واکاوی مولفه‌های تاثیرگذار بر بهبود حس تعلق شهروندان در پارک‌های حاشیه رودخانه اروند رود

الموضوعات :

محمدحسین رضاپناه ¹ , وحید قبادیان ² , مهدی خاک زند ³

1 - گروه معماری، دانشکده معماری، واحد امارات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - گروه معماری، واحد تهران مرکز، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - گروه معماری، دانشگاه علم و صنعت، تهران، ایران

تاريخ الإرسال : 27 الخميس , ربيع الأول, 1445 تاريخ التأكيد : 25 السبت , جمادى الأولى, 1445 تاريخ الإصدار : 25 السبت , جمادى الأولى, 1445

الکلمات المفتاحية: مکان, حس تعلق, پارک, حاشیه رودخانه, اروند رود ,

ملخص المقالة :

در میان محیط‌های طبيعي رودخانه‌هاي شهري، به عنوان فضاهاي پنهان، فرصت‌هايي جهت ایجاد حس تعلق و بهبود فضای شهری هستند كه بي‌توجه رها شده‌اند و با توجه به كمبود فضاهاي سبز در شهرها؛ استفاده كامل و درخوري از آن‌ها نمی‌شود. حاشیه اروندرود یکی از این محیط هاست که با وجود امکانات زیاد متاسفانه به دلیل شرایط جنگی و وضعیت اقتصادی دارای مشکلات زیادی است. لذا پژوهش حاضر با تاکید بر این فضای شهری، به دنبال راهکاری برای استفاده بهینه از این فضا هستند. واکاوی مولفه‌های تاثیرگذار بر بهبود حس تعلق شهروندان در پارک‌های حاشیه رودخانه اورند رود ایران. روش تحقیق کیفی- کمی و شیوه گردآوری اطلاعات به صورت مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی با استفاده از ابزار پرسشنامه و آماره کای اسکوئر همراه با روش تحلیل محتوا است. مولفه‌های کالبدی و زیست‌محیطی این مناطق بیشترین تاثیر را بر حس تعلق مردم دارند. این نوع از تاثیرگذاری در محورهای1 و2 دارای بالاتری درصد است. ضمن آنکه محور دو به دلیل همجواری با رودخانه از دو جهت از دیدگاه افراد، مناسب ترین محور است. این در حالی است که محور 3 به دلیل تناسبات کوچک و عدم برخورداری از پوشش گیاهی متنوع و مناسب، کمترین تاثیر را بر حس تعلق شهروندان این محور دارد. به طور کلی مولفه‌های زیست محیطی، اجتماعی، عملکردی و کالبدی در محور 1 بیشترین حس تعلق را ایجاد کرده‌اند. این در حالی است که همین مولفه‌ها در دیگر محورهای مورد سنجش درصد پایین‌تری را در رابطه با ایجاد حس تعلق به خود اختصاص داده‌اند. از میان چهار عامل(کالبدی، عملکردی، اجتماعی و زیست محیطی)، ویژگی‌های کالبدی عناصر این محدوده در نخستین درجه اهمیت به لحاظ بهبود حس تعلق به شهروندان و افراد گذری قرار دارند. سپس ارتباط کالبد این عناصر و عملکرد آن‌ها است که بر حس تعلق شهروندان اثر گذاشته است.

المصادر:

انصاری، مجتبی؛ جمشیدی، سمانه و الماسی فر، نینا .(1389). بررسی حس قلمرو و رفتار قلمروپایی در پارک‌های شهری (مطالعه موردی پارک ساعی). آرمانشهر، 3(14)، 48-33. https://www.armanshahrjournal.com/article_32640.html?lang=fa
پاک نهاد، حدیثه و پژوهان¬فر، مهدیه .(1396). ﺑﻬﺒﻮد اﻟﮕﻮﻫﺎي ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﭘﺎرك¬ﻫﺎي ﺷﻬﺮي ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻓﺰاﯾﺶ ﺗﻌﺎﻣﻼت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﻬﺮوﻧﺪان (ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻮردي: ﭘﺎرك¬ﻫﺎي ﺷﻬﺮ ﮔﺮﮔﺎن). آمایش جغرافیایی فضا، 7(26) ، 198-183. https://sid.ir/paper/251042/fa
ذکری، عباس و جمال زاده. سمانه .(1397). ارزیابی عوامل حس تعلق به مکان در بهبود کیفیت زندگی ساکنان خانه سالمندان. آرمانشهر، 11 (25)، 3000 - 293. https://www.armanshahrjournal.com/article_85134.html
سازمان منطقه آزاد اروند رود. (1397). طرح جامع منطقه آزاد اروند.
ساشورپور، مهدی و الیاسی، ابراهیم. (1394). طراحی شهری آبکنار با رویکرد توسعه پایدار (مطالعه موردی: رودخانه مهاباد). مطالعات منظر شهری، 2(4)، 33-19. https://www.ensani.ir/fa/article/350533
شرقی. علی؛ مهدی¬نژاد، جمال الدین و ندومی. راحیل. (1398). حس تعلق به مكان و مطالعة تطبيقي آن در مكان‌هاي واقعي و مجازي. رسانه و فرهنگ، 9(1)، 177-157. doi.org/10.30465/ismc.2019.4436
شیخ بیگلو، رعنا و سلطانی، زهرا. (1399). تعلق مکانی و رفتارهای حامی محیط زیست: تبیین ابعاد و اثرات (مطالعه موردی: بازدیدکنندگان پارک کوهستانی صفه شهر اصفهان). جغرافیا و برنامه¬ریزی محیطی، 31(4)، 42-25. doi: 10.22108/gep.2021.125479.1364
عباس زاده سورمی، مهدی و پورامن هیر، وحید. (1402). بررسی عوامل اثرگذار بر کارکردهای اجتماعی پارک‏های شهری (مورد مطالعه: پارک‏های جوان و مادر تنکابن). مطالعات برنامه¬ریزی سکونتگاه¬های انسانی، 18(1)، 96-81.
doi: 20.1001.1.25385968.1402.18.1.2.9
کرمی، اسلام؛ بستانی، عباس؛ جوان فروزنده، علی و عبدالهی، راحله .(1401). سنجش تأثير کيفيت فضا بر سرزندگی پارک شهری مورد مطالعاتی: پارک شورابيل اردبيل. پژوهش¬های بوم شناسی شهری، 13(1)، 68-51. doi: 10.30473/grup.2022.58038.2603
لطافتی، زینب و انصاری، حمیدرضا .(1398). تبیین مدلی در شناسایی و تقویت عوامل تأثیرگذار بر حس مكان و خاطرۀ جمعی (نمونۀ موردی: حاشیۀ رودخانۀ دز). مطالعات معماری ایران، 8(15)، 89-65. doi: 10.22052/1.15.65
لطفی، حیدر و موسی¬زاده، حسین. (1399). باززنده سازی فضاهای باز اطراف رودخانه‌های شهری و نقش آن در کیفیت زندگی و امنیت شهروندان (مطالعة موردی: رودخانة النگدره در شهر گرگان). پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 52(1)، 219-199.
doi: 10.22059/jhgr.2018.256305.1007688
محمدی، حمید وقربی، میترا. (1399). بررسی حس تعلق در پهنه‌های تاریخی با تأکید بر متغییرهایی کالبدی و محیطی (مطالعه موردی: پهنه‌های ارگ-گنجعلیخان، مظفری و قلعه محمود شهر کرمان). مطالعات برنامه¬ریزی سکونتگاه¬های انسانی، 15(2)، 352-333.
https://sanad.iau.ir/Journal/jshsp/Article/1031158
معتمدی¬مهر، اکبر و مطیع دوست کومله، ابوذر. (1391). پارک بازارها گامی در جهت توسعه پایدار شهری (مطالعه موردی: شهر لنگرود). مطالعات برنامه¬ریزی سکونتگاه¬های انسانی، 7(19)، 91-73. https://sanad.iau.ir/Journal/jshsp/Article/1032659
منتظری، امیرحسین و مظاهری، مهدی؛ مرید، سعید. (1401). مدل ریاضی نفوذ شوری در رودخانه جزرومدی اروند و تأثیر آن بر شوری اراضی اطراف رودخانه. محیط شناسی، 48(2)، 248-221. doi:10.22059/jes.2022.334989.1008258
میرزاحسین، سارا؛ احمدی، ملیحه و ذاکر حقیقی، کیانوش. (1400). ارزیابی زیست‌پذیري مبتنی بر متغیرهاي حس تعلق به مکان (مطالعۀ موردي: منطقۀ 1 کلان شهر تهران). پژوهش‌هاي جغرافیاي برنامه¬ریزي شهري، 9(2)، 385-361.
doi: 10.22059/jurbangeo.2021.312004.1385
نارویی، بهروز و یل، مریم .(1400). ارزیابی ترجیحات بصری و زیبایی شناختی کاربران از منظر پارک‌های شهری (مطالعه موردی: پارک شهری صیاد شیرازی بیرجند). انسان و محیط زیست، 2(19)، 219-201. https://sanad.iau.ir/fa/Article/847948
Aldrin, A., Safizadeh, M., Hedayati Marzbali, M., & Maghsoodi Tilaki, M.J. (2021). The mediating role of sense of belonging in the relationship between the built environment and victimisation: a case of Penang, Malaysia. Journal of open house international, 46(2), 173-188.
doi.org/10.1108/OHI-11-2020-0164
Amdu, L., & Epstein-Pliouchtch, M. (2016). Architects’ Places, Users’ Places: Place Meanings at the New Central Bus Station, Tel Aviv. Journal of Urban Design, 14(2), 147-161.
hdoi.org/10.1080/13574800802670952
Askarizad, R., Rezaei Liapee, S., Mohajer. M. (2021). The Role of Sense of Belonging to the Architectural Symbolic Elements on Promoting Social Participation in Students within Educational Settings. Journal homepage: soij.qiau.ac.ir, 10(39),1-18. doi: 10.22094/soij.2021.1930154.1419
Jieyuan, Zh., Huiting, L., Tianchen, Zh., Yuejing, R., Chenxing, W., Wen, Zh., Yan. Y., & Lina. T. (2020). Vitality of Urban Parks and Its Influencing Factorsfrom the Perspective of Recreational Service Supply, Demand, and Spatial Links. International. Journal. Environ. Res. Public Health, 3(17), 1615-1632. doi.org/10.3390/ijerph17051615
Litevsky, D. H., Komemi, R., Velikovsky L. L. (2023). Sense of Belonging, Meaningful Daily Life Participation, and Well-Being: Integrated Investigation. International. Journal. Environ. Res. Public Health, 20(5), 213-224. doi: 10.3390/ijerph20054121
Liu, H.., Li, F., Xu, L., & Han, B. (2017). The impact of socio‐demographic, environmental, and individual factors on urban park visitation in Beijing, China. Journal. Clean. Prod, 13(163), 181– 188. doi.org/10.1016/j.jclepro.2015.09.012
Meesters, J. (2019). The Meaning of Activities in the Dwelling and Residential Environment. (Ph.D.), Delft University of Technology, Netherlands
Pattacini, L. (2021). Urban Design and Rivers: A Critical Review of Theories Devising Planning and Design Concepts to Define Riverside Urbanity. sustainability,13(7039),1-16.
doi.org/10.3390/su13137039
Schnell, I., & Harel, N., Mishori, D. (2019). The benefits of discrete visits in urban parks. Urban Green. 41(3) 179–184. doi.org/10.1016/j.ufug.2019.03.019
Zhang, S., & Zhou, W. (2018). Recreational visits to urban parks and factors affecting park visits: Evidence from geotagged social media data. Landsc. Urban Plan. 180, 27–35.
doi.org/10.1016/j.landurbplan.2018.08.004

