ارزیابی میزان تحقق‌پذیری طرح توسعه‌ی شهری بوشهر با تاکید بر کاربری‌های عمومی و تبیین علل آن به روش بهترین _ بدترین
الموضوعات :
جهانگیر حیدری
1
,
احمدرضا خواجه
2
,
مهسا دهقانیان
3
1 - گروه شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه خلیج فارس، بوشهر، ایران
2 - دانشجو کارشناسی ارشد برنامهریزی شهری، گروه شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
3 - دانشجوی دکتری شهرسازی، دانشگاه یزد، یزد، ایران
الکلمات المفتاحية: ارزیابی, تحقق‌پذیری, طرح توسعه‌ی بوشهر, کاربری‌های عمومی, مدل BWM,
ملخص المقالة :
مقدمه: تهیه‌ی طرحهای شهری همواره نیازمند شاخص‌هایی است که نشان دهد در هرلحظه در چه مختصاتی نسبت به چشم‌انداز طرح قرارگرفته است؛ چراکه برنامهریزی فرایندی است که با تهیه طرح خاتمه نیافته؛ بلکه از طریق ارزیابی، اقدامات و تصمیم‌گیری‌های مجدد ادامه می‌یابد. هدف: هدف این پژوهش، ارزیابی میزان تحقق‌پذیری کاربری‌های عمومی پیشنهادی طرح توسعه‌ی شهری بوشهر، ابتدا در مقیاس شهر و سپس در سطح ناحیه‌ی 6 بوشهر است. روش‌شناسی تحقیق: پژوهش حاضر از نوع هدف توصیفی_تحلیلی است و شیوه گردآوری اطلاعات، مطالعات کتابخانه‌ای و بررسی‌های میدانی بوده است. در مطالعات کتابخانه‌ای از اطلاعات بازنگری طرح تفصیلی شهر بوشهر (مصوب سال 1391) و مطالعات اولیه بازنگری طرح جامع شهر بوشهر (1399) استفاده‌شده و در مطالعات میدانی، ابزار امتیازدهی به مؤلفه‌های مؤثر در تحقق‌پذیری کاربری‌های عمومی پیشنهادی طرح توسعه‌ی بوشهر، پرسشنامه بوده که به‌واسطه‌ی 30 نفر از اساتید بومی گروه شهرسازی و مدیران ارشد شهری بوشهر تکمیل‌شده است. به‌منظور وزن دهی به مؤلفه‌های مؤثر در تحقق‌پذیری کاربری‌های عمومی پیشنهادی طرح توسعه‌ی شهری بوشهر از روش BWM که در سال 2016 توسط رضایی ارائه‌شده، استفاده گردیده و در جهت حل محاسبات از نرم‌افزار Lingo استفاده‌شده است. قلمرو جغرافیایی پژوهش: محدوده‌ی موردمطالعه در پژوهش حاضر شهر بوشهر و ناحیه ۶ شهری بوشهر است. یافتهها: یافته‌های پژوهش حاضر حکایت از آن دارد که عمده‌ی پیشنهادات طرح توسعه‌ی شهری بوشهر در قالب کاربری‌های عمومی، به‌طور کامل محقق نشده است و کاربری‌های عمومی به‌صورت متوازن در بین نواحی شهر بوشهر توزیع نگردیده است. نتایج: از میان معیارها و مؤلفه‌های مؤثر بر تحقق‌پذیری کاربری‌های عمومی شهر بوشهر، معیار مالکیت اراضی (نظامی، اوقافی، خصوصی و...) بیشترین میزان اثرگذاری را در عدم تحقق کاربری‌های عمومی پیشنهادی در سطح شهر بوشهر و ناحیه‌ی 6 داشته است.
Research Article Dor:
Assessing the Feasibility of Bushehr's Urban Development Plan with an Emphasis on Public Uses and Explaining its Causes in the Best-Worst Method
Receive Date:
Accept Date:
ABSTRACT
Introduction: he preparation of urban plans always requires indicators that show in what coordinates it is placed in relation to the plan's perspective at any moment; Because planning is a process that does not end with the preparation of the plan; Rather, it continues through evaluation, actions, and re-decisions.
Research aim: In this research, the feasibility of the proposed public uses of the Bushehr urban development plan is evaluated first at the city scale and then at the level of the 6th district of Bushehr.
Methodology: he current research is descriptive-analytical and the method of collecting information was library studies and field investigations. In the library studies, the information of the revision of the detailed plan of Bushehr city (approved in 2013) and the preliminary studies of the revision of the comprehensive plan of Bushehr city (2013) were used, and in the field studies, the scoring tool for the effective components in the realization of the proposed public uses of the Bushehr development plan was a questionnaire that It has been completed by 30 native professors of the city planning department and senior urban managers of Bushehr. In order to weight the effective components in realizing the proposed public uses of the Bushehr urban development plan, the BWM method presented by Rezaei in 2016 was used, and Lingo software was used to solve the calculations.
