اثربخشی مشاوره گروهی مبتنی بر رویکرد شفقت درمانی بر مسئولیت پذیری و سلامت معنوی دختران کار فرهنگسرای پگاه اصفهان
الموضوعات :عاطفه عباسی 1 , هاجر براتی احمدآبادی 2
1 - کارشناسی ارشد، گروه روانشناسی، موسسه آموزش عالی المهدی (عج) مهر اصفهان، اصفهان، ایران.
2 - استادیار، گروه روانشناسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.
الکلمات المفتاحية: سلامت معنوی, مسئولیت پذیری, مشاوره گروهی مبتنی بر رویکرد شفقت درمانی, دختران کار,
ملخص المقالة :
این پژوهش با هدف بررسی تأثیر مشاوره گروهی مبتنی بر رویکرد شفقت درمانی بر مسئولیت پذیری و سلامت معنوی دختران کار فرهنگسرای پگاه اصفهان انجام گرفت. روش پژوهش نیمه آزمایشی از نوع پیش آزمون-پس آزمون با گروه کنترل بود. به این منظور 30 نفر از بین دختران کار منطقه ده اصفهان، به صورت نمونه گیری دردسترس انتخاب و به صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و کنترل جایگزین شدند (هر گروه 15 نفر). شرکت کنندگان قبل و بعد از مداخله به ابزار پژوهش که شامل 42 سوال از پرسشنامه روانشناختی کالیفرنیا (CPI) گاف (1984)، که مربوط به بعد مسئولیت پذیری بود و پرسشنامه سلامت معنوی الیسون و پولوتزین (1983) پاسخ دادند. مشارکت کننده‌های گروه آزمایش، به مدت 8 جلسه 90 دقیقه ای تحت دوره درمانی شفقت درمانی بر طبق مفاهیم و طرح درمانی گیلبرت (2014) قرار گرفتند،اما گروه کنترل هیچ مداخله‌ای دریافت نکرد. داده‌ها در دو سطح توصیفی (میانگین و انحراف استاندارد) و استنباطی (آزمون تحلیل کواریانس تک متغیره) تحلیل شد. نتایج تحلیل کوواریانس تک متغیره نشان داد مشاوره گروهی مبتنی بر رویکرد شفقت درمانی، منجر به افزایش مسئولیت پذیری و افزایش سلامت معنوی در دختران کار گردیده است(p<0/05) . درمان گروهی مبتنی بر شفقت از طریق افزایش مهربانی نسبت به خود و همچنین افزایش حس انسان دوستی، میزان مسئولیت پذیری را در دختران کار افزایش می دهد.
Journal of Psycho Res and Edu Studies Volume 1, Issue 2- Summer 2023 – Pages 29-40
| doi:org 10.71610/psych.2023.1039134 |
The Effectiveness of Group Counseling Based on Compassion Therapy Approach on the Responsibility and Spiritual Health of the Girls of Farhangsara Pegah Isfahan
Atefeh Abbasi 1, Hajar Barati Ahmad Abadi *2
1-Master's degree, Department of Psychology, Al-Mahdi Institute of Higher Education (AS) Mehr, Isfahan, Iran.
2-Assistant Professor, Department of Psychology, Isfahan University, Isfahan, Iran.
OPEN ACCESS Research Article
*Correspondence: Hajar Barati Ahmad Abadi * Isfahana.abbasi646467@gmail.com Received: July 10, 2023 Accepted: August 6, 2023 Published: Summer 2023 Citation: Abbasi, A, Barati Ahmad Abadi,,H. (2023). The Effectiveness of Group Counseling Based on Compassion Therapy Approach on the Responsibility and Spiritual Health of the Girls of Farhangsara Pegah Isfahan. Journal of Psycho Research and Educational Studies, 1(2): 29-40. doi:org 10.71610/psych.2023.1039134 | Abstract This research was conducted with the aim of investigating the effect of group counseling based on compassion therapy approach on the responsibility and spiritual health of the girls of Farhangsara Pegah Isfahan in the fall and winter of 1400. The research method was a semi-experimental pre-test-post-test type with a control group. For this purpose, 30 working girls in the 10th district of Isfahan was selected by available sampling and randomly replaced in two experimental and control groups (15 people in each group). Before and after the intervention, the participants responded to the research instrument that included 42 questions from the California Psychological Inventory (CPI) Goff (1984), which was related to the dimension of responsibility, and the spiritual health questionnaire of Ellison and Polotzin (1983). Participants in the experimental group underwent eight 90-minute sessions of compassion therapy according to Gilbert's concepts and treatment plan (2014), but the control group did not receive any intervention. The data were analyzed at two descriptive levels (mean and standard deviation) and inferential (univariate analysis of covariance test). The results of univariate covariance analysis showed that group counseling based on compassion therapy approach has led to increased responsibility and spiritual health in working girls (p<0.05). Compassion-based group therapy increases self-responsibility in working girls by increasing self-kindness as well as increasing the sense of philanthropy. Working girls, because they are deprived of their rights such as education, health and proper nutrition, and being on the street for a long time, causes them to be exposed to different harms, including physical, mental, spiritual and social harms, and causes distance. Key words: Group counseling based on compassion therapy approach, responsibility, spiritual health, working girls.
|
فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری سال اول، شماره دوم، تابستان 1402- صفحات 29-40 |
doi:org 10.71610/psych.2023.1039134 |
اثربخشی مشاوره گروهی مبتنی بر رویکرد شفقت درمانی بر مسئولیت پذیری و سلامت معنوی دختران کار فرهنگسرای پگاه اصفهان
عاطفه عباسی1 ، هاجر براتی احمدآبادی* 2
1-کارشناسی ارشد، گروه روانشناسی، موسسه آموزش عالی المهدی (عج) مهر اصفهان، اصفهان، ایران.
2-استادیار، گروه روانشناسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.