نص كامل:



 

 

Research Article                                                                                    Dor: 20.1001.1.25385968.1401.17.1.18.8                    

 

Analyzing the factors influencing the improvement of citizens'

sense of belonging in Arvand River riverside parks

 

Receive Date: 18 January 2020 

Accept Date: 5 September 2020 

ABSTRACT

Introduction: Among the natural environments of urban rivers, as hidden spaces, there are opportunities to create a sense of belonging and improve the urban space that have been neglected, and due to the lack of green and open spaces in cities and despite their many potentials; They cannot be fully used and consumed. The edge of Arvand River is one of these environments which, despite many facilities, unfortunately has many problems due to the war conditions and the economic situation. Therefore, in this research, the authors are looking for a solution for the optimal use of this space by emphasizing this urban space.

Research aim: The main goal of the research is to analyze the factors affecting the improvement of citizens' sense of belonging in the parks along the Orand River in Iran.

Methodology: The current research, using the qualitative-quantitative research method and the method of collecting information in the form of library and field studies, using the questionnaire tool and chi-square statistic along with the content analysis method, investigates the factors affecting the improvement of citizens' sense of belonging in the parks along the Arvand River. the payment. Based on this, Arvand River axis was divided into four areas and then each area was analyzed separately.

Studied Areas: The study area of this research is the edge of the Arvand River, which is located in the southwest of Khuzestan province with an area of 37 thousand hectares and a population of 382 thousand people, and includes parts of Abadan and Khoramshahr cities, where the urban areas of Abadan, Khoramshahr and Minoushahr are located.

Results: The results showed that the physical and environmental components of these areas have the greatest impact on people's sense of belonging. This type of influence in axes 1 and 2 has a higher percentage. Besides, axis two is the most suitable axis from people's point of view due to its proximity to the river from two directions. Meanwhile, axis 3 has the least impact on the sense of belonging of the citizens of this axis due to its small proportions and lack of diverse and suitable vegetation. In general, the studies showed that the environmental, social, functional and physical components in axis 1 created the greatest sense of belonging. This is despite the fact that the same components have assigned a lower percentage in relation to creating a sense of belonging in other measured axes.

Conclusion: The results showed that among the four factors (physical, functional, social and environmental), the physical characteristics of the elements of this range are in the first degree of importance in terms of improving the sense of belonging to citizens and transient people. Then, it is the physical connection of these elements and their function that has affected the sense of belonging of the citizens.

 

KEYWORDS: place, sense of belonging, park, riverside, Arvand River

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فصلنامه علمی مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی

 دوره 17، شماره 2  (پیاپی 59)، تابستان 1401

شاپای چاپی 5968- 2535   شاپای الکترونیکی X595- 2538

http://jshsp.iaurasht.ac.ir

صص. 519-501

 مقاله پژوهشیDor: 20.1001.1.25385968.1401.17.1.18.8                                                                                                                

واکاوی مولفه‌های تاثیرگذار بر بهبود حس تعلق شهروندان در پارک‌های حاشیه رودخانه اروند رود

تاریخ دریافت: 28 دی 1398 

تاریخ پذیرش: 15 شهریور 1399

چکیده   

مقدمه: در میان محیط‌های طبيعي رودخانه‌هاي شهري، به عنوان فضاهاي پنهان، فرصت‌هايي جهت ایجاد حس تعلق و بهبود فضای شهری هستند كه بي‌توجه رها شده‌اند و با توجه به كمبود فضاهاي سبز و باز در شهرها و به رغم پتانسيل‌هاي فراواني كه دارند؛ استفاده كامل و درخوري از آن‌ها نمی‌شود. حاشیه اروندرود یکی از این محیط هاست که با وجود امکانات زیاد متاسفانه به دلیل شرایط جنگی و وضعیت اقتصادی دارای مشکلات زیادی است. لذا در این پژوهش نویسندگان با تاکید بر این فضای شهری، به دنبال راهکاری برای استفاده بهینه از این فضا هستند.

هدف: هدف این پژوهش، واکاوی مولفه‌های تاثیرگذار بر بهبود حس تعلق شهروندان در پارک‌های حاشیه رودخانه اورند رود ایران است.

روش‌شناسی تحقیق: پژوهش حاضر با استفاده از روش تحقیق کیفی- کمی و شیوه گردآوری اطلاعات به صورت مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی با استفاده از ابزار پرسشنامه و آماره کای اسکوئر همراه با روش تحلیل محتوا انجام پذیرفته است.

قلمرو جغرافیایی پژوهش: محدوده مورد مطالعه این تحقیق، حاشیه رودخانه اروند است که با وسعت 37 هزار هکتار و جمعیتي برابر 382 هزارنفر در جنوب غرب استان خوزستان واقع شده و شامل بخش‌هایي از شهرستان‌هاي آبادان و خرمشهر است که محدوده‌هاي شهري آبادان، خرمشهر و مینوشهر در آن قرار مي‌گیرد.