Studied Areas: The area under study was nomad settlement centers in central part of Boyer Ahmad conty.
Results: The findings of the present research indicate that most of the proposals of the Bushehr urban development plan in the form of public uses have not been fully realized and public uses have not been distributed in a balanced manner among the areas of Bushehr city.
Conclusion: Among the criteria and components affecting the realization of public uses in Bushehr city, the criteria of land ownership (military, endowment, private, etc.) have had the greatest impact on the non-realization of proposed public uses in Bushehr city and district 6.
KEYWORDS: Evaluation, Feasibility, Bushehr Development Plan, Public Uses, BWM model.
فصلنامه علمی مطالعات برنامهریزی سکونتگاههای انسانی
دوره ، شماره (پیاپی)، تابستان
شاپای چاپی 5968- 2535 شاپای الکترونیکی X595- 2538
http://jshsp.iaurasht.ac.ir
صص.
مقاله پژوهشیDor:
ارزیابی میزان تحقق‌پذیری طرح توسعه‌ی شهری بوشهر با تأکید بر کاربری‌های عمومی به روش بهترین-بدترین
تاریخ دریافت:
تاریخ پذیرش:
چکیده
مقدمه: تهیه‌ی طرحهای شهری همواره نیازمند شاخص‌هایی است که نشان دهد در هر لحظه در چه مختصاتی نسبت به چشم‌انداز طرح قرارگرفته است؛ چرا که برنامه‌ريزی فرایندی است که با تهیه طرح خاتمه نیافته؛ بلکه از طریق ارزیابی، اقدامات و تصمیم‌گیری‌های مجدد ادامه می‌یابد.
هدف: هدف این پژوهش، ارزیابی میزان تحقق‌پذیری کاربری‌های عمومی پیشنهادی طرح توسعه‌ی شهری بوشهر، در 2 مقیاس شهر و ناحیه‌ی 6 بوشهر است.
روش‌شناسی تحقیق: پژوهش حاضر از نوع هدف توصیفی_تحلیلی است و شیوه گردآوری اطلاعات، مطالعات کتابخانه‌ای و بررسی‌های میدانی بوده است. در مطالعات کتابخانه‌ای از اطلاعات بازنگری طرح تفصیلی شهر بوشهر (مصوب سال 1391) و مطالعات اولیه بازنگری طرح جامع شهر بوشهر (1399) استفاده‌شده و در مطالعات میدانی، ابزار امتیازدهی به مؤلفه‌های مؤثر در تحقق‌پذیری کاربری‌های عمومی پیشنهادی طرح توسعه‌ی بوشهر، پرسشنامه بوده که به‌واسطه‌ی 30 نفر از اساتید بومی گروه شهرسازی و مدیران ارشد شهری بوشهر تکمیل‌شده است. به‌منظور وزن دهی به مؤلفه‌های مؤثر در تحقق‌پذیری کاربری‌های عمومی پیشنهادی طرح توسعه‌ی شهری بوشهر از روش BWM که در سال 2016 توسط رضایی ارائه‌شده، استفاده گردیده و در جهت حل محاسبات از نرم‌افزار Lingo استفاده‌شده است.
قلمرو جغرافیایی پژوهش: محدوده‌ی موردمطالعه در پژوهش حاضر شهر بوشهر و ناحیه ۶ بوشهر است.
یافتهها: یافته‌های پژوهش حاضر حکایت از آن دارد که عمده‌ی پیشنهادات طرح توسعه‌ی شهری بوشهر در قالب کاربری‌های عمومی، به‌طور کامل محقق نشده است و کاربری‌های عمومی به‌صورت متوازن در بین نواحی شهر بوشهر توزیع نگردیده است.
نتایج: از میان معیارها و مؤلفه‌های مؤثر بر تحقق‌پذیری کاربری‌های عمومی شهر بوشهر، معیار مالکیت اراضی (نظامی، اوقافی، خصوصی و...) بیشترین میزان اثرگذاری را در عدم تحقق کاربری‌های عمومی پیشنهادی در سطح شهر بوشهر و ناحیه‌ی 6 داشته است.
کلیدواژهها: ارزیابی، تحقق‌پذیری، طرح توسعه‌ی بوشهر، کاربری‌های عمومی، مدل بهترین-بدترین.