دسترسي آزاد مقاله علمي پژوهشي نويسنده مسئول*: هاجر براتی احمدآبادی Isfahana.abbasi646467@gmail.com
تاريخ دريافت: 19/04/1402 تاريخ پذيرش: 15/05/1402 تاريخ انتشار: تابستان 1402 استناد: عباسی، عاطفه، براتی احمدآبادی، هاجر. (1402). اثربخشی مشاوره گروهی مبتنی بر رویکرد شفقت درمانی بر مسئولیت پذیری و سلامت معنوی دختران کار فرهنگسرای پگاه اصفهان. فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری، 1(2): 29-40.
| چکیده این پژوهش با هدف بررسی تأثیر مشاوره گروهی مبتنی بر رویکرد شفقت درمانی بر مسئولیت پذیری و سلامت معنوی دختران کار فرهنگسرای پگاه اصفهان در پاییز و زمستان سال 1400 انجام گرفت. روش پژوهش نیمه آزمایشی از نوع پیش آزمون-پس آزمون با گروه کنترل بود. به این منظور 30 نفر از بین دختران کار منطقه ده اصفهان، به صورت نمونه گیری دردسترس انتخاب و به صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و کنترل جایگزین شدند (هر گروه 15 نفر). شرکت کنندگان قبل و بعد از مداخله به ابزار پژوهش که شامل 42 سوال از پرسشنامه روانشناختی کالیفرنیا (CPI) گاف (1984)، که مربوط به بعد مسئولیت پذیری بود و پرسشنامه سلامت معنوی الیسون و پولوتزین (1983) پاسخ دادند. مشارکت کننده‌های گروه آزمایش، به مدت 8 جلسه 90 دقیقه ای تحت دوره درمانی شفقت درمانی بر طبق مفاهیم و طرح درمانی گیلبرت (2014) قرار گرفتند،اما گروه کنترل هیچ مداخله‌ای دریافت نکرد. داده‌ها در دو سطح توصیفی (میانگین و انحراف استاندارد) و استنباطی (آزمون تحلیل کواریانس تک متغیره) تحلیل شد. نتایج تحلیل کوواریانس تک متغیره نشان داد مشاوره گروهی مبتنی بر رویکرد شفقت درمانی، منجر به افزایش مسئولیت پذیری و افزایش سلامت معنوی در دختران کار گردیده است(p<0/05) . درمان گروهی مبتنی بر شفقت از طریق افزایش مهربانی نسبت به خود و همچنین افزایش حس انسان دوستی، میزان مسئولیت پذیری را در دختران کار افزایش می دهد. واژگان کلیدی: مشاوره گروهی مبتنی بر رویکرد شفقت درمانی، مسئولیت پذیری، سلامت معنوی، دختران کار.
|
اثربخشی مشاوره گروهی مبتنی بر رویکرد شفقت درمانی بر مسئولیت پذیری --------------------------------------- براتی احمدآبادی 31
مقدمه
کودکان، مانند نهالهای کوچکی هستند که مجبور کردن آنها به انجام کارهایی که توانایی آن را ندارند، باعث میشود ریشه کودکی آنها خشکیده شود و قد و قامت شان را در بزرگسالی خم کند (یلدیریم و همکاران ، 2015). کار کودکان یک مشکل اجتماعی است که با ظهور تولید صنعتی و سرمایه داری همراه است. سازمان بین‌المللی کار، آن را به عنوان کاری که کودکان از دوران کودکی، توانایی‌ها و حیثیت‌شان محروم می‌کند و برای رشد جسمی و ذهنی مضر است، تعریف کرد (شاربونو ،2021). این اثر از نظر روحی، جسمی، اجتماعی یا اخلاقی خطرناک و مضر است و با سلب فرصت حضور در مدرسه، مجبور کردن آنها به ترک تحصیل پیش از موعد یا مجبور کردن آنها برای ترکیب حضور در مدرسه با کار طولانی و سنگین ، در تحصیل آنها اختلال ایجاد می کند (دیپاک و عبدالعزیز ،2019). در افراطی‌ترین شکل‌های آن، کار کودک تعریف شده توسط سازمان بین‌المللی کار، شامل بردگی کودکان جدا از خانواده، در معرض خطرات و بیماری‌های جدی و یا رها شدن برای مراقبت از خود در خیابان‌های شهرهای بزرگ و غالبا در سنین بسیار پایین کودکان است (طیب و همکاران ،2021). به گفته سازمان جهانی کار، از میان ۱۵۲ میلیون کودک کار در جهان، ۷۳ میلیون نفر به کارهای پرخطر مشغول هستند. کودکان بین ۵ تا ۱۱ سال، بیشترین سهم ( ۴۸ درصد) را در میان کودکان کار از آن خود کرده اند و مابقی شامل نوجوانان می شوند. نتایج و آمار مربوط به ایران، در سایت رسمی آمار، نشانگر وجود حدود ۱۰ میلیون نفر کودک‌کار ۶ تا ۱۴ ساله است که از این تعداد حدود ۲۰۰ هزار نفر ترک تحصیل کرده اند(آلوارز ،2019). عمده ترین مشکلات روانشناختی کودکان نوجوانان کار و خیابان، افسردگی، اضطراب و مشکلات رفتاری است. این نوجوانان از سلامت جسمی و روانی کمتری نسبت به هم سن و سال های خود و همچنین اعتماد به نفس کمتر و روابط اجتماعی پایین تری برخوردار هستند(شاربونو ،2021). اکثراً با خشونت فیزیکی از سوی والدین و جامعه مواجه می شوند و این امر باعث می شود بسیاری از کودکان و نوجوانان کار و خیابان، به بیماری های روحی و روانی دچار شوند و عملکرد روزانه آنها مختل شود(دیپاک و عبدالعزیز ،2019). در میان تحقیقات انجام شده در رابطه با کودکان کار، کمتر پژوهشی در رابطه با دختران کار یافت شد. یکی از متغیرهایی که باعث می شود نوجوانان کار، مسیر زندگیشان تغییر کند، مسئولیت پذیری است (کاتوریا و کومار پاندیا ،2020). مسئولیت پذیری افراد، از شاخص‌های مهم