؤلفه‌های پژوهش (عوامل محیطی و خانوادگی، میزان اطلاع‌رسانی خدمات، مجموعه‌سازی مناسب و وجود منابع روزآمد، نوع برخورد و رفتار کتابداران، میزان تجهیزات و امکانات کتابخانه‌ها) در سطح قابل قبولی است اما میزان تحصیلات مخاطبان تأثیر چندانی بر میزان مراجعه افراد به کتابخانه‌ها ندارد.

 

منابع

اسدی ­بوجی، د. (هزار و چهارصد). سنجش میزان اثربخشی فعالیت‌های ارتباطی و رسانه‌ای کتابخانه‌های عمومی در جذب مخاطبین (موردمطالعه: کتابخانه‌های عمومی استان البرز). ] پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشگاه شاهد[.

اسمعیلی‌گیوی، م. (۱۳۹۱). طراحی الگوی سیستمی شناسایی عوامل اصلی بهره‌وری فرهنگی در سازمان‌های فرهنگی. ]پایان‌نامه دکتری، دانشگاه شهید بهشتی، تهران[.

حسن‌زاده کندسری، ح.؛ پرویزی، ر.؛ حسینی، س.ب. (۱۳۹۶). بررسی مؤلفه‌های جذب‌کننده‌ی مخاطب در کتابخانه‌های عمومی (نمونه‌ی موردمطالعه: شهرستان لنگرود). سومین همایش ملی معماری و شهر پایدار، تهران.

طبرسا، غ.؛ محبوب، س.؛ اسمعیلی‌گیوی، م. (۱۳۸۹). بررسی تأثیر فرهنگ کارآفرینانه سازمانی بر خلاقیت و نوآوری در نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور. تحقیقات اطلاع‌رسانی و کتابخانه‌های عمومی، ۱(۱۶)، ۵-۲۲.

قربانی، ش. (۱۳۹۸). شناسایی عوامل مرتبط با جذب مخاطب در کتابخانه‌های عمومی شهرستان کامیاران. ]پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته علم اطلاعات و دانش شناسی گرایش مدیریت کتابخانه‌های دیجیتال، دانشگاه پیام نور کرمانشاه[.

 

قربانی، ع.؛ زندیان، ف.؛ حسن‌زاده، م. (۱۳۹۵). بررسی عوامل پیش برنده و بازدارنده در استفاده از کتابخانه‌های عمومی. فصلنامه تحقیقات اطلاع‌رسانی و کتابخانه‌های عمومی، ۲۲(۳)، ۴۵۱-۴۶۱.

کیان راد، ز.؛ فهیم نیا، ف.؛ نقشینه، ن. (۱۳۹۶). ارزیابی خدمات جنبی کتابخانه‌های وابسته به نهاد کتابخانه‌های عمومی شهر تبریز و نقش آن در توسعه‌ی فرهنگ مطالعه‌ی مخاطبان کودک و نوجوان آن. پژوهش‌نامه کتابداری و اطلاع‌رسانی، ۷(۲)، ۴۱-۶۰.

Asadi Boji, d. (۱۴۰۰). Measuring the effectiveness of communication and media activities of public libraries in attracting audiences (case study: public libraries of Alborz province). ]Master's thesis in the field of information science and epistemology, Shahed University[.]In Persian].

Ghorbani, E.; Zandian, F.; Hassanzadeh, M. (۲۰۱۵). Examining promoting and inhibiting factors in the use of public libraries. Journal of Information Research and Public Libraries, ۲۲(۳), ۴۵۱-۴۶۱.]In Persian].

Ghorbani, Sh. (۲۰۱۸). Identifying the factors related to audience attraction in the public libraries of Kamiyaran city. ]Master's thesis in the field of information science and digital library management, Payam Noor University, Kermanshah[.]In Persian].

Hassanzadeh Kandsari, H.; Parvizi, R.; Hosseini, S.B. (۲۰۱۶). Examining the components of audience attraction in public libraries (case study: Langrod city). Third National Conference on Architecture and Sustainable City, Tehran.]In Persian].

Hernon, P. & Altman, E. (۲۰۱۱). Assessing service quality: satisfying the expectations of library customers. United States American: American Library Association.

Ismaili Givi, M. (۲۰۱۲). Designing a systemic model to identify the main factors of cultural productivity in cultural organizations. ]PhD thesis, Shahid Beheshti University, Tehran[.]In Persian].

Joanna Sin, S. Kim, K. S. (۲۰۰۸). Use and non-use of Public libraries in the information age: a logistic Regression Analysis of Household Characteristics and library Services Variables. Library & Information Science Research. ۳۰(۳),۲۰۷  .۲۱۵-

Joy, I.I. & Idown, A. L. (۲۰۱۴). Utilization and User Satisfaction of Public Library Services in South- West, Nigeria in the ۲۱st Century. A Survey. International Journal of Library Science. ۳(۱), ۱-۶.

Khan, Sh. A. (۲۰۱۵). User’s Perception of Services Quality of The Central Public Library Bahawalpur. Library Philosophy and Practice (e-journal). ۱۲۷۶.

Kian Rad, Z.; Fahim Nia, F.; Nakshineh, N. (۲۰۱۶). Evaluation of ancillary services of libraries affiliated to Tabriz public libraries and its role in the development of the reading culture of its children and teenagers. Library and Information Research Journal, ۷(۲), ۴۱-۶۰.]In Persian].

Ramadevi, D. V. (۲۰۱۸). Librarian’s Perception on Marketing of Information Resources and Services in Academic Libraries with Special Reference to Amhara Region, Ethiopia. International Journal of Scientific Research and Management, ۶(۵), ۱-۸.

Tabarsa, G.; Mahboob, S.; Ismaili Givi, M. (۱۳۸۹). Investigating the effect of organizational entrepreneurial culture on creativity and innovation in public libraries of the country. Information Research and Public Libraries, ۱(۱۶), ۵-۲۲.]In Persian].

 

---

[1]  . Joanna Sin & Kim

[2]  . Hernon & Altman

[3] . Ramadevi

[4]  . Amhara

[5] . Khan

[6]  . Bahawalpur

[7] . Joy & Idowu

---