مقدمه
به‌موجب قوانین موضوعه در ایران، طرحهای توسعه‌ی شهری مهم‌ترین ابزار ساماندهی کالبدی شهرها بوده و انجام انواع اقدامات و صدور انواع مجوزهای عمرانی بر اساس آنها انجام می‌شود، اما میزان موفقیت این طرح‌ها همواره مورد سؤال و تردید بوده است. زیرا این طرح‌ها نه‌تنها در تحقق اهدافشان ناکام بوده‌اند، بلکه در اکثر موارد موجب بروز مشکلات جدیدی در شهرها نیز شده‌اند (علی‌اکبری و همکاران، 1392: 3). به‌گونه‌ای که باگذشت چند دهه از تهیه این طرح‌ها، تخلفات بسیار و عدم تحقق این طرح‌ها به امری رایج تبدیل‌شده و حقوق عمومی، از طریق به چالش کشیده شدن کیفیت عرصه های عمومی شهر ضایع گردیده است (اعتصامی پور و همکاران، 1399: 2). به‌عبارت‌دیگر، اگرچه طرحهای توسعه شهری، با صرف هزینه و وقت زیادی تهیه‌شده است و تأثیرات خوب و قابل‌توجهی در منطقه‌بندی کاربری‌ها و رعایت ضوابط و مقررات ساختمانی داشته‌اند، لکن به دلایلی امکان تحقق بخشیدن به همه اهداف مدنظر آنها فراهم نشده است (زنگی‌آبادی و همکاران، 1393: 3). بر اين اساس اهميت ارزيابي مداوم طرحهای توسعه‌ی شهری در جهت کارآمد کردن مديريت اداره‌ی شهرها و هماهنگ کردن برنامه‌هاي بخشي نهادها و سازمان‌هاي مسئول در اداره امور شهر، ضرورت توجه به طرح‌هاي توسعه شهري، شناخت و اصلاح نارسايي‌ها را دوچندان مي‌کند (آور و همکاران، 1401: 5). به‌بیان‌دیگر طرحهای توسعه شهری به‌منزله‌ی یک سند اساسی ساماندهی در شهر نیازمند معیارها و شاخص‌هایی است که بتوانند نشان دهد در هرلحظه در چه مختصاتی نسبت به چشم‌انداز طرح قرارگرفته است(محمد نژاد و همکاران،1391: 2)، چراکه برنامه‌ريزی فرایندی مستمر است که با تهیه طرح خاتمه نمی‌یابد، بلکه از طریق ارزیابی اقدامات و تصمیم‌گیری‌های مجدد ادامه می‌یابد (پورحسین روشن و همکاران، 1400: 2). بنابراین هدف از پژوهش حاضر در مرتبه‌ی نخست، بررسی میزان تحقق‌پذیری کاربری‌های عمومی پیشنهادی طرح تفصیلی شهر بوشهر در دو مقیاس شهری و ناحیهای (ناحیه‌ی 6 ) در افق سال 1400 و در مرتبه‌ی بعدی، شناخت مؤلفه‌های مؤثر در تحقق کاربری‌های عمومی پیشنهادی شهر بوشهر و رتبه‌بندی آنها است.
در راستای مطالب مطرح‌شده و در جهت تداوم سیاست‌های ساماندهی و شکل‌دهی شهری در ایران، در سال1364 شمسی اولین طرح جامع شهر بوشهر به تصویب شورایعالی شهرسازی و معماری ایران رسید و در سال 1368 نیز اولین طرح تفصیلی شهر بوشهر توسط کمیسیون ماده پنج قانون تأسیس شورایعالی شهرسازی و معماری به تصویب رسید و سپس طرح جامع این شهر در سال 1387 و طرح تفصیلی آن در سال 1390 موردبازنگری قرار گرفت. شواهد امر نشان می‌دهد که راهبردها و پیشنهادات طرحهای مذکور همچون طرحهای سایر شهرهای ایران به‌طور قابل قبولی محقق نشده است و در این بین از کاربری‌ها و سرانه‌های عمومی پیشنهادی می‌توان نام برد.
باوجودآنکه مطالعات متعدد و مختلفی در رابطه با ارزیابی عوامل مؤثر بر تحقق‌پذیری طرحهای توسعه شهری صورت گرفته است؛ اما به‌طور خاص در رابطه با تحقق‌پذیری کاربری‌های عمومی پیشنهادی طرح‌هاي توسعه‌ي شهري و عوامل مؤثر در تحقق آنها، مطالعات محدودی به انجام رسيده است. لذا در پژوهش حاضر به ارزیابی میزان تحقق‌پذیری طرح توسعه‌ی شهری بوشهر با تأکید بر کاربری‌های عمومی پرداخته خواهد شد و سپس عوامل مؤثر بر تحقق‌پذیری کاربری‌های عمومی شهر بوشهر شناسایی، بومی‌سازی و رتبه‌بندی خواهد شد.
درزمینه‌ی میزان تحقق‌پذیری و ارزیابی عوامل مؤثر بر تحقق‌پذیری طرحهای توسعه شهری پژوهش‌های متعددی صورت گرفته است که نتایج برخی از آنها ارائه‌شده است.
نتایج حاصل از پژوهش مستوفی و همکاران (1401) تحت عنوان "تبیین جایگاه بخش خصوصی در تحقق‌پذیری طرحهای توسعه شهری" نشان می‌دهد که تأمین منافع بخش خصوصی متناسب با توانمندی‌های آن، تعریف سازوکار تعهدات متقابل دولت و بخش خصوصی و اثرگذاری مناسب بخش خصوصی در فرآیند تهیه، تصویب و اجرا بیشترین تأثیر را بر روی تحقق‌پذیری طرحهای توسعه شهری دارند.