سلامت روان محسوب میشود و به حس وظیفه شناسی، پاسخگو بودن و تعهد اشاره دارد (ولت ،2022). افراد مسئولیت پذیر، پیامدهای رفتار خود را می‌پذیرند، قابل اعتماد هستند، نسبت به ساختار اجتماعی بزرگتر احساس تعهد می‌کنند و سازگاری اجتماعی زیادی دارند. توجه به این مسئله باعث میشود روحیه تعهد، مسئولیت پذیری، تلاش و پشتکار در نوجوانان پرورش یابد و بدین ترتیب نیروهای فعال و مولدی برای فعالیت در عرصه‌های مختلف اجتماع تربیت میشود (لاتاپی آگودلو و همکاران،2019). توجه به این مسئله باعث میشود روحیه تعهد، مسئولیت پذیری، تلاش و پشتکار در نوجوانان پرورش یابد و بدین ترتیب نیروهای فعال و مولدی برای فعالیت در عرصه‌های مختلف اجتماع، تربیت میشود. نتایج پژوهش‌های متعدد نشان داده‌اند که رفتار مسئولانه در روابط بین‌فردی، سبب انعطاف‌پذیری و سازگاری اجتماعی و رفتار غیرمسئولانه، موجبات رفتار خودخواهانه را فراهم می‌سازد (وانگ و همکاران). یکی از مواردی که در نوجوانان مشغول به کار، مورد خطر قرار می گیرد، سلامت معنوی آن ها است (آلبرتینو، 2022). سلامت یعنی بی گزند بودن، بی نقص بودن، آرامش و امنیت داشتن. تا اکنون تعریفی که از سلامت در سازمان جهانی بهداشت بیان شده عبارت است از یک حالت آسودگی فیزیکی، روحی، اجتماعی و تنها به نبود بیماری یا ناتوانی اختصاص ندارد، بلکه شامل سه محور جسم، روان و جامعه میشود (چیانگ و همکاران ، 2016). سـلامت معنوي به رضایت ناشی از ارتباط با یک قـدرت برتـر اطلاق می شـود و با ویژگی هاي ثبات در زندگی، صلح، تناسب و هماهنگی، احسـاس ارتبـاط نزدیـک بـا خـدا، جامعه، محیط و خویشتن مشخص میشود (کومار و نایار ،2021). همان گونه که ابعاد جسمی، روانی و اجتماعی به هم ارتباط دارند و در هم تأثیر می‌گذارند، بعد روحی انسان و سلامت معنوی او با سایر ابعاد سلامت در ارتباط و تأثیرگذار است و بهتر است برای ارتقای سلامت به آن توجه شود (عبادی و همکاران، 2017). با بررسی انجام شده مشخص گردید تا به حال تأثیر
فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری تابستان 1402 1(2): 29-40 ---------------------------------------- براتی احمدآبادی 32
مداخلات درمانی متفاوتی مانند آموزش تنظیم هیجان،واقعیت درمانی، آموزش مهارتهای اجتماعی، ایمن سازی در برابر سلامت معنوی مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است (براماریو و همکاران ،2021). اما یکی از رویکردهای درمانی که به نظر می‌رسد می‌تواند نقش مهمی در بهبود سلامت معنوی نوجوانان داشته باشد، درمان متمرکز بر شفت است. اثر بخشی شفقت درمانی توسط پائول گیلبرت در سال 2000 مطرح گردید. وی بیان کرد که بسیاری از افراد به خصوص کسانی که احساس شرم و خود انتقادی بالایی دارند، در حین درمان‌های سنتی، سختی‌هایی در ایجاد صدای درونی خود حمایت‌گر و مهربانانه را تجربه می‌نمایند . لذا مشاوره گروهی مبتنی بر رویکرد شفقت درمانی مهارتی میباشد که میتوان به فرد آموزش داد و سپس با تمرین آن توسط فرد، سیستمهای فیزیولوژی عصبی و ایمنی فرد تحت تأثیر قرار خواهد گرفت (گیلبرت، 2017). بنابراین هدف از مشاوره گروهی مبتنی بر رویکرد شفقت درمانی این است که به افراد کمک نماید تا با استفاده از خود مهرباتی و شفقت به خود انتقادی پاسخ دهند و به افراد کمک می‌کند تا این موضوع را درک کنند که بسیاری از تحریف‌های شناختی، فرایندهای زیستی و ذاتی می‌باشند که ژنتیک و محیط آنها را ایجاد کرده‌اند و افراد را تشویق می‌کند که رفتارهای شفقت آمیز را تمرین کرده تا بدین وسیله قادر باشند به سیستمهای التیام بخشی دسترسی یابند (لیوس و یتلی، 2015). مروری بر تحقیقات نشان داد که بررسی اثربخشی گروه‌درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهد با نگاهی بر شفقت درمانی بر نشخوار فکری و سلامت روان زنان مبتلا به سرطان سینه شهر تهران در سال 1398 (کربلایی و همکاران، 1398)، تعیین تأثیر سلامت معنوی بر فرسودگی تحصیلی با نقش میانجی حمایت اجتماعی دانش آموزان دختر پایه ششم شهر رودبار (امیری بهرامی، 1399)، تعیین تأثیر آموزش هوش معنوی بر سازگاری، مسئولیت پذیری و قانونمندی دانش آموزان 16-14 ساله (تیزروطولی و همکاران، 1399)، انام شده است اما پژوهشی که به بررسی تقدم و تاخر متغیرهای فوق بپردازد یافت نشد و با توجه به آنچه گذشت و با توجه به اینکه دختران کار به عنوان قشری از جوانان و نوجوانان که نیازمند توجه و تدبیر و اتخاذ راهکارهای درمانی جهت بهبود مولفه های روانشناختی و افزایش سلامت روان می باشند، لذا پژوهش حاضر در صدد بررسی فرضیه زیر میباشد:
مشاوره گروهی مبتنی بر رویکرد شفقت درمانی بر مسئولیت پذیری و سلامت معنوی دختران کار فرهنگسرای پگاه اصفهان، اثر بخش می باشد.