یافته­ها: یافته ها نشان می دهد که مولفه‌های کالبدی و زیست‌محیطی این مناطق بیشترین تاثیر را بر حس تعلق مردم دارند. این نوع از تاثیرگذاری در محورهای1 و2 دارای بالاتری درصد است. ضمن آنکه محور دو به دلیل همجواری با رودخانه از دو جهت از دیدگاه افراد، مناسب ترین محور است. این در حالی است که محور 3 به دلیل تناسبات کوچک و عدم برخورداری از پوشش گیاهی متنوع و مناسب، کمترین تاثیر را بر حس تعلق شهروندان این محور دارد.  به طور کلی بررسی‌ها نشان داد که مولفه‌های زیست محیطی، اجتماعی، عملکردی و کالبدی در محور 1 بیشترین حس تعلق را ایجاد کرده‌اند. این در حالی است که همین مولفه‌ها در دیگر محورهای مورد سنجش درصد پایین‌تری را در رابطه با ایجاد حس تعلق به خود اختصاص داده‌اند. 

نتایج: نتایج این تحقیق نشان می دهد که از میان چهار عامل(کالبدی، عملکردی، اجتماعی و زیست محیطی)، ویژگی‌های کالبدی عناصر این محدوده در نخستین درجه اهمیت به لحاظ بهبود حس تعلق به شهروندان و افراد گذری قرار دارند. سپس ارتباط کالبد این عناصر و عملکرد آن‌ها است که بر حس تعلق شهروندان اثر گذاشته است.

کلیدواژه­ها: مکان، حس تعلق، پارک، حاشیه رودخانه، اروند رود.

 

مقدمه 

رشد سریع شهرها و توسعه کالبدی آنها، موجب بروز بحران های مختلف در زندگی و کاهش کیفیت زندگی در محیط های شهری شده است. با نگاهی دقیق به جریان معماری و شهرسازی حاکم بر فرهنگ ها و جغرافیاهای متفاوت، تلاش برای ساخت شهرها و فضاهای سکونتی، ساماندهی آنها منطبق با نیازهای ساکنان و کاربران قابل مشاهده است. (محمدی و قربی، 1399). با توجه به كمبود فضاهاي سبز و باز در شهرها و به رغم پتانسيل‌هاي فراواني كه رودخانه‌هاي شهري دارند؛ متأسفانه در اغلب شهرهاي ايران استفاده كامل و درخوري از آن‌ها نمی‌شود و عرصه رودخانه‌ها با پتانسيل‌هاي بالا براي كاربري‌هاي متناسب با بافت مجاور، بدون استفاده باقی مانده است و لذا توجه به ارتباط و توازن ميان محيط طبيعي و محيط انسان ساخت بيش از پيش احساس مي‌گردد.  

پارک‌های قرار گرفته در حاشیه رودخانه‌ها در بسیاری از کشورها و همچنین ایران، یکی از بارزترین مشخصه‌های ایجاد حس تعلق به مکان در طول تاریخ بوده است و در دوران کنونی، نیز به مرور در حال بازپس‌گیری این ویژگی در فضاهای شهری است. از این رو پرداختن به راهکارها و رویکردهای فهم و احصای اصول و مبانی طراحی آن‌ها می‌بایست صورت گیرد(لطفی و موسی زاده، 200:1399).  ضمن اینکه امروزه در ساخت پارک‌های حاشیه رودخانه‌ها برخی از ویژگی‌های ایجاد نشاط اجتماعی که منجر به شکل‌گیری حس تعلق به مکان می‌شود، کمتر دیده می‌شود، با وجود اینکه محدوده حاشیه رودخانه‌ها دارای پتانسیل بسیار بالایی جهت ایجاد پارک در راستای افزایش حس تعلق به مکان می‌باشند و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺨﺸﯽ از ﻓﻀﺎﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﻬﺮ ﺑﺎ ﻏﻠﺒﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﻓﻀﺎي سبز، ﺟﺎذب ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺑﻮده و ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﺗﻔﺮﯾﺤﯽ، ﺗﻔﺮﺟﯽ، ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ، زﯾﺴﺖﻣﺤﯿﻄﯽ ﺳﺎﻟﻢﺳﺎزي ﻣﺤﯿﻂ و ﺳﺮوﯾﺲدﻫﯽ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﻬﺮ را دارد. درﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﻓﻀﺎﻫﺎ داراي ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي اجتماعی- فرهنگی، زیست محیطی، زیباشناختی، روانشناختی، اقتصادی و سلامتی هستند(Pattacini, 2021:16). همچنین اﯾﻦ ﻓﻀﺎﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺨﺶ ﺟﺎﻧﺪار ﻣﺤﯿﻂ ﺷﻬﺮي، ﻣﮑﻤﻞ ﺑﺨﺶ ﺑﯽﺟﺎن آن ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﮐﺎﻟﺒﺪي ﺷﻬﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ(کرمی و همکاران، 53:1401 ). در ﮐﺸﻮرﻫﺎﯾﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﮐﺸﻮر اﯾﺮان ﮐﻪ ﺧﺸﮑﯽ ﻫﻮا و ﻧﺒﻮد ﭘﻮﺷﺶ ﮔﯿﺎﻫﯽ ﮐﺎﻓﯽ، ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﺴﺰاﯾﯽ در روﺣﯿﻪ ﻣﺮدم ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ دارد، اﯾﺠﺎد ﭘﺎركﻫﺎ ﺑﺮاي ﮐﻼن ﺷﻬﺮﻫﺎ اﻣﺮي ﺿﺮوري ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ و در اﺻﻮل ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻪ اﯾﺠﺎد اﯾﻦ ﻓﻀﺎﻫﺎي سبز شهری بالاخص در حاشیه رودخانه‌ها صورت می‌گیرد؛ زیرا این امر سبب بهبود حس تعلق به مکان در مخاطبان می‌شود.

با افزايش جمعيت و توسعه و گسترش شهرنشيني انسان‌ها به تدريج از طبيعت دور شده اند و تراكم بيش از حد جمعيت و دخالت در محيط طبيعي و ايجاد محيط‌هاي انسان ساخت، نيازهاي زيست محيطي، جسمي و روحي انسان را بيشتر بروز داده است (Jieyuan Zhu et al ,2020:1617). از طرف ديگر تمركز بيش از حد فعاليت‌هاي اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي در شهرهاي بزرگ باعث هجوم جمعيت به اين شهرها شده و به دنبال آن نياز به فضاهاي تنفسي شهري را هرچه ملموس‌تر مي‌كند(Zhang & Zhou, 2018:2). در این راستا پارک‌ها كه بخشي از سيماي شهر را شكل مي‌دهند؛ به عنوان يكي از پديده‌هاي واقعي از نخستين مقوله‌هايي است كه انسان همواره با آن در تماس بوده و خواهد بود كه اين مقوله داراي ابعاد زيست محيطي، اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي بوده است با ايجاد اين فضاها به طور اصولي در داخل شهر و یا حاشیه روخانه‌ها مي‌توان همه لذات گم شده را با توجه به فلسفه حيات، به شهر و منطقه برگرداند (Liu et al, 2017:183). پارک ها، فضایی هستند که دارای جنبه‌های تفریحی، تفرجی، فرهنگی، زیست محیطی و سالم‌سازی محیط بوده و جنبه سرویس دهی به مناطق مختلف شهر را بر عهده دارند. از این رو به عنوان بخشی از زیرساخت طبیعی و مؤلفه‌های تاثیرگذار در سیمای شهر، محل ارتباط انسان شهرنشین و طبیعت هستند (Pattacini, 2021:3). به این ترتیب مفهوم پارک در شهرهای معاصر اهمیت بیشتری یافته و با توجه به نیازهای روانی و اجتمانی جدید افراد، برنامه‌ریزی جهت احیا و پایداری هویت طبیعی فرهنگی این مکان‌ها امری ضروری به نظر می‌رسد (Schnell et al, 2019:180). در رابطه با پارک‌ها، منظر یکی از اصلی‌ترین مولفه‌های تشخیص هویت، حیات، میزان پایداری و وسیله ارتباط بین محیط و استفاده کنندگان است. امروزه پارک‌ها به علت در تماس دائم بودن با کاربران و همچنین نقش و تاثیر شایانی که بر روی کیفیت زندگی و سلامت روح و روان آنها دارند؛ اهمیت ویژه‌ای دارند (کرمی و همکاران، 53:1401 ).