در پژوهشی با عنوان "بازشناسی ابعاد و معیارهای تحقق‌پذیری طرحهای شهری در تجارب معاصر ایران" که توسط مولایی و محمدزاده (1400) انجام‌گرفته است، ابعاد و معیارهای تحقق‌پذیری طرحهای شهری در تجارب معاصر ایران بررسی‌شده است. نتایج حاکی از آن است که در وضع موجود، پروژه‌های منتخب تحقیق هم بر اساس معیارها و هم بر اساس شاخص‌های تحقیق، از حیث میزان تحقق‌پذیری در وضعیت نیمه مطلوب تا نامطلوب قرار دارند و این نتیجه را قابل‌تعمیم به‌کل پروژه‌های اجراشده طراحی شهری ایران می‌دانند. درنهایت باید گفت طراحی شهری به‌عنوان دانشی که به‌صورت نظری پیشرفت بسیار خوبی در کشور داشته اما در عمل هنوز در مراحل ابتدایی خود قرار دارد، و اگر همین روند ادامه یابد و تغییری در آن ایجاد نشود، طراحی شهری تبدیل به طرح‌هایی صرفاً روی کاغذ خواهد شد.
نتایج حاصل از پژوهش "تحلیلی بر میزان تحقق‌پذیری کاربری اراضی شهری در طرحهای جامع شهرهای کوچک (موردمطالعه: شهر عسگران)" که توسط ابراهیمی بوزانی و همکاران (1400) انجام‌شده است، نشان می‌دهد که طرح جامع شهر عسگران به‌مانند همه طرحهای جامعی که با الگوی سنتی تهیه می‌شوند از تحقق‌پذیری اندکی برخوردار بوده و با اکثر ضعف‌ها و تنگناهای این الگو شامل جدایی روند تهیه طرح از مرحله اجرا، قطعی نگری در برنامهریزی و مکان‌یابی کاربری‌ها و به دنبال آن انعطاف‌پذیری اندک و عدم تطبیق با شرایط متغیر مکانی_زمانی، بی‌توجهی به امکانات مالی و اجرایی شهرداری، کلیشه‌ای بودن تهیه طرح، بی‌توجهی به منافع و نیاز ذینفعان، عدم توجه به عوامل کلان اقتصادی و سیاسی و اجتماعی، بی‌توجهی به مالکیت زمین و ... مواجه است.
پورحسین روشن و همکاران (1400) نیز در مقاله‌ی "تبیین چالش‌های تحقق‌پذیری طرحهای شهری در ایران" به این نتیجه رسیده‌اند که بسیاری از اهداف کمی و کیفی طرحهای توسعه‌ی شهری محقق نشده است. به این معنا که روند تهیه‌ی طرحهای توسعه‌ی شهری در ایران نیاز به یک بازخوانی مجدد دارد؛ به‌گونه‌ای که اسناد شهری بتواند با نگاهی از درون شهر به آن و در بستر مشارکت شهروندان به ایجاد و رشد و توسعه‌ی شهرسازی کشور کمک کند.
نتایج حاصل از پژوهش زنگی‌آبادی و همکاران (1393) با نامِ " ارزیابی عوامل اثرگذار بر عدم تحقق‌پذیری طرحهای جامع شهری در ایران و چالش‌های مربوط به آن (مطالعه موردی: محور تاریخی– فرهنگی منطقه 6 شهر تبریز)" نشان می‌دهد که محاسبه نادرست تحولات جمعيتي، عدم تحقق سلسله مراتب مراکز شهری، عدم تحقق جمعيت‌پذيري مناطق و محلات شهري و به‌تبع آن عدم تحقـق تراکم‌هاي پیشنهادی ازجمله مهم‌ترین چالش‌هاي مؤثر در عدم تحقق پیشنهادات طرح جامع تبریز است.
نتایج حاصل از پژوهشی تحت عنوان " ارزیابی تحقق‌پذیری کاربری زمین در طرحهای توسعه شهری (مطالعه موردی : طرح تفصیلی منطقه 22 تهران)" که توسط محمد نژاد و همکاران (1391) انجام‌شده است نیز نشان می‌دهد از که از 29 کاربري پیشنهادی ارزیابی‌شده در طرح، فقط 2 کاربري بالاي 95 درصد محقق شده است. عواملی چون تخلفات ساختمانی و عدم اجراي قوانين، بورس‌بازي زمين، مسئله‌ی مالکيت اراضی و رشد سریع جمعيت در عدم تحقق طرح مذکور نقش داشته است.