روش اجرای پژوهش
پژوهش حاضر از حیث هدف، کاربردی و از لحاظ نحوه گرد آوری داده‌ها از نوع نیمه آزمایشی با استفاده از طرح پیش آزمون و پس آزمون با گروه گواه بود. جامعه آماری در این پژوهش تمامی دختران کار فرهنگسرای پگاه (واقع در منطقه ده اصفهان) در پاییز و زمستان سال 1400 بودند که تعداد آنان برابر 118 نفر بودند. نمونه برداری با استفاده از روش نمونه گیری در دسترس انجام و 30 نفر از دختران کار فرهنگسرای پگاه به عنوان نمونه پژوهش انتخاب شدند. پس از انتخاب نمونه پژوهش، شرکت کنندگان به صورت تصادفی و به تعداد مساوی 15 نفر در گروه آزمایشی و گروه کنترل قرار گرفتند. سپس هر دوگروه به ابزارهای پژوهش تحت عنوان پیش آزمون پاسخ دادند. در مرحله ی بعد، مشاوره گروهی مبتنی بر رویکرد شفقت درمانی برای گروه آزمایش در 8 جلسه 90 دقیقه‌ای به صورت گروهی و هفتگی برگزار شد و برای گروه کنترل در این مدت، هیچ گونه مداخله‌ای صورت گرفته نشد. پس از پایان جلسات، آزمودنیها، در مرحله پس آزمون هر دو گروه آزمایش و کنترل مجدد پرسشنامه های مربوط به پژوهش را تکمیل کردند. قابل ذکر است که ساختار جلسات درمان بر طبق مفاهیم و طرح درمانی گیلبرت (2014) طراحی شد. به منظور رعایت ملاحظات اخلاقی در این پژوهش ، در آغاز هدف پژوهش برای شرکت کنندگان شرح داده شد و با تاکید بر محرمانه بودن اطلاعات، حفظ راز داری و عدم نیاز به یادداشت نام و نام خانوادگی شرکت کنندگان، توضیح داده شد که شرکت در این طرح تحقیقی اختیاری بوده و آزمودنی حق دارد پس از کسب اطلاعات از پژوهش، انصراف دهد، همچنین به آزمودنیها اطمینان داده شد که شرط گمنامی برای تک تک پاسخگویان به منظور جلوگیری از تبعات احتمالی منفی برای
اثربخشی مشاوره گروهی مبتنی بر رویکرد شفقت درمانی بر مسئولیت پذیری --------------------------------------- براتی احمدآبادی 33
پاسخگویان رعایت شده است، موافقت و تمایل شخصی برای شرکت در پژوهش مورد تأ کید و به کار گرفته شده است، داده های حاصل از پرسشنامه های پژوهش صرفا در راستای اهداف و فرضیه های پژوهش و به صورت گروهی مورد تحلیل و استفاده قرار گرفته اند و اجرای مداخله برای گروه کنترل بعد از انجام پژوهش نیز صورت بگیرد.
ابزار پژوهش
برای سنجش متغیرها از ابزارهای زیر استفاده شد:
مقیاس مسئولیتپذیری پرسشنامه روانشناختی کالیفرنیا: (CPI) پرسشنامه روانشناختی کالیفرنیا توسط گاف (1984) مطرح گردید، مقیاس مسئولیتپذیری 42 سوالی، به منظور سنجش ویژگی‌هایی از قبیل وظیفه شناسی، احساس تعهد، سخت کوشی، جدیت، قابلیت اعتماد، رفتار مبتنی بر نظم و مقررات، منطق و احساس مسئولیت برای افراد 12 سال به بالا مورد استفاده قرار می گیرد. پاسخ‌های این پرسشنامه به صورت 1-5 نمره گذاری میشود. آزمودنی ها به صورت موافق و مخالف به سوال هایی نظیر آیا به کار خود، حتی اگر برایتان مشکل باشد ادامه می دهید؟ آیا معمولا کاری را که شروع کرده اید، تمام می کنید؟ پاسخ می دهند. کرمی و همکاران(1393) بیان کردند که پایایی این مقیاس، با استفاده از روش باز آزمایی و همسانی درونی بین 52/0 و 81/0 در نوسان است. کرمی و همکاران(1393)، پایایی پرسشنامه را با استفاده از روش آلفای کرونباخ و روش تصنیف به ترتیب 70/0 و 86/0 گزارش کردند. در این پژوهش پایایی مقیاس مسئولیت پذیری به روش آلفای کرونباخ 89/0 به دست آمد.
پرسشنامه سلامت معنوی الیسون و پولوتزین 1983 یک ابزار خود سنجی است که دارای 20 گویه است که 10 گویه زوج، سلامت وجودی و 10 گویه فرد، سلامت مذهبی را می‌سنجد. بعد سلامت مذهبی شامل چگونگی درک افراد از سلامتی در زندگی معنوی خود، هنگامی‌که باقدرتی بالاتر ارتباط دارند و بعد سلامت وجودی در مورد اینکه چگونه افراد با خود، جامعه یا محیط سازگار می‌شوند، است. نمره سلامت معنوی حاصل مجموع نمرات دو زیرگروه سلامت مذهبی و سلامت وجودی است. دامنه سؤالات به‌صورت 6 گزینه‌ای در مقیاس لیکرت از کاملاً مخالفم تا کاملاً موافقم دسته‌بندی میشود. (کاملاً مخالفم=1، مخالفم=2، نسبتاً مخالفم=3، نسبتاً موافقم=4، موافقم=5، کاملاً موافقم=6) در عباراتی که فعل مثبت داشتند پاسخ کاملاً مخالفم، نمره یک و کاملاً موافقم، نمره شش و بالعکس در سؤالاتی که فعل منفی داشتند پاسخ کاملاً مخالفم نمره شش و کاملاً موافقم، نمره یک را به خود اختصاص می‌دهد. دامنه نمره سلامت مذهبی وجودی هرکدام به تفکیک 60-10 است. برای زیرگروه‌های سلامت مذهبی وجودی سطح‌بندی وجود نداشته و قضاوت بر اساس نمره به‌دست‌آمده صورت می‌گیرد. هرچه نمره حاصل بالاتر باشد، سلامت مذهبی وجودی نیز بالاتر است. نمره سلامت معنوی جمع این دو زیرگروه است که دامنه آن بین 120-20 در نظر گرفته‌شده است. سلامت معنوی به 3 سطح، پایین بین 40-20، متوسط بین 99-41 و بالا بین 120-100 تقسیم‌بندی میشود. در پایان عبارات:1، 2، 5، 6، 9، 12، 13، 16، 18، به‌صورت معکوس نمره‌گذاری می‌شوند. این پرسشنامه در مطالعات گوناگونی در داخل و خارج کشور مورداستفاده قرارگرفته و پایایی و روایی آن مورد تأییدشده است. به‌عنوان‌مثال الیسون و پولوتزین آن را معتبر دانسته و ضریب آلفای کرونباخ سلامت مذهبی وجودی و کل مقیاس را به ترتیب 91/0، 91/0 و 93/0 گزارش کرده‌اند (عصار رودی و همکاران،1390). در این پژوهش ضریب آلفای کرونباخ پرسشنامه ی سلامت معنوی 78/0 به دست آمد.