طراحی پارک های حاشیه رودخانه شهری:رودخانه‌های شهری یکی از عناصر طبیعی در شهرها هستند و قابلیت هر شهر برای ایجاد فضاهای پُرجنب وجوش و موفق نظیر پارک‌های شهری درنظر گرفته می شوند. امروزه، از رودخانه‌ها به منزلة یک ظرفیت بالا برای توسعه و برنامه ریزی شهری استفاده می‌شود. همچنین، رودخانه‌ها، با ایجاد فرصت‌های تفریحی، نظیر پارک‌ها، مدیریت شهری را در رسیدن به ایجاد امنیت بیشتر در فضاهای غیرقابل دفاع نزدیک می‌کنند(Pattacini, 2021:17). به طور کلی رودخانه‌های شهری به هویت بسیاری از شهرها تعلق دارند و می‌توانند زمینه‌های مطلوب برای توسعة شهرنشینی باشند. همواره رودخانه‌های شهری در شهرها برای حفظ کیفیت زندگی اجتماعی ضروری بوده اند. همچنین به عنوان یکی از مؤلفه‌های طبیعی در افزایش شادابی و سرزندگی فضاهای شهری و کاهش امنیت مناطق شهر نقش مؤثری دارند(لطفی و موسی زاده، 200:1399). امروزه، اهمیت رودخانه‌ها باتوجه به افزایش آلودگی شهرهای بزرگ و همچنین کاهش فضاهای تفریحی بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود و نحوة سامان‌دهی آن‌ها چالشی برای مدیران، طراحان، و شهروندان به شمار می‌رود. رودخانه‌ها، علاوه بر ایجاد فرصت‌های تفریحی و اقتصادی در شهر، مدیریت شهری را در رسیدن به اهداف متنوعی مانند افزایش تفرجگاه‌ها، پارک‌ها در حاشیه این رودخانه‌ها، و ایجاد امنیت بیشتر در فضاهای غیرقابل دفاع نزدیک می‌کنند (ساشورپور،20:1394).

امروزه، سه نظریه دربارة نحوة طراحی پارک حاشیه رودخانه‌ها مطرح شده است: گروه اول بر آن‌اند که بهترین راه برای طراحی حاشیة رودخانه‌ها این است که زمین‌های حاشیة رودخانه را با حفظ توپوگرافی و گیاهان پوششی و ... باتوجه به مصارف و سرگرمی‌های موردنظر به چند بخش تقسیم کرد و سپس بین این بخش‌ها رابطة نزدیک برقرار کرد. گروه دوم بر آن اند که برای ایجاد زیبایی، نظم، جذابیت، و به خصوص پایداری در مسیر و حواشی رودخانه باید در مسیر و لبه‌های آن مکان‌ها و نقاط جدید به صورت مصنوعی ایجاد کرد. گروه سوم با نظری بینابین و توجیه پذیرتر، بر آن هستند که می‌توان با ایجاد هماهنگی و آمیختگی بین فضای اصلی حاشیه و بدون دخل و تصرف به طبیعت اصلی حاشیه(توپوگرافی، پوشش گیاهی، و ...) از تسهیلاتی جهت رفاه، ترمیم و افزایش زیبایی و جذابیت استفاده کرد(Jieyuan Zhu et al, 2020:1617).

مکان و حس مکان: مکان، جایی است که فرد را در ارتباط درونی با خود قرار می‌دهد و شناخت بهتر از محیط پیرامون و خویشتن خویش را فراهم می‌آورد. اماکن متفاوت، تصاویر ذهنی متفاوتی در افراد ایجاد می‌نماید و این احساسات، ادراکات متفاوتی را از فضا رقم می‌زند(Aldrin et al ,2021: 174) ادراک انسان که در معانی ریشه دارد، به واسطه تأویل و تداعی ذهنی دریافت می‌شود و می‌تواند زمینه‌ای برای ایجاد حس فراهم آورد (شرقی و همکاران،158،1398). حس مکان، به کیفیت متمایز، مکان و خاص یک مکان یا فضا اشاره دارد که مورد توجه افراد خاصی مانند نویسندگان و هنرمندان و دیگر بازدیدکنندگان واقع می‌شود. لذا فضاهای دارای این کیفیت‌ها اعمال از روحیه و جو تجربی متمایزی بهره‌مند می‌شود که عمیقاً به یاد ماندنی است (Meesters, 2019: 203). تعلق به مکان که بر پایه حس مکان به وجود می‌آید فراتر از آگاهی از استقرار در یک مکان است(Askarizad et al, 2021: 2). این حس به پیوند فرد با مکان منجر شده و در آن انسان خود را جزئی از مکان می‌داند و اساس تجربه‌های خود از نشانه‌ها، معانی، عملکردها و شخصیت نقشی برای مکان در ذهن خود متصور می‌سازد و مکان برای او قابل احترام می‌شود (ذکری و جمال‌زاده،295:1397). 

حس تعلق: حس تعلق از دو عامل فضا و انسان ساخته شده و تغییرات هرکدام در میزان تعلق مؤثر است(Litevsky et al, 2023:214). حس تعلق به مکان که عامل مهم در شکل‌گیری پایه‌های ارتباطی استفاده کنندگان و محیط می‌باشد، نهایت منجر به ایجاد محیط‌های با کیفیت خواهد شد. ویژگی‌های کالبدی نظیر (فرم، رنگ، اندازه، شکل، مقیاس، بافت) و روابط اجزا کالبدی با تأمین و تأکید بر فعالیت‌های اجتماعی محیط، نقش مهم و مؤثر در شکل گیری حس تعلق دارد (Amdu & Epstein pliouchtch,2016:153). «شولتز» داشتن حس تعلق به مکان و مشارکت در آن را وابسته به این می‌داند که چه اندازه میان تصور ذهنی فرد از مکان که بر پایه بر همکنش او با محیطش شکل می‌گیرد و آنچه که ذهنیت مشترک شهروندان از شهرستان را می‌سازد، نزدیکی وجود دارد. بر این پایه، هرچه این دو ذهنیت همانندی بیشتری به هم داشته باشند، فرد با محیط خود احساس این همانی بیشتری خواهد داشت (عطائی و همکاران،90:1400). میزان رسوخ مکان به درون آدمی موجب افزایش تعلق خاطر به مکان می‌شود و این ممکن نمی‌شود مگر این که خاطره ای از مکان در ذهن باشد. خاطره مستلزم خو گرفتن و جهت گیری نسبت به مکان است. اگر مکانی در ذهن خاطره شده باشد، نظام فضایی منسجمی شامل مسیرها و مقصدها و نقاط یادمانی در ذهن شکل می‌گیرد و به راحتی به یاد آورده می شود. در چنین فضایی بیگانگی و سردرگمی برای انسان وجود ندارد، خاطره موجب یگانه پنداری با محیط نیز می‌شود. لحظه‌های گوناگون کاربرد مکان بر چگونگی رویداد زیستن دلالت دارند و خاطره، نزدیکی و یگانه پنداری را نشان می‌دهد. درک و دریافت مکان شرط لازم برای رویداد زیستن است (میرزا حسین و همکاران،363:1400). با عنایت به مطالب ذکر شده می توان عوامل شکل دهنده حس تعلق به مکان را مطابق جدول (1) بیان نمود که در این جدول، معیارها و ریزمعیارها نیز بر اساس پژوهش‌های پیشین تبیین شده است(عطائی و همکاران،90:1400).

جدول1. عوامل شکل دهنده حس تعلق 

ابعاد	مولفه ها
کالبدی و زیست محیطی	عناصر طبیعی و آسایش محیطی، کیفیت فضایی، دسترسی و نفوذپذیری، کارکردها و فعالیت ها، مبلمان و تجهیزات
ادراکی- شناختی	هویت، خوانایی، زیبایی و نماد
اجتماعی	تعاملات اجتماعی، زمان

 

منبع: (عطائی و همکاران،90:1400)

از آنجا که موضوع پژوهش حاضر، پیرامون پارک های حاشیه رودخانه ای و بالاخص حاشیه اروند رود است، لذا مدل مفهومی پژوهش حاضر مطابق شکل (1) قابل ارائه خواهد بود. 