پژوهشی دیگر نیز توسط عنابستانی و همکاران (1391) با موضوعِ " ارزیابی عوامل مؤثر بر تحقق‌پذیری اهداف کالبدی طرح جامع شهر جدید گلبهار " انجام‌گرفته است. نتایج پژوهش نامبرده حاکی از آن است که شهر جدید گلبهار ازنظر تحقق‌پذیری جمعیت و کاربری‌های پیشنهادی از برنامه‌ی مصوب خود عقب‌تر بوده و بعد از نزدیک به دو دهه سابقه‌ی اسکان جمعیت و تصویب برنامه، حتی به نیمی از اهداف کمی و کیفی خود نرسیده است.
نتایج حاصل از پژوهش وارثی و همکاران (1391) تحت عنوان " ارزیابی میزان تحقق‌پذیری طرح جامع شهر جدید بینالود (جمعیت- اشتغال- مسکن)" نیز نشان می‌دهد که طرح جامع شهر جديد بينالود تا پايـان سـال 1387 دررسیدن به اهداف خود ناموفق بوده است. ازجمله علـل عـدم تحقق‌پذيري مناسب طرح جامع شهر جديد بينالود، بورس‌بازي زمين، كمبـود امكانـات، تأسیسات و خدمات مطلوب در این شهر است.
مرور پیشینه‌ی تحقق‌پذیری طرحهای شهری حکایت از آن دارد که شکاف میان برنامهریزی و اجرای طرحهای شهری موضوعی است که در تمام تجارب داخلی وجود دارد. به‌طور ایده آل یک طرح شهری به همان صورتی که برنامه‌ریزی‌شده است باید مورد اجرا قرار گیرد، اما از سویی برنامه‌ریزان فاقد تجارب عملی اجرا بوده و از سویی مدیران شهری در عمل با چالش‌های متعددی مواجه‌اند و در شرایط عدم قطعیت مجبورند تا میان ایده‌آل‌گرایی با واقع‌گرایی تعادل برقرار کنند. این وضعیت شکافی میان برنامهریزی و اجرا ایجاد می‌کند و منجر به عدم موفقیت طرحهای شهری در دستیابی به اهدافشان شده است (امین زاده و رودکی، 1396: 2).
در راستای دستیابی به اهداف پژوهش حاضر، فهم چارچوب نظری منسجم از مفهوم برنامهریزی و سیر تحولات طرحهای شهری در جهان و ایران بسیار حائز اهمیت است. تهیه و تدوین برنامه‌های توسعه شهری در جهان با مفهوم امروزی از قدمت زیادی برخوردار نیست ولی تلاش‌های انجام‌گرفته در این خصوص به زمان‌های گذشته بازمی‌گردد. در یک تقسیم‌بندی عمده سیر تحول طرحهای توسعه‌ی شهری در جهان بدین ترتیب است: مرحله‌ی نخست (1900-1800 میلادی) شکل‌گیری ایده‌ی آرمان‌شهری برای رفع مشکلات و نیازهای شهروندان بوده است. در این دوره بخش اعظم توسعه‌ی شهرها بدون اتکا به هر نوع طرح و برنامه‌ای صورت می‌گیرد و شهرسازی به‌مثابه یک حرفه وجود ندارد و نظریات مطرح‌شده در ارتباط با شهر، عمدتاً از سوی جغرافی‌دانان است (پور احمد و همکاران، 1385 :3). مرحله‌ی دوم (1950-1900 میلادی) با تهیه‌ی طرحهای توسعه برای شهرهای اروپایی همچون آمستردام، پاریس و لندن، نخستین تفکرات مبتنی بر برنامهریزی به وجود می‌آید. شروع تجربه تهیه‌ی طرحهای توسعه شهری به‌صورت جامع و توجه به تخصص‌های مرتبط با مسائل شهری همچون جمعیت‌شناسی، اقتصاد، حقوق و..... از این زمان به بعد آغاز می‌شود و حرفه‌ی شهرسازی برمبنای عام دیدن همه مسائل شهری از این زمان شروع می‌شود و متعاقباً نیز گسترش سریعی را در کشورهای مختلف پیدا می‌کند (احمدیان،1382 : 8). در این دوره اصول نظری شهرسازی مدرن پایه‌ریزی می‌شود که در عمل صرفاً در مقیاسی محدود به کار می‌آید (پور احمد و همکاران، 1385 :3). در این دوران تشکیل دولت اتحاد جماهیر شوروی، با ایجاد نظام دوقطبی در جهان و ابداع برنامهریزی متمرکز اقتصادی در برابر لیبراسم اقتصادی، الگوهای جدیدی از برنامهریزی را به مرحله آزمون گذاشت (مهدی زاده، 1385: 5). مرحله‌ی سوم مطالعات توسعه‌ی شهری به زمان پس از جنگ جهانی دوم برمی‌گردد؛ مفهوم "استاندارد زندگی" نخستین بار در میان منتقدین علوم اجتماعی قرن 20 ام که شاهد تلخ‌ترین وقایع تاریخ بشری بوده‌اند، ظاهر شد (سامه و اکبری، 1395: 2). در این دوره مهم‌ترین مشخصه‌های برنامهریزی و طرح‌ریزی کالبدی در دو عرصه‌ی مختلف به منصه‌ی ظهور می‌رسد:
1. طرحهای توسعه شهری در قالب طرحهای جامع، حاوی برنامه‌های کلی و بلندمدت توسعه شهری برای دوره‌ای بلندمدت (عموماً ۲۰ ساله).