پروتکل درمانی: پروتکل شفقت درمانی هدف درمان متمرکز بر شفقت (CFT)، کمک به بهبود هیجانی و روانی افراد به وسیله تشویق کردن آنها به مشفق بودن با خودشان و دیگران است. شرح جلسات شفقت درمانی بر طبق مفاهیم و طرح درمانی گیلبرت (2014) در جدول1، نشان داده شده است.
فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری تابستان 1402 1(2): 29-40 ---------------------------------------- براتی احمدآبادی 34
جدول1. شرح جلسات مشاوره گروهی مبتنی بر رویکرد شفقت درمانی بر طبق مفاهیم و طرح درمانی گیلبرت ( 2014)
تعداد جلسات | محتوای درمانی در هر جلسه شفقت درمانی |
جلسه اول | معارفه اعضا با یکدیگر و برقراری ارتباط اولیه – مروری بر قوانین گروه، ساختار و اهداف جلسات، ارائه دورنمایی از برنامه جلسات آتی، و تعریف مهربانی و نامهربانی و ارائه تکلیف |
جلسه دوم | مرور تکالیف، معرفی مؤلفه مراقبت از بهزیستی به عنوان گام اول، شناسایی موانع گام اول، ارائه تکلیف |
جلسه سوم | مرور تکالیف، معرفی مؤلفه حساسیت به رنج به عنوان گام دوم، معرفی سیستمهای تنظیم هیجان، ارائه تکلیف |
جلسه چهارم | مرور تکالیف، معرفی مؤلفه‌های همدردی، همدلی و غیرقضاوتی بودن به عنوان گام سوم و معرفی حالتهای مختلف ذهن، ارائه تکلیف |
جلسه پنجم | مرور تکالیف، معرفی مهارت استدلال شفقت آمیز به عنوان گام چهارم، انجام تکلیف استدلال شفقت آمیز |
جلسه ششم | مرور تکلیف، معرفی مهارتهای توجه شفقت آمیز و احساس شفقت آمیز به عنوان گام پنجم، ارائه تکلیف |
جلسه هفتم | مرور تکلیف، معرفی رفتار، تصور و تجربه حسی شفقت آمیز به عنوان گام ششم و ارائه تکلیف |
جلسه هشتم | مرور تکلیف – معرفی مغز سوم به عنوان نتیجه مهربانی با خود |
تجزیه و تحلیل اطلاعات، با استفاده از نرم افزار spss23 انجام شد. برای توصیف اطلاعات، از امار توصیفی شامل جداول، نمودارها، توزیع فراوانی، میانگین و انحراف استاندارد استفاده شد. برای تحلیل داده‌ها از آزمون اماری تحلیل کوواریانس تک متغیره استفاده شد.
یافتهها
میانگین سن افراد نمونه در گروه آزمایش 64/14 و انحراف استاندارد آن 28/1 سال بود. میانگین سن افراد نمونه در گروه کنترل 4/15 و انحراف استاندارد آن 26/1 سال به دست آمد. به طور کلی 7 نفر(7/46درصد) از شرکت کنندگان ترک تحصیل کرده بودند (6نفر در گروه آزمایش و 1نفر در گروه کنترل). همچنین وضعیت تحصیل شرکت کنندگان در هر دو گروه به این صورت بود
اثربخشی مشاوره گروهی مبتنی بر رویکرد شفقت درمانی بر مسئولیت پذیری --------------------------------------- براتی احمدآبادی 35
که 3نفر تحصیلات ابتدایی (20درصد)، 5نفر سیکل (3/23درصد)، 2نفر راهنمایی(3/13درصد)، 7 نفر دبیرستان (33/36درصد) و 6 نفر نیز وضعیت تحصیلی خود را بیان نکردند (40درصد). یافته‌های توصیفی متغیرهای پژوهش به تفکیک گروه‌ها ومراحل پژوهش در جدول2، ارائه شده است.
جدول 2- شاخص‌های توصیفی نمرات متغیرهای پژوهش به تفکیک دو گروه و دو مرحله پژوهش
متغیر گروه ها | آزمایش | کنترل | ||||||||
پیش آزمون | پس آزمون | پیش آزمون | پس آزمون | |||||||
مسئولیت پذیری | ميانگين | 87/26 | 07/28 | 93/21 | 4/21 | |||||
انحراف معیار | 77/3 | 54/3 | 01/4 | 82/3 | ||||||
سلامت معنوی | ميانگين | 6/73 | 2/84 | 8/76 | 47/78 | |||||
| انحراف معیار | 41/7 | 19/7 | 43/8 | 21/9 | |||||
همان گونه که در جدول2- مشاهده میشود، براساس یافته های توصیفی میانگین نمرات مسئولیت پذیری، در گروه آزمایش نسبت به کنترل افزایش بیشتری در مرحله پس آزمون نسبت به پیش آزمون نشان داده است. همچنین میانگین نمرات سلامت معنوی، در گروه آزمایش نسبت به کنترل افزایش بیشتری در مرحله پس آزمون نسبت به پیش آزمون نشان داده است. نتایج آزمون تحلیل کواریانس تک متغیره برای مقایسه دو گروه در نمرات سلامت معنوی و مسئولیت پذیری در جدول3 ، ارائه شده است.