 

شکل1. مدلی برای توضیح فرایند تأثیرگذاری مفهوم حس تعلق بر مولفه‌های کالبدی و عملکردی پارک‌های حاشیه اروند رود 

در رابطه با پژوهش حاضر، مطالعات متعددی انجام شده است. کرمی و همکاران (1401) در مقاله خود با عنوان «سنجش تأثير کيفيت فضا بر سرزندگی پارک شهری مورد مطالعاتی: پارک شورابيل اردبيل» با استفاده ازروش تحقیق توصیفی- تحلیلی و ابزار پرسشنامه دریافتند که بین ابعاد مختلف کیفیت فضایی محیط و سرزندگی پارک شورابیل رابطه معنی داری برقرار است و ابعاد فعالیت-کاربرد و اجتماع پذیری بیشترین تأثیر را بر سرزندگی پارک‌ها ایفا می‌کنند.

عباس زاده سورمی و پورامن هیر(1402)؛ در مطالعات خود  عوامل اثرگذار بر کارکردهای اجتماعی پارک‏های شهری را بررسی نموده اند، یافته‏های آنها نشان می دهد، هر چه رابطه متقابل پارک‌ها با فعالیت‌ها فضاهای عمومی پیرامونی بالاتر باشد، میزان امنیت و سرزندگی آنها نیز بالاتر خواهد بود. میزان رضایت از دو پارک تقریباً یکسان است اما تأثیرگذاری رابطه متقابل پارک با فعالیت‏ها و فضاهای عمومی پیرامونی بر رضایت کاربران در پارک جوان و تأثیرگذاری کیفیت کالبدی و تسهیلات موجود در پارک مادر بر رضایت کاربران بالاتر ارزیابی شده است. اگرچه کارکردهای اجتماعی پارک‏های شهری تحت تأثیر عوامل و خصوصیات کالبدی مختلف است، اما پارک‏ها بخشی پیوسته از فضاهای عمومی و فعالیت‏های جاری در آن هستند و حتی اثربخشی عوامل و خصوصیات مذکور نیز بیشتر تحت تأثیر بافتار فضایی-اجتماعی ویژه‏ای است که هر پارک در درون آن کارکردهایش را ایفا می‏کند.

نارویی و یل(1400)؛ در مقاله خود با عنوان«ارزیابی ترجیحات بصری و زیبایی شناختی کاربران از منظر پارک‌های شهری (مطالعه موردی: پارک شهری صیاد شیرازی بیرجند)» با استفاده ازروش تحقیق کمی و ابزار پرسشنامه همراه با آزمون طبقه بندی کیفیت، دریافتند که از دیدگاه کاربران کمبود فضای سبز و همچنین عدم ایجاد هماهنگی بین الگوهای طراحی کاشت موجود با ساختار طبیعی سایت در پهنه خدماتی رفاهی، نقش مهمی را در کاهش کیفیت بصری منظر در این پهنه ایفا می‌کند.

شیخ بگلو و سلطانی(1399)؛ در مقاله خود با عنوان«تعلق مکانی و رفتارهای حامی محیط زیست: تبیین ابعاد و اثرات (مطالعه موردی: بازدیدکنندگان پارک کوهستانی صفه ی شهر اصفهان) با استفاده از روش تحقیق کمی و استفاده از تحلیل رگرسیون دریافتند که رفتارهاي عمومي حامي محيط زيست و همچنين دو بعد از ابعاد سه گانة تعلق مکاني(هويت مکاني و وابستگي مکاني) اثر مثبت و معناداری بر رفتارهای حامی محیط زیست ویژه پارک کوهستانی صفه دارند؛ به طوری که 3/56 درصد از واریانس رفتارهای حامی محیط زیست پارک کوهستانی صفه با واریانس متغیرهای یادشده تبیین می‌شود.

لطافتی و انصاری(1398)؛ در مقاله خود تحت عنوان" تبیین مدلی در شناسایی و تقویت عوامل تأثیرگذار بر حس مكان وخاطرۀ جمعی (نمونۀ موردی: حاشیۀ رودخانۀ دز)"با استفاده از روش کیفی تحلیلی دریافتند که آسياب‌ها، پل قديم و رودخانۀ دز، با دارا بودن معانی عميق در ذهن مخاطبان، مراتب بالايی از حس مكان و خاطره انگيزی را دارا می‌باشند. اين سطح از حس مكان نزد هر سه دسته از پرسش‌شوندگان (دزفولی‌ها، دزفولی‌های ساكن تهران و گردشگران) پديد آمده است. همچنين تحقيق موردی نشان دهندۀ آن است كه رابطۀ معناداری ميان سطح معنای مكان و سطح حس مكان وجود دارد.

پاک نهاد و پژوهان فر(1395)؛ در مقاله خود تحت عنوان" ﺑﻬﺒﻮد اﻟﮕﻮﻫﺎي ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﭘﺎرك‌ﻫﺎي ﺷﻬﺮي ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻓﺰاﯾﺶ ﺗﻌﺎﻣﻼت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﻬﺮوﻧﺪان. ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻮردي: ﭘﺎرك‌ﻫﺎي ﺷﻬﺮ ﮔﺮﮔﺎن" با استفاده از روش‌ﻫﺎي آﻣﺎري ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽ ﭘﯿﺮﺳﻮن و ﺗﺤﻠﯿﻞ رﮔﺮﺳﯿﻮن ﺧﻄﯽ ﺗﺠﺰﯾﻪوﺗﺤﻠﯿﻞﻫﺎ دریافتندﮐﻪﮐﯿﻔﯿﺖ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﭘﺎركﻫﺎي ﺷﻬﺮي ﺑﺮ ﺗﻌﺎﻣﻼت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﻓﺮاد ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬار اﺳﺖ و مولفه‌های کیفیت فضایی خوانا، نفوذ پذیری، تنوع، انعطاف پذیری، سرزندگی و تناسبات بصری با تعاملات اجتماعی رابطه چشمگیری دارند و ﻣﺆﻟﻔﻪ ﺗﻨﻮع در ﺳﻄﺢ ﺑﺎﻻﺗﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻘﯿﻪ مولفه‌ها قراردارد.

انصاری و همکاران (1395)؛ در مقاله خود تحت عنوان"بررسی حس قلمرو و رفتار قلمروپایی در پارک‌های شهری مطالعه موردی پارک ساعی" با استفاده از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی دریافتند که ایجاد حس قلمرو و مالکیت و تحریک رفتار قلمرو پیمایی در شهروندان در فضاهای عمومی به ویژه پارک‌ها ضروری است که به افزایش کارایی و بهبودامنیت محیط می‌انجامد و برای رسیدن به این مطلوب روش‌ها و راه‌حل‌های گوناگونی اعمال می‌گردد که عبارتند از دقت در طراحی دید و منظر، ایجاد فضاهایی با دیدی طبیعی، نورپردازی به جا، فضای نشستن، وسایل ورزشی و... .

معتمدی مهر و مطیع دوست کومله (1391)؛ در مطالعه ویژه ای پیرامون پارک بازارها، این نوع بازارها را مفهومی نو در عرصه شهر و برنامه ریزی شهری می داند. نتایج پژوهش آنها نشان می دهد که پارک ها و فضاهای سبز شهری علاوه بر این که تعداد مراجعه کنندگان به بازارها و مراکز خرید همجوار با آن را افزایش می دهد، سبب ارتقاء کیفیت زیست محیطی، رونق اقتصادی- جمعیتی، حداقل فرصت سوزی و هدررفتن وقت و زمان مراجعه کنندگان با تأمین نیازهای متنوعشان در یک مجموعه، افزایش حضور خانواده ها و در پی آن استحکام ارزش های بنیادین جامعه، افزایش حضور کودکان و نوجوانان به همراه خانواده هایشان و متعاقب آن امن شدن هرچه بیشتر این مجموعه ها، افزایش روحیه نشاط و سرزندگی، برقراری تعاملات فرهنگی- اجتماعی و ... در چنین مجموعه هایی نیز خواهد شد. مجموع این عوامل، حاکی از این امر است که ترکیب کارکرد تجاری- بازرگانی با کارکرد تفریحی-گذران اوقات فراغت در یک مجموعه واحد به نام پارک بازار می تواند، نوید بخش مسیرهایی نوین در جهت تحقق توسعه پایدار شهری باشد.