2. طرحهای تفصیلی به‌عنوان ابزار اجرایی طرحهای جامع و به عمل رساندن پیشنهادهای طرحهای جامع (احمدیان، 1382، ص.10).
مرحله‌ی چهارم که از سال 1970 میلادی آغاز می‌شود به جنبه‌های غیر کالبدی شهرها و ایجاد نگرش‌های جدید در برنامهریزی توسعه شهری تأکید دارد (مهدی زاده، 1385: 5) و تفاوت‌های بارز و بنیادی با الگوهای برنامهریزی نیمه‌ی اول قرن بیستم دارد. در این دوره دیدگاه جدیدی که دیدگاه سیستمی نامیده می‌شود شکل می‌گیرد و موجب تحول اصول نظری و روش‌های عملی رایج تا آخر این دهه می‌شود (پور احمد و همکاران، 1385: 5). هرچند در ادامه نیز رویکرد‌ها و نگرش‌های متفاوتی در ارتباط با الگوی برنامهریزی شهری و تهیه‌ی طرحهای توسعه‌ی شهری به وجود آمده اما با توجه به چارچوب پژوهش حاضر، از بیان آنها صرف‌نظر شده است.
با آغاز قرن معاصر، تحولات اجتماعي، اقتصادي، سياسي و کالبدی شهرهای ايـران نیز به تبعیت از شهرهای صنعتی غرب آغـاز گرديـد؛ با این تفاوت که شهرهای ایران نه در پی تحول سازمان تولیدی کشور، بلکه در پس جامعه‌ی مصرفی تولد یافته بودند (حبیبی، 1397: 190). بـا تـصويب قوانين متعدد ازجمله تصویب قانون بلدیه و تأسیس آن در سال 1289، طرح‌ها و برنامه‌های شهری در ایران که به تبعیت از طرح‌ها و برنامه‌های کشورهای صنعتی و در راستای اهداف جهان سرمایه‌داری بود، به اجرا درآمد (میره‌ای و کلانتری خلیل‌آباد، 1390: 38). به دنبال آن نیز تهيه و اجراي طرح‌هاي خیابان‌کشی در شهرها شروع شد و مداخلات عمده‌ای در بافت‌هاي تاريخي شـهرهاي ايران صورت گرفت كه در پيش از آن با چنين وسعت و پشتوانه‌ای سابقه نداشت(سعیدنیا، 1383: 16). به دنبال تهیه طرحهای شهری، طرح پیشنهادی شهر همدان به‌عنوان اولین طرح شهری، توسط کارل فریش (مهندس چرمساز و رئیس کارخانه چرم‌سازی همدان) تهیه و به وزارت داخله پیشنهاد شد و در آبان ماه ۱۳۱۰ به تصویب وزارت داخله رسید (حبیبی، 1397: 156). تصويب قانون "نوسازي و عمران شهري" در سال 1327، "قانون شهرداري" در سال 1334، و قانون "كمك زمينـي بـراي اجراي برنامه‌های شهرسازي و اقدامات عمراني ...و " در سال 1339، زمينه‌هاي حقـوقي فعاليت‌هـاي شهرسـازي و مـديريت شهري را در شهرها فراهم كردند و از دهه 1340، تهيه طرح‌هاي شهري در دستور كار كارگزاران قرار گرفت (صالحی، 1400: 18). به عبارتی تهیه‌ی طرحهای جامع و به دنبال آن، طرحهای تفصیلی به شکل کنونی، از اواخر دهه 40 هجری شمسی آغازشده است (ابراهیمی، 1388: 2). به‌این‌ترتیب طرحهای شهری باکیفیتی کـه هم‌اکنون در کشور متداول است از ابتدای برنامه‌ی سوم عمرانی کشور (٤٦-١٣٤١) آغاز گردید. در اواخر دهه 40 که مصادف با برنامه عمرانی چهارم کشور بود، مطالعات مربوط به طرح جامع 20 شهر که بعضی از آنها در برنامه‌ی سوم آغازشده بود، خاتمه یافت و به مرحله اجرا درآمد. طرح جامع شهرهای بندرعباس، بندرلنگه، تبریز، تهران و... از آن جمله‌اند (صالحی، 1400: 24). باگذشت سابقه‌ی طولانی از تهیه و اجرای طرحهای توسعه‌ی شهری به‌طور عام و طرح جامع و تفصیلی به‌طور اخص، اقدامات انجام‌شده در جهت تهیه‌ی طرحهای جامع و تفصیلی با نارسایی‌ها و مشکلات متعددی مواجه بوده است که در جدول شماره‌ی 1 مطرح‌شده است.