جدول 3- نتایج تحلیل تک متغیری تأثير متغیری تأثیر مشاوره گروهی مبتنی بر رویکرد شفقت درمانی بر مسئولیت پذیری و سلامت معنوی دختران نوجوان
منبع تغییرات | مجموع مجذورات | درجه آزادی | میانگین مجذورات | F | معنی داری | حجم اثر | توان آماری |
مسئولیت پذیری |
|
|
|
|
|
|
|
پیش آزمون | 39/157 | 1 | 39/157 | 04/19 | 001/0 | 414/0 | 988/0 |
گروه | 39/70 | 1 | 39/70 | 52/8 | 007/0 | 24/0 | 903/0 |
خطا | 14/223 | 27 | 26/8 |
|
|
|
|
جمع | 19066 | 30 |
|
|
|
|
|
سلامت معنوی |
|
|
|
|
|
|
|
پیش آزمون | 83/878 | 1 | 83/878 | 78/14 | 001/0 | 354/0 | 959/0 |
گروه | 124/383 | 1 | 124/383 | 44/6 | 017/0 | 193/0 | 88/0 |
خطا | 302/1605 | 27 | 456/59 |
|
|
|
|
جمع | 201184 | 30 |
|
|
|
|
|
فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری تابستان 1402 1(2): 29-40 ---------------------------------------- براتی احمدآبادی 36
براساس نتایج به دست آمده در جدول3، تفاوت میانگین نمرات مسئولیت پذیری و نمرات سلامت معنوی در دو گروه آزمایش و کنترل در مرحله پس آزمون معنی دار است(05/0>p).. به عبارت دیگر می توان گفت مشاوره گروهی مبتنی بر رویکرد شفقت درمانی بر مسئولیت پذیری و نمرات سلامت معنویی دختران نوجوان تأثیر معنی داری داشته است. میزان تأثیر این درمان در مرحله پس آزمون بر افزایش مسئولیت پذیری دختران نوجوان برابر با 24درصد و برای نمرات سلامت معنویی 3/19 درصد حاصل شده است. توان آماري 3/90 درصدی برای مسئولیت پذیری و 88 درصدی برای نمرات سلامت معنویی نشان مي‌دهد دقت آماری این آزمون قابل قبول است. نتایج تحلیل کوواریانس تک متغیره نشان داد که مشاوره گروهی مبتنی بر رویکرد شفقت درمانی ، باعث افزایش مسئولیت پذیری و سلامت معنوی در دختران نوجوان گردیده است.
بحث و نتیجه گیری
در پژوهش حاضر نشان داده شد که مشاوره گروهی مبتنی بر رویکرد شفقت درمانی بر مسئولیت پذیری دختران نوجوان تأثیر معنی داری داشته است. میزان تأثیر این درمان در مرحله پس آزمون بر افزایش مسئولیت پذیری دختران نوجوان برابر با 24 درصد حاصل شده است. توان آماري 3/90 درصدی نشان مي‌دهد دقت آماری این آزمون قابل قبول است. نتایج به دست آمده با پژوهش انجام شده توسط وزیری و همکاران (2014)، نوعی و همکاران (1398)، زعیم پریسا (1399) همسو می باشد.
در تبیین یافته های به دست آمده میتوان چنین بیان کرد که انسان موجودی مختار است و در عین حال موجودی مستقل و مسئول. یعنی به همان اندازه که به آن مسئولیت داده شده است، از قدرت و اختیار نیز بهره‌مند است و فرد به همان اندازه که مسئولیت به عهده می گیرد، بایستی نسبت به انجام آن اقدام نماید. پرورش حس مسئولیت پذیری در انسان از مهم ترین هدف‌های تربیتی اسلام است و به نحوی که فرد مسلمان باید در هر زمان مکان خود را مقابل خود احساس‌کند و به انضباط‌درونی دست یابد. در ادبیات و فرهنگ عامه بیشتر ملت‌ها، شخصیت‌هایی هستندکه مظهر فرار از مسئولیت می باشند و همیشه صدها بهانه و دلیل برای انجام ندادن کارها و نپذیرفتن مسئولیت در آستین دارند اما یک انسان رشد یافته اجتماعی حتی اگر به آسانی بتواند از کارها سرباز زند، باز هم چنین‌کاری نخواهدکرد.افراد مسئولیت پذیر افرادی با وجدان اخلاقی بالقوه می‌باشند که به طور خود جوش خود انگیخته و خود کنترل تمام تلاش خود را به عمل می‌آورند تا از حداکثر توانایی خود برای انجام مطلوب کارها و وظایف محوله استفاده نمایند. در فرهنگ جامعه ما به مسئولیت و پذیرش آن در سرنوشت خود و دیگران بسیار تاکید شده است در مقابل گریز از ایفای مسئولیت و خود فرورفتن و تنهایی و تنفر و فرار از اجتماع منع شده‌است (درویشی،1394).
مشاوره گروهی مبتنی بر رویکرد شفقت درمانی افراد را در درمان به شفقت و مهربانی نسبت به خود و دیگران تشویق می‌کند و کمک می‌کند تا از نظر روانی و عاطفی بهبود یابند. شفقت، هم نسبت به خود و هم نسبت به دیگران، پاسخی عاطفی است که به اعتقاد بسیاری از افراد جنبه اساسی سلامتی است و توسعه آن اغلب ممکن است منجر به بهبود سلامت روحی و روانی شود (جنسن،2019). شفقت درمانی به نظریه و فرآیند استفاده از یک مدل شفقت در روان‌درمانی و مشاوره اشاره دارد. روش اصلی شفقت درمانی، آموزش ذهن مشفق است و شامل فعالیت هایی می شود که ویژگی ها و مهارت های مشفقانه ای که منجر به تنظیم هیجانی می شوند را گسترش می دهد و به استراتژی هایی گفته می شود كه معمولاً به افراد کمک می‌کند تا شفقت را تجربه کنند و جنبه های مختلف شفقت نسبت به خود و دیگران را پرورش دهند (نف،2022). آموزش ذهن مشفق با هدف ایجاد انگیزه مشفقانه، همدردی، حساسیت و تحمل پریشانی طراحی شده است و در این مسیر از آموزش های خاص و تمرینات هدایت شده استفاده می‌کند و به افراد کمک می‌کند تا نگرش‌های غیر سرزنشگر و غیر قضاوت‌گر را پرورش دهند.
اثربخشی مشاوره گروهی مبتنی بر رویکرد شفقت درمانی بر مسئولیت پذیری --------------------------------------- براتی احمدآبادی 37
همچنین نتایج نشان داد مشاوره گروهی مبتنی بر رویکرد شفقت درمانی بر سلامت معنوی دختران نوجوان تأثیر معنی داری داشته است. نتایج به دست آمده، با پژوهش کربلایی هرفته و همکاران(1400)، صادقی و همکاران (1398)، گیلبرت (2014)، همسو می باشد.