با توجه به پیشینه پژوهش حاضر مشخص گردید که تاکنون پژوهشی از باب« واکاوی مولفه‌های تاثیرگذار بر بهبود حس تعلق شهروندان در پارک‌های حاشیه رودخانه اروند رود» انجام نشده است و پژوهش حاضر نخستین پژوهش در این باره است. با توجه به مطالب عنوان شده، هدف اصلی پژوهش واکاوی مولفه‌های تاثیرگذار بر بهبود حس تعلق  شهروندان در پارک‌های حاشیه رودخانه اورند ایران است و سوالات مطرح این است که:

1. مولفه‌های تاثیرگذار بر بهبود حس تعلق  شهروندان در پارک‌های حاشیه رودخانه اروند رود ایران کدامند؟

2. از میان مولفه‌های ایجاد کننده حس تعلق کدام یک در طراحی پارک‌های حاشیه رودخانه اورند رود ایران نقش بیشتری را ایفا می‌کنند؟

روش پژوهش         

روش تحقیق پژوهش حاضر، کیفی- کمی است که به لحاظ هدف از نوع روش پیمایشی می‌باشد. در گردآوری داده‌های کیفی از ابزار کتابخانه‌ای جهت بررسی مطالعات صورت گرفته در حوزه پژوهش حاضر استفاده شده است و داده‌های بدست آمده با روش تحلیل محتوایی مورد سنجش و بررسی قرار گرفته‌اند. حال در بخش کمی پژوهش حاضر ابزار میدانی (مشاهده و پرسشنامه) استفاده شده است. سوالات پرسشنامه‌ها با توجه به داده‌های حاصل از مطالعات کتابخانه‌ای و مبانی نظری پژوهش حاضر با طیف لیکرت تنظیم شدند و در اختیار 100 نفر از مخاطبین(شهروندان و افراد گذری) حاشیه رودخانه اروندرود قرار داده شدند. لازم به ذکر است که روش نمونه‌گیری به صورت هدفمند از میان جامعه آماری انجام گرفت. لازم به ذکر است که نحوه انتخاب حجم نمونه با توجه به روند متغیر افراد گذری و شهروندان واقع در حاشیه اروند رود، با استفاده از فرمول کوکران انجام شده است.

حال در جهت سنجش سوالات پرسشنامه‌ها از طرح همبستگی استفاده شد و نتایج با آماره کای اسکوئر مورد سنجش و بررسی قرار گرفت و در گام بعدی با استفاده از روش تحلیل محتوا به تحلیل داده‌ها پرداخته شد . براین اساس متغیر وابسته: حس تعلق شهروندان است که می‌بایست بهبود داده شوند و حس تعلق انجام گیرد؛ متغیر مستقل: مولفه‌های کالبدی، زیست‌محیطی و عملکردی است و متغیر مداخله گر: عوامل سیاسی و اجتماعی می باشد که براساس فرایند پژوهش مطابق جدول (2) موردبررسی قرار خواهد گرفت. 

جدول 2. فرایند پژوهش 

 

 

قلمرو جغرافیایی پژوهش

محدوده مورد مطالعه این تحقیق، حاشیه رودخانه اروند در شهرستان خرمشهر است. اروندرود رودخانه پهناوری است پرخروش که در آبادان جاری است و یکی از رودخانه‌های مرزی ایران و عراق می‌باشد. طول بخش مرزی این رودخانه 84 کیلومتراست. اروندرود که از تلاقی رودخانه‌های دجله و فرات در نقطه‌ای به نام قرنه در 110 کیلومتری شمال باختری آبادان تشکیل می شود، پس از عبور از کنار شهر بصره داخل خاک عراق می‌شود، شهرستان خرمشهر و آبادان را طی می‌کند و  سپس در 8 کیلومتری جنوب اروند کنار به خلیج فارس می ریزد. منطقه آزاد اروند با وسعت 37 هزار هکتار و جمعیتي برابر 382 هزارنفر در جنوب غرب استان خوزستان واقع شده و شامل بخش‌هایي از شهرستان‌هاي آبادان و خرمشهر است که محدوده‌هاي شهري آبادان، خرمشهر و مینوشهر در آن قرار مي‌گیرد (سازمان منطقه آزاد اروندرود، 1397). شکل (2) موقعیت جغرافیایی این منطقه را در تقسیمات کشوری نشان می دهد.

 

شکل 2. موقعیت جغرافیایی محدوده مورد مطالعه منبع: (منتظری و همکاران، 1401)

یافته­ها و بحث 

بر اساس مطالعات میدانی و حضور پژوهشگران در تمامی نقاط حاشیه اروندرود در خرمشهر به بخش بندی محور اصلی به چهار قسمت مطابق شکل (3) پرداخته شد تا بدین صوت بتوان به واسطه اصول طراحی پارک‌ها در این حاشیه، حس تعلق شهروندان را به تفکیک هر قسمت مورد سنجش قرار داد.

 

 

شکل3. محورهای تعیین شده دارای فضای سبز و پارک در محور اصلی حاشیه اروند رود خرمشهر

در راستای بررسی مولفه‌های کالبدی تاثیر گذار در حس تعلق مخاطبین پارک‌های حاشیه اروندرود، دو روش مورد استفاده قرار گرفته است. در روش نخست به برداشت‌های صورت گرفته در محدوده مورد بررسی و بررسی مولفه‌های حس تعلق در محورها توجه شده است. روش دوم با توجه به پرسشنامه صورت گرفته از دو گروه (شهروندان محدوده و افراد گذری) تنظیم شده است. نتایج روش نخست نشان داد که حس تعلق به مکان در پارک‌های حاشیه اروندرود مبتنی مؤلفه‌های کالبدی، زیست محیطی، عملکردی و اجتماعی تبیین شده است که هر کدام از این مولفه‌ها دارای معیارهایی جهت تاثیرگذاری بر مخاطبین هستند که در جدول (3) به آن‌ها اشاره شده است. بر اساس این جدول، در محور اول و سوم، عوامل کالبدی و زیست محیطی همچون «تنوع پوشش گیاهی و فضای سبز» نقش بسیار مهمی را در جذب مردم ایفا می‌کنند و این عوامل همراه با موقعیت سنجی و مکانیابی مناسب فضاهای سبز که دارای عملکرد مناسب زیست محیطی هستند، در کنار هم به گونه ای که در سازگاری با یکدیگر و بستر خود قرار گرفته و مکمل هم باشند، از جمله عواملی مثبتی هستند که در ایجاد حس تعلق در مخاطبین این محور بسیار مؤثر بوده‌اند. حال در محور دوم به دلیل ابعاد کوچکتر نسبت به محورهای اول و سوم و همچنین به دلیل کمرنگ بودن عوامل زیست محیطی همچون پوشش گیاهی و فضای سبز و عوامل کالبدی نامناسب همچون عدم وجود مبلمان، مصالح ناکارآمد و فرسوده در کفسازی، عدم نورپردازی مناسب و اختلال در امر، تعاملات اجتماعی کمرنگ بوده است و همین امر از کیفیت و خاطره انگیزی و به دنبال آن حس تعلق به این محور کاسته است.

جدول3. معیارهای تاثیرگذار بر حس تعلق مخاطبین پارک‌های حاشیه اروند رود (خرمشهر) 

محدوده‌	کالبد	عملکردی	اجتماعی	زیست محیطی
1	فرم صندلی‌ها مناسب غلبه اندازه قطعات درشت دانه بهره مندی از فرم، تناسبات و مصالح مناسب. نورپردازی مناسب جهت ایجاد امنیت تفکیک محورهای سواره و پیاده همخوانی فرم و مصالح و تناسبات در مبلمان این منطقه.	عدم کافی بودن صندلی برای نشستن و پیرو آن عدم جذب جمعیت کاربری گوناگون	سرزندگی محیطی به واسطه پوشش گیاهی تزئینی و المان‌های موجود در محدوده. وقوع رفتارهای اجتماعی به واسطه مکان‌های جمعی این منطقه و قرارگیری در حاشیه رودخانه.	فضای سبز مناسب تنوع پوشش گیاهی عدم آلودگی هوا تلطیف هوا به واسطه پوشش گیاهی
2	مبلمان کافی فرم مناسب مصالح ساده گرا رعایت مقیاس انسانی وجود حالت بینابینی بین عناصرگرافیکی این منطقه بالاخص صندلی‌ها، مجسمه‌های شهری و نقاشی‌های دیواری	اختلاط مناسب عناصر محیطی در این منطقه همخوانی عناصر کالبدی- ساختاری با بستر طرح	تعاملات اجتماعی بسیار پویا وقوع فعالیت‌های متنوع در این محور به واسطه نوع منظر . خاطره انگیزی محیط به واسطه انجام تعاملات اجتماعی و مبلمان‌های موجود ارضاء توقعات فردی	فضای سبز مناسب تنوع پوشش گیاهی عدم آلودگی هوا تلطیف هوا به واسطه پوشش گیاهی
3	آلودگی بصری در جداره‌های ساختمان‌های پیرامون محدوده  فرم و مصالح بکاررفته فضای سبز و پوشش گیاهی عدم برخورداری از نورپردازی مناسب و تهدید امنیت	برخورداری محدوده از کاربری مناسب به لحاظ موقعیت	کمرنگ بودن تعاملات اجتماعی	عدم برخورداری از پوشش گیاهی متنوع. پوشش گیاهی یکسان و یک شکل.
4	آلودگی بصری در جداره‌های ساختمان‌های پیرامون محدوده  فرم و مصالح بکاررفته فضای سبز و پوشش گیاهی عدم برخورداری از نورپردازی مناسب و تهدید امنیت	برخورداری محدوده از کاربری مناسب به لحاظ موقعیت	کمرنگ بودن تعاملات اجتماعی	عدم برخورداری از پوشش گیاهی متنوع. پوشش گیاهی یکسان و یک شکل.