جدول1: مشکلات و نارسائی‌های طرحهای توسعه‌ی شهری در ایران
مشکلات و نارسائی‌ها | شرح | |
مشکلات و نارسائی‌های اجرائی | - مشکلات ناشی از اهداف، خواسته‌ها و محتوای طرح‌ها (نارسایی در برآورد جمعیت، ضعف در تدوین ضوابط و مقررات و....) | |
- مشکلات پیرامونی و محیطی، مشخص نبودن سیاست‌های شهری، رشد ناهماهنگ شهرها و... | ||
- مشکلات ناشی از وجود ناهماهنگی و عدم ارتباط کافی بین ترجمان‌های اجرایی طرح (ضعف شهرداری، تعلق اراضی غیرخصوصی شهری به سازمان‌های مختلف و ... | ||
- مشکلات مالی (ضعف شهرداری در جنبه‌های مالی، عدم تدوین تراز مالی و ...) | ||
- مشکلات مدیریتی، سازمانی و نیروی انسانی (ضعف شهرداری در جنبه‌های استخدامی کمبود کادر متخصص و ...) | ||
- مشکلات حقوقی و قانونی مقررات مال‌الاجاره و حق سرقفلی فقدان قانون در خصوص کیفیت و ... | ||
مشکلات و نارسائی‌های ناشی از فرآیند تهیه و تصویب | مشکلات و نارسائی‌های نظری | - الگوی طرحهای توسعه‌ی شهری اصولاً بر مبنای نظری خردگرایی، اثبات‌گرایی و کارکردگرایی استوار است و بنابراین ذاتاً دارای محدودیت‌هایی است که نمی‌تواند شناخت درست و واقع‌بینانه از شهر و راه‌های مداخله و نظارت بر آن را نشان دهد. |
مشکلات و نارسائی‌های رویه‌ای | - روش‌ها و رویه‌های تهیه و تصویب طرحهای توسعه‌ی شهری و به‌طور اخص طرح جامع و تفصیلی در عمل بسیار کش‌دار، آمرانه و از بالا به پایین است، به‌نحوی‌که فاقد پویایی و انعطاف‌پذیری است و از روند‌های واقعی به دور می‌افتد. | |
منبع: (میره‌ای و کلانتری خلیل‌آباد، 1390: 66) و (مهدی زاده، 1385: 82 - 83)
به‌طورکلی اگرچه طرحهای توسعه شهری با صرف هزینه و وقت زیادی تهیه‌شده‌اند و تأثیرات قابل قبولی بر شهرها داشته‌اند؛ لکن به دلایلی امکان تحقق بخشیدن بـه همه‌ی اهداف موردنظر، فراهم نشده است. در این خصوص در قالب مطالعات انجام‌شده توسط صالحی در کتاب سبز شهرداری‌ها و بررسی طرحهای شهری در یک دوره ٢٥ ساله، 8 محور عمده سبب عدم‌تحقق اهداف طرحهای جامـع شده‌اند که در شکل 1 مطرح‌شده است (صالحی، 1400: 131).
شکل 1. محورهای عمده‌ی مؤثر بر عدم تحقق اهداف طرحهای توسعه‌ی شهری
(صالحی، 1400: 131)
بنابر عوامل فوق، یکی از دلایل عدم تحقق‌پذیری طرحهای توسعه‌ی شهری نبود مکانیزم مناسب در جهت ارزیابی طرحهای جامع و تفصیلی است. على‌رغم اهمیت فراوان ارزیابی در فرآیند تهیه‌ی طرحهای توسعه شهری، این موضوع هنوز در کشور ما جایگاه واقعی خود را نیافته و ارزیابی تبدیل به جزئی از فرایند برنامه‌ريزی شهری نشده است. از مهم‌ترین اقدامات صورت گرفته در زمینه‌ی ارزیابی محتوایی طرحهای شهری، طرح ارزیابی برنامه‌های توسعه‌ی شهری در ایران است که از سوی سازمان برنامه و بودجه به مهندسین مشاور زيستا واگذار شد؛ مطالعه‌ی دیگر، تحقیقی است که مهندسین مشاور شارمند در اواخر دهه‌ی 1370 برای سنجش میزان تحقق‌پذیری طرحهای تفصیلی چهار شهر منتخب انجام داده است و مواردی نظیر سنجش جهات توسعه شهر، شبکه‌ی معابر، کاربری‌های مختلف شهری و جمعیت در آن بررسی‌شده است (پورحسین روشن و همکاران، 1400: 8).