در تبیین نتایج به دست آمده می توان اذعان کرد که سلامت معنوی عاملی برای نشان دادن کیفیت زندگی یا بهزیستی معنوی کلی فرد است. در بيان قرآن کریم سلامت معنوي به معناي سلامت روح (قلب) برخورداري از "قلب سليم" است. علامه طباطبایي در جلد نهم الميزان ميفرمایند: در حقيقت قلب همان جان آدمى است که با قوا و عواطف باطنيه اى که مجهز است به کارهاى حياتى خود می پردازد. انسان خداى تعالى را با قلب خود که وسيله ادراك و سبب اصلى علم و معرفت او است ، مى شناسد. آیت الله دستغيب نیز در رابطه با تعریف روح در کتاب قلب سليم خود ميفرمایند: "روح لطيفه ربانيه و جوهر روحانيه، شناسا، دانا، توانا، مدرك محيط اطراف و محل عواطف و احساساتي چون غم و شادي، ترس و اضطراب، آرامش و امنيت و... مورد تکليف الهي است که ثواب و عقاب براي اوست. علاوه بر شناخت و آگاهي یافتن از عالم نا سوت طبيعت ميتواند با سایر عوالم (ملکوت و جبروت و لاهوت) مرتب شود و به انسان قدرت تفکر و شناخت (تعقل) عطا کند (اسدزندی و همکاران، 1400).
سلامت معنوی بر بهزیستی فرد و ارتباط او با خدا تاکید دارد و خود موجب توجه روانشناسان به این بعد سلامت بود. این در حالی است که توجه به تمام ابعاد وجودی انسان از همان ابتدای خلقت مورد تاکید تمام تعالیم دینی و الهی بوده است. برای قضاوت صحیح از سلامت معنوی باید مفهوم معنویت را تبیین کرد. با توجه به دیدگاه‌های مختلف باید معنویت را از نگاه عمومی و متمایل به الئیسم و از نگاه مکاتب الهی بررسی کرد. معنویت از نگاه عمومی به شکل هدفمندی در زندگی، تجربه تعالی، نمود اجتماعی و پایبندی به بایدهای تعریف شده اخلاقی معنا میشود. در حالی که معنویت از دیدگاه مطالب الهی به شکل خداشناسی و خدامحوری، شناخت هدف خلقت و زندگی، تلاش در جهت تکامل معنوی و خودسازی و توکل معنا میشود (نودوشان و همکاران، 2020).
این نوجوانان (دختران کار) ممکن است از خانواده رانده شده باشند و به دلیل شرایط پیش آمده در خانواده مجبور به کارکردن شده باشند، شفقت درمانی به آن ها یاد می دهد که نسبت به خود و دیگران مهربان باشند، انسانیت داشته باشند و بدون قضاوت دیگران، رفتاری مناسب و مطلوب داشته باشند. دختران کار به دلیل اینکه از حقوق خود مانند آموزش، بهداشت و تغذیه مناسب محروم هستند و حضور طولانی مدت در خیابان، باعث می شود آنها در معرض آسیب های متفاوتی از جمله آسیب های فیزیکی، ذهنی، روحی و اجتماعی قرار بگیرند و باعث دوری آنها از فضا های آموزشی و خانواده شوند، با درمان مبتنی بر شفقت، سلامت معنوی در آن ها افزایش می یابد و این امر باعث می شود از طریق خداشناسی و خدامحوری، شناخت هدف خلقت و زندگی، تلاش در جهت تکامل معنوی و خودسازی و توکل ، به بهزیستی دست پیدا کنند. این پژوهش نیز مانند سایر پژوهش محدودیتهایی به همراه داشت که به این صورت بود که شرایط کرونا، تحقیق را تحت تاثیر قرار داد و تعدادی از جلسات آموزش به صورت غیر حضوری انجام شد. نتایج این پژوهش فقط بر روی دختران کار منطقه ده اصفهان در سال 1400 ، صورت گرفته است و قابل تعمیم به کل جامعه نمی باشد. با توجه به شرایط پیش آمده، به علت ویروس کرونا و ضعیف شدن روحیه‌ی افراد، پیشنهاد میشود پژوهش در زمان دیگری نیز انجام شود. پیشنهاد میشود این پژوهش بر روی نمونه‌های دیگر مانند مادران و پسرانی که در بیرون کار می کنند و جایی برای خواب ندارند و همچنین در مناطق دیگر نیز انجام شود. همچنین پیشنهاد می شود با توجه به افزایش میزان مسئولیت پذیری پس از درمان مبتنی بر شفقت، پیشنهاد میشود با همکاری مراکز بهزیستی و یا کلینیک های درمانی، جلسات درمان مبتنی بر شفقت برای نوجوانان
فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری تابستان 1402 1(2): 29-40 ---------------------------------------- براتی احمدآبادی 38
مشغول به کار و بخصوص دختران که آسیب پذیرتر هستند برگزار شود. همچنین برگزاری گروه درمانی شفقت برای مادران کودکان و نوجوانان کار برای اینکه بتوانند با فرزندان خود مشفق تر باشند و التیام بخش رنج های آنان باشند، پیشنهاد میشود.
تعارض منافع
بنا بر اظهار نويسندگان، اين مقاله حامي مالي و تعارض منافع ندارد.
منابع
اسدزندی مینو، لطفیان لیلا، حسینی سید مجید، ابوالقاسمی حسن. (۱۴.۰). تاثیر اجرای برنامه توانمندسازی معنوی بر شایستگی منتورینگ معنوی افسران جنگ نرم. مجله طب نظامی. ۲۳ (۴) :۳۱۰-۳۰۳
امیری بهرامی، خاطره. (1399) تعین تأثیر سلامت معنوی بر فرسودگی تحصیلی با نقش میانجی حمایت اجتماعی دانشآموزان دختر پایه ششم شهر رودبار . پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه سیستان و بلوچستان، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی.
عبادی، نفیسه و نرسیسیان، امیلیا. (2016). بررسی انسان شناختی پدیده کودکان خیابانی شاغل در شهر کرج. مسائل اجتماعی ایران (دانشگاه خوارزمی)، 3(1)، 7-32.
تیزروطولی فیروز، موسی زاده توکل و کاظمی رضا. (1399). تاثیر آموزش هوش معنوی بر سازگاری و مسئولیت پذیری و قانون مندی دانش آموزان پسر 14-16 ساله. نشریه: سلامت اجتماعی. 7 (2)، 155 – 146.
درویشی عبدالواحد.(1394). تاثیر روش تدریس مشارکتی بر مسئولیتپذیری، پیشرفت تحصیلی و اعتماد به نفس دانشآموزان متوسطه شهر خرامه.پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی.
صادقی، انسیه، سجادیان، ایلناز؛نادی محمد (1398) مقایسه اثربخشی آموزش ذهن‌آگاهی شفقت‌محور و شناخت‌درمانی مبتنی بر ذهن‌آگاهی بر نگرش‌های ناکارآمد، خودکنترلی و سلامت روان دانشجویان، پژوهش نامه روانشناسی مثبت. سال ششم. 1(21).
عصاررودی، ع.، و گل افشانی، ا.، و اکابری، آ. (1390). ارتباط سلامت معنوی و کیفیت زندگی در پرستاران. مجله دانشگاه علوم پزشکی خراسان شمالی, 3(4 (پیاپی 10)), 79-86.
کربلایی هرفته، فاطمه صغری، آلمانی، ارام، باقری ،محمد، خلیل زاده کلاگر ، المیرا (1400) پژوهشی تحت عنوان حاضر بررسی اثربخشی گروه‌درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهد با نگاهی بر شفقت درمانی بر نشخوار فکری و سلامت روان زنان مبتلابه سرطان سینه شهر تهران در سال 1398 فصلنامه پژوهشی مشاوره . 10(37).17-30.
زعیم پریسا. ( 1399). تأثیر واقعیت درمانی بر ارتقای مسیولیت پذیری و سازگاری اجتماعی دختران نوجوان، مجله علمی پژوهان. 19(2). 43-49
نوعی، ز.، و معتمدی، ع.، و اسکندری، ح.، و فرخی، ن.، و پشت مشهدی، م. (1398). تعیین اثربخشی برنامه آموزشی مبتنی بر مسئولیت پذیری اجتماعی بر گرایش به رفتارهای پرخطر نوجوانان در معرض خطر. پژوهش های روان شناسی بالینی و مشاوره (مطالعات تربیتی و روان شناسی), 9(2 ), 71-86
اثربخشی مشاوره گروهی مبتنی بر رویکرد شفقت درمانی بر مسئولیت پذیری --------------------------------------- براتی احمدآبادی 39
Albertino, M. D. (2022). A Training Program for Adult Mentors Working with Teenagers to Enhance Their Spiritual Health and Church Life.
Alison, M. P. J., & Polutzin, E. T. (2018). Compassion-focused therapy as guided self-help for enhancing public mental health: A randomized controlled trial. Journal of consulting and clinical psychology, 86(2), 101.
Chiang, K., Higgins, S., & Adams, J. (2016). The relationship between visuospatial working memory and mathematical performance in school-aged children: a systematic review. Educational Psychology Review, 31(3), 509-531.
Alvarez, J. E. (2019). Frameworks for Understanding the International Labor Organization and Its Impact. ILO, 100, 19-27.
Brumariu, L. E., Kerns, K. A., Giuseppone, K. R., & Lyons-Ruth, K. (2021). Disorganized/controlling attachments, emotion regulation, and emotion communication in later middle childhood. Journal of Applied Developmental Psychology, 76, 101324.
Charbonneau, A. (2021). The Impact of the Covid-19 Crisis on Crews. An Overview of the Work of the International Labor Organization (ILO)(DMF nr. 833/III-2021, p. 195). Rev. Rom. Drept Mar., 55.
Deepak, U. G., & Abdul Azeez, A. M.(2019). Validity of pulmonary function test measured by spirometry in silicosis patients classified according to international labor organization classification: A retrospective study. RATIO, 2(32), 94-21.
Gilbert, P. (2017). Compassion as a social mentality. Compassion: Concepts, research and applications, 31-68.
Gilbert, P. (2014). The origins and nature of compassion focused therapy. British Journal of Clinical Psychology, 53(1), 6-41.
Jensen, J. L. (2019). An Exploration of Mechanisms of Change in Compassion Focused Therapy Groups: A Pilot Study in a College Counseling Center Population. Brigham Young University.
Kathuria, T., & kumar Pandya, A. (2020). Listen, I am too responsible! Effect of schooling on sense of trust, responsibility and belongingness to the community of children working on the street in Chandigarh City, India. Children and Youth Services Review, 119, 105527.
Kumar, A., & Nayar, K. R. (2021). COVID 19 and its mental health consequences. Journal of Mental Health, 30(1), 1-2.
Latapí Agudelo, M. A., Jóhannsdóttir, L., & Davídsdóttir, B. (2019). A literature review of the history and evolution of corporate social responsibility. International Journal of Corporate Social Responsibility, 4(1), 1-23.
Leaviss, J., & Uttley, L. (2015). Psychotherapeutic benefits of compassion-focused therapy: An early systematic review. Psychological medicine, 45(5), 927-945.
Neff, K. D. (2022). The differential effects fallacy in the study of self-compassion: Misunderstanding the nature of bipolar continuums. Mindfulness, 13(3), 572-576.
Nodoushan, R. J., Alimoradi, H., & Nazari, M. (2020). Spiritual health and stress in pregnant women during the Covid-19 pandemic. SN comprehensive clinical medicine, 2(12), 2528-2534.
Ghaf, W. (2021). Do spiritual health connections protect adolescents when they are bullied: A national study of 12,593 young Canadians. Journal of interpersonal violence, 0886260521989853.
Taib, N., Arinell, H., Ahmad, A., & Ramklint, M. (2021). Street working children in kurdistan region of Iraq; Mental health and traumatization. European Psychiatry, 64(S1), S636-S637.
فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری تابستان 1402 1(2): 29-40 ---------------------------------------- براتی احمدآبادی 40
Vaziri, S., Kashani, F. L., Jamshidifar, Z., Vaziri, Y., & Jafari, M. (2014). Group counseling efficiency based on choice theory on prisoners’ responsibility increase. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 128, 311-315.
Velte, P. (2022). Meta-analyses on corporate social responsibility (CSR): a literature review. Management Review Quarterly, 72(3), 627-675.
Wong, A. K. F., Kim, S., & Lee, S. (2022). The evolution, progress, and the future of corporate social responsibility: Comprehensive review of hospitality and tourism articles. International Journal of Hospitality & Tourism Administration, 23(1), 1-33.
Yildirim, S., & Besli, G. E., Ikiz, M. A., & Saltik, S. (2015). Synthetic cannabinoid abuse in adolescents: a case series. The Journal of emergency medicine, 49(5), 644-650.