بررسی سوالات پژوهش مبتنی بر عوامل ایجاد کننده حس تعلق در پارک‌های حاشیه اروند رود یافته‌های جدول (4) را نشان می دهد. با توجه نتایج این جدول می‌توان بیان نمود که مقدار آماره کای اسکوئر برای عوامل کالبدی، 683/7 به دست آمد، که دارای سطح 95 درصد از معنی داری است از این رو مشخص می‌شود که عوامل کالبدی در ایجاد حس تعلق به شهروندان در محدوده پارک‌های حاشیه ای اروند رود خرمشهر نقش زیادی دارند. با بررسی نتایج عوامل اجتماعی که مقدار آماره کای اسکوئر 220/7  است و در سطح 95 درصد معناداری قرار دارد، نیز این عامل هم عاملی هدفمند و تاثیرگذار در حس تعلق پارک‌های حاشیه اروندرود بشمار می‌رود. لازم به ذکر است که همین روند برای دو مولفه زیست محیطی و عملکردی انجام گرفت و نتایج نشان داد که مقدار آماره کای اسکوئر برای عوامل زیست محیطی288/9 با سطح معنی داری100 درصد و برای عوامل عملکردی 530/7 با سطح معنی داری 95 درصد به دست آمده است که به طور کلی این نتایج تاثیر هر چهار مولفه بر حس تعلق را در شهروندان و افراد گذر حاشیه اروند رود نشان می دهد. لذا از میان این مولفه‌ها، مولفه زیست محیطی و کالبدی به ترتیب دارای بالاترین رتبه و مولفه عملکردی و اجتماعی دارای کمترین رتبه هستند.

جدول 4. آماره کای اسکوئر عوامل موردمطالعه پژوهش 

عامل	آماره کای- اسکوئر	درجه آزادی	معنی داری متقارن
کالبدی	683/7	2	022/0
اجتماعی	220/7	2	027/0
زیست محیطی	288/9	2	031/0
عملکردی	530/7	2	020/0

 

باتوجه به نتایج آماره کای اسکوئر حاصله از مولفه‌های زیست محیطی، کالبدی، عملکردی و اجتماعی، به نقش ریز مولفه‌های ایجاد کننده حس تعلق (دلبستگی، خاطره انگیزی، زیبایی، تعاملات اجتماعی، ماندگاری، تنوع و وحدت و یکپارچگی) که در جملگی مولفه‌های فوق، می‌توان به آن‌ها دست یافت؛ پرداخته شده است.

در جدول (5) نقش هر یک از کلیدواژه‌های مطرح شده از نگاه شهروندان و افراد گذری محور اصلی مورد مطالعه در حاشیه اروندرود شهر خرمشهر مبتنی بر هر یک از عوامل اجتماعی، کالبدی، زیست محیطی و عملکردی مورد سنجش قرار گرفته است و میزان تاثیر هر چهار عامل به طور کلی در جهت بهبود حس تعلق به مکان، به صورت درصدی در هر محور تعیین گشته است. لازم به ذکر است که نتایج بیانگر این است که محور 1 و 2 بیشترین حس تعلق را به واسطه عناصر کالبدی و مولفه‌های زیست محیطی و سپس عوامل عملکردی و اجتماعی خود در شهروندان و افراد گذری این محدوده‌ها ایجاد کرده اند.

جدول 5. نقش کلیدواژه های ایجاد کننده حس تعلق در محورهای منتخب حاشیه اروند رود شهر خرمشهر مبتنی بر عوامل کالبدی، زیست محیطی، اجتماعی و عملکردی

کلیدواژه	نمودار	کلیدواژه	نمودار
خاطره انگیزی		دلبستگی
زیبایی		تعاملات اجتماعی
ماندگاری		تعلق به مکان
تنوع		وحدت و یکپارچگی

نتیجه­گیری     

تفرج در پارک‌های حاشیه رودخانه‌ها، حول محور طبیعت انجام می‌شود و به منظور برقراری تعادل بین طبیعت و محیط انسان ساخت، در نظر گرفتن مولفه‌هایی که منجر به ایجاد حس تعلق به این مکان‌ها می‌گردد؛ حائز اهمیت است. در پارک حاشیه‌ای اروندرود ایران (شهر خرمشهر) که به چهار محور تقسیم شد، مشخص گردید که مولفه‌های کالبدی و زیست‌محیطی این مناطق بیشترین تاثیر را بر حس تعلق مردم دارند. مطابق جدول (6) این نوع از تاثیرگذاری در محورهای 1 و2 دارای بالاترین درصد است. ضمن آنکه محور دو به دلیل همجواری با رودخانه از دیدگاه افراد، مناسب ترین محورهای این محدوده است. این درحالی است که محور 3 به دلیل تناسبات کوچک و عدم برخورداری از پوشش گیاهی متنوع و مناسب، کمترین تاثیر را بر حس تعلق شهروندان این محور دارد.  به طور کلی بررسی‌ها نشان داد که مولفه‌های زیست محیطی، اجتماعی، عملکردی و کالبدی در محور 1 بیشترین حس تعلق را ایجاد کرده‌اند. این در حالی است که همین مولفه‌ها در دیگر محورهای مورد سنجش درصد پایین‌تری را در رابطه با ایجاد حس تعلق به خود اختصاص داده‌اند. لازم به ذکر است که مولفه‌ زیست‌محیطی و ریز معیارهای آن در محور 1 ، 43% در ایجاد حس تعلق موفق هستند. حال آنکه در محور 2، 32%، در محور 3، 2% و در محور4، 23% ، در شهروندان و افراد گذی این محدوده توانسته‌اند حس تعلق را به وجود آورند.

مولفه کالبدی و ریز معیارهای آن نیز در محور1، 38%،  در محور2، 34% در محور3، 10% و در محور4، 18% در شهروندان و افراد گذی این محدوده توانسته‌اند حس تعلق را به وجود آورند. این در حالی است که مولفه عملکردی و ریز معیارهایش در محور1، 39% در محور2، 30%، در محور3، 12% و در محور4، 19% در شهروندان و افراد گذی این محدوده توانسته‌اند حس تعلق را به وجود آورند. مولفه اجتماعی و ریز معیارهایش نیز در محور1، 39%، در محور2، 31%، در محور3، 9% و در محور4، 19% در شهروندان و افراد گذری این محدوده توانسته‌اند حس تعلق را به وجود آورند.

 

 

جدول6. میزان اهمیت و امتیاز هر محور به مولفه های تاثیرگذار بر حس تعلق شهروندان 

مولفه زیست محیطی	مولفه اجتماعی
مولفه عملکردی	مولفه کالبدی

 

مطابق جدول (7) و با توجه به بررسی‌های صورت گرفته از میان چهار عامل(کالبدی، عملکردی، اجتماعی و زیست محیطی)، مولفه‌های زیست محیطی (پوشش گیاهی و فضاهای سبز، عدم آلودگی محیطی) در درجه دوم اهمیت قرار گرفته‌اند . مطابق با محوربندی انجام شده در حاشیه اروند رود در شهر خرمشهر مشخص گردید که فضاهای سبز و پوشش گیاهی از جمله عواملی مثبتی هستند که در ایجاد حس تعلق در مخاطبین محورهای اول و دوم بسیار حائز اهمیت هستند. سپس ارتباط عوامل کالبدی در این محدوده‌ها و عملکرد آن‌ها حائز اهمیت است که بر حس تعلق شهروندان اثر گذاشته است. چرا که این ارتباط موجب خلق معانی فضایی و ضمنی در شهروندان شده است و ادراکات بصری و حسی آن‌ها در این محدوده‌ها با این عوامل بهبود یافته است. ضمن آنکه برخی از شهروندان اعلام داشتند که با حضور در این محدوده‌ها به واسطه همین عناصر، آرامش و آسایش روحی گرفته‌اند، که این نوع از آسایش روحی منجر به حس تعلق در آن‌ها به واسطه همین عناصر کالبدی گشته‌است.

 

جدول7. میزان تاثیرگذاری عوامل کالبدی، اجتماعی، عملکردی و زیست محیطی محدوده منتخب بر حس تعلق، 

محور	کالبد	زیست محیطی	اجتماعی	عملکردی
1	■	■	■	-
2	■	■	■	■
3	-	-	■	-
4	-	■	■	-

 

تقدیر و تشکر

این مقاله مستخرج از رساله دکتری رشته معماری بوده که در دانشگاه آزاد اسلامی واحد امارات متحده عربی آماده دفاع است.

 

منابع

انصاری، مجتبی؛ جمشیدی، سمانه؛ الماسی فر، نینا .(1395). بررسی حس قلمرو و رفتار قلمروپایی در پارک‌های شهری مطالعه موردی پارک ساعی، آرمانشهر،3(14)، 33-48.

پاک نهاد، حدیثه؛ پژوهان فر، مهدیه .(1395). ﺑﻬﺒﻮد اﻟﮕﻮﻫﺎي ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﭘﺎرك ﻫﺎي ﺷﻬﺮي ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻓﺰاﯾﺶ ﺗﻌﺎﻣﻼت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ   ﺷﻬﺮوﻧﺪان (ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻮردي: ﭘﺎرك ﻫﺎي ﺷﻬﺮ ﮔﺮﮔﺎن)، ﮔﻠﺴﺘﺎن، 7(26) ، 183-198.

ذکری، عباس؛ جمال زاده. سمانه .(1397). ارزیابی عوامل حس تعلق به مکان در بهبود کیفیت زندگی ساکنان خانه سالمندان. آرمانشهر،11 (25)، 293-300.        

سازمان منطقه آزاد اروند رود،1397. طرح جامع منطقه آزاد اروند.

ساشورپور، مهدی؛ الیاسی، ابراهیم .(1394). طراحی شهری آبکنار با رویکرد توسعه پایدار (مطالعه موردی: رودخانه مهاباد)، مطالعات منظر شهری، 2(4)، 19-33.

شرقی. علی؛ مهدی نژاد، جمال الدین؛ ندومی. راحیل. (1398). حس تعلق به مكان و مطالعة تطبيقي آن در مكان‌هاي واقعي و مجازي. رسانه و فرهنگ. 9(1)، 157-177.

شیخ بیگلو، رعنا؛ سلطانی، زهرا. (1399). تعلق مکانی و رفتارهای حامی محیط زیست: تبیین ابعاد و اثرات (مطالعه موردی: بازدیدکنندگان پارک کوهستانی صفه شهر اصفهان). جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، 31(4)، 25-42.

عباس زاده سورمی، مهدی؛ پورامن هیر، وحید. (1402). بررسی عوامل اثرگذار بر کارکردهای اجتماعی پارک‏های شهری (مورد مطالعه: پارک‏های جوان و مادر تنکابن). مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی، 18(1)، 81-96.

کرمی، اسلام؛ بستانی، عباس؛ جوان فروزنده، علی؛ عبدالهی، راحله .(1401). سنجش تأثير کيفيت فضا بر سرزندگی پارک شهری مورد مطالعاتی: پارک شورابيل اردبيل. پژوهش های بوم شناسی شهری. 13(1)، 51-68.

لطافتی، زینب؛ انصاری، حمیدرضا .(1398). تبیین مدلی در شناسایی و تقویت عوامل تأثیرگذار بر حس مكان و خاطرۀ جمعی (نمونۀ موردی: حاشیۀ رودخانۀ دز)، مطالعات معماری ایران، 8(15)، 65-89.

لطفی، حیدر؛ موسی زاده، حسین.(1399). باززنده سازی فضاهای باز اطراف رودخانه‌های شهری و نقش آن در کیفیت زندگی و امنیت شهروندان (مطالعة موردی: رودخانة النگدره در شهر گرگان). پژوهش‌های جغرافیای انسانی. 52(1)، 199-219.

محمدی، حمید؛ قربی، میترا. (1399). بررسی حس تعلق در پهنه‌های تاریخی با تأکید بر متغییرهایی کالبدی و محیطی (مطالعه موردی: پهنه‌های ارگ-گنجعلیخان، مظفری و قلعه محمود شهر کرمان). مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی، 15(2)، 333-352.

معتمدی مهر، اکبر؛ مطیع دوست کومله، ابوذر. (1391). پارک بازارها گامی در جهت توسعه پایدار شهری (مطالعه موردی: شهر لنگرود). مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی، 7(19)، 73-91.

منتظری، امیرحسین؛ مظاهری، مهدی؛ مرید، سعید. (1401). مدل ریاضی نفوذ شوری در رودخانه جزرومدی اروند و تأثیر آن بر شوری اراضی اطراف رودخانه. محیط شناسی، 48(2)، 221-248.

میرزاحسین، سارا؛ احمدی، ملیحه و ذاکر حقیقی، کیانوش.(1400). ارزیابی زیست‌پذیري مبتنی بر متغیرهاي حس تعلق به مکان (مطالعۀ موردي: منطقۀ 1 کلان شهر تهران). پژوهش‌هاي جغرافیاي برنامه ریزي شهري، 9(2) ،361-385.

 نارویی، بهروز؛ یل، مریم.(1400). ارزیابی ترجیحات بصری و زیبایی شناختی کاربران از منظر پارک‌های شهری (مطالعه موردی: پارک شهری صیاد شیرازی بیرجند). انسان و محیط زیست. 19(2)، 201-219.        

Aldrin Abdullah & Safizadeh, Mina& Hedayati Marzbali, Massoomeh & Maghsoodi Tilaki, Mohammad Javad. (2021). The mediating role of sense of belonging in the relationship between the built environment and victimisation: a case of Penang, Malaysia, Journal of open house international, 46(2), 173-188.

Amdu, Liron & Epstein-Pliouchtch, Marina. (2016). Architects’ Places, Users’ Places: Place Meanings at the New Central Bus Station, Tel Aviv. Journal of Urban Design, 14(2): 147-161.

Askarizad, Reza& Rezaei Liapee, Sindokht & Mohajer. Mohamad. (2021). The Role of Sense of Belonging to the Architectural Symbolic Elements on Promoting Social Participation in Students within Educational Settings, Journal homepage: soij.qiau.ac.ir, 10(39),1-18.

Jieyuan Zhu & Huiting Lu, Tianchen Zheng & Yuejing Rong& Chenxing Wang& Wen Zhang& Yan Yan& Lina Tang. (2020). Vitality of Urban Parks and Its Influencing Factorsfrom the Perspective of Recreational Service Supply, Demand, and Spatial Links, Int. J. Environ. Res. Public Health,3(17), 1615-1632.

Litevsky, Dorit Haim &Komemi, Reut & Velikovsky Lena Lipskaya. (2023). Sense of Belonging, Meaningful Daily Life Participation, and Well-Being: Integrated Investigation, Int. J. Environ. Res. Public Health,20(5). 213-224.

Liu, Hongxiao. & Li, Feng. & Xu, Lianfang. & Han, Baolong. (2017). The impact of socio‐demographic, environmental, and individual factors on urban park visitation in Beijing, China. J. Clean. Prod. 13(163), 181– 188.

Meesters, Janine. (2019). The Meaning of Activities in the Dwelling and Residential Environment. (Ph.D.), Delft University of Technology, Netherlands

Pattacini, Laurence. (2021). Urban Design and Rivers: A Critical Review of Theories Devising Planning and Design Concepts to Define Riverside Urbanity, sustainability,13(7039).1-16.

Schnell, Izhak& Harel, Neta& Mishori, Daniel. (2019). The benefits of discrete visits in urban parks. Urban for. Urban Green. 41(3) 179–184.

Zhang, Sai &Zhou, Weiqi. (2018). Recreational visits to urban parks and factors affecting park visits: Evidence from geotagged social media data. Landsc. Urban Plan. 180, 27–35.