روش پژوهش
پژوهش حاضر بر اساس هدف کاربردی و بر اساس روش توصیفی- تحلیلی است که در سال 1402 در شهر بوشهر صورت گرفته است. شیوه‌ی گردآوری اطلاعات، مطالعات کتابخانه‌ای و بررسی‌های میدانی است. در مطالعات کتابخانه‌ای از منابع دست‌اول و دوم، شامل تحلیل‌ها و بررسی‌های جمعیتی و کالبدی بازنگری طرح تفصیلی شهر بوشهر (مصوب 1392) و مطالعات اولیه بازنگری طرح جامع شهر بوشهر (1399) استفاده شده است. در مطالعات میدانی، ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه بوده که توسط اساتید بومی گروه مهندسی شهرسازی و مدیران ارشد شهری بوشهر تکمیل‌شده است. با در نظر گرفتن هدف تحقیق، جامعه‌ی آماری در پژوهش حاضر کل کاربری‌های شهر بوشهر و نمونه‌ی آماری کاربری‌های عمومی بوشهر است.
به‌منظور افزایش دقت و کارایی پژوهش حاضر، میزان تحقق‌پذیری کاربری‌های عمومی پیشنهادی طرح تفصیلی بوشهر در افق 1400 در ناحیه‌ی 6 بوشهر نیز ارزیابی شده است. با استناد به پژوهشی تحت عنوان "تحلیل توزیع فضایی کاربری‌های خدمات عمومی شهری در نواحی شهر بوشهر" که در سال 1395 منتشر شده است؛ ناحیه‌ی 6 شهر بوشهر به عنوان کم برخوردارترین ناحیه از نواحی 9 گانه از حیث توزیع خدمات و کاربری‌های عمومی بوده است. لذا در ارزیابی دوم کل کاربری‌های ناحیه‌ی 6 به‌عنوان جامعه‌ی آماری و کاربری‌های عمومی ناحیه‌ی مورد اشاره به‌عنوان نمونه‌ی آماری انتخاب شده است. پس از ارزیابی میزان تحقق‌پذیری کاربری‌های عمومی شهر بوشهر در مقیاس شهری و ناحیهای (ناحیه‌ی6) به تبیین مهم‌ترین مؤلفه‌های مؤثر بر تحقق‌پذیری کاربری‌های عمومی با تأکید بر زمینه‌ی موردمطالعه پرداخته شده است و به منظور وزن‌دهی و طبقه‌بندی معیارهای مؤثر در تحقق‌پذیری کاربری‌های عمومی پیشنهادی طرح توسعه‌ی شهری بوشهر از روشBWM (روش بهترین-بدترین) و نرم‌افزار Lingo استفاده‌شده است.
روش بهترین-بدترین مبتنی بر مقایسه زوجی است که در راستای رفع معایب روش‌های موجود قبلی، مانند فرآیند تحلیل سلسله مراتبی(AHP) در سال 2015 توسعه‌یافته است (رضایی، 1395: 2). در مقایسه با سایر روش‌های تصمیمگیری چند معیاره، روش بهترین-بدترین دارای دو مزیت کلیدی است:
1) به داده‌های مقایسه زوجی کمتری در مقایسه با ماتریس مقایسه زوجی کامل نیاز دارد؛
2) نتایج تولیدشده توسط روش بهترین-بدترین نسبت به سایر روش‌های تصمیمگیری چند معیاره، که از یک ماتریس مقایسه زوجی کامل استفاده می‌کنند، سازگارتر است (Pamucar.D et al, 2020:5) ، که دلیل اصلی استفاده از این روش در پژوهش حاضر است.
روش بهترین-بدترین برای بررسی مجموعه‌ای از گزینه‌ها با توجه به معیارهای انتخابی استفاده می‌شود و معیارهای تصمیمگیری به‌صورت دوبه‌دو باهم مقایسه می‌شوند، یعنی پس از شناسایی معیارهای تصمیمگیری، دو معیار به عنوان بهترین معیار تصمیمگیری و بدترین معیار تصمیمگیری توسط تصمیم‌گیرندگان انتخاب می‌شود. بهترین معیار، معیاری است که مهم‌ترین و تعیین‌کننده‌ترین نقش را در تصمیمگیری داشته باشد، درحالی‌که بدترین معیار اهمیت معکوس دارد (Pamucar.D et al, 2020:5). سپس تصمیم‌گیرندگان با استفاده از عدد از پیش تعریف‌شده‌ی 1 تا 9، نظرات خود را از بهترین معیار تصمیم نسبت به سایر معیارها و همچنین نظرات خود را از سایر معیارها به بدترین معیار تصمیم ارائه می‌دهند. این دو مجموعه از مقایسه‌های زوجی و همبستگی استفاده می‌شود. به‌عنوان ورودی برای یک مسئله بهینه‌سازی که نتایج بهینه آن وزن معیارها است (رضایی، 1395: 3).
مراحل روش بهترین-بدترین به شرح زیر است:
مرحله‌ی اول: شناسایی و انتخاب مجموعه معیارهای تصمیمگیری برای تجزیه و تحلیل .
مرحله‌ی دوم: تعیین معیارهای بهترین (B) و بدترین (W)
مرحله‌ی سوم: بردار ارجحیت سایر شاخص‌ها نسبت به بهترین شاخص به‌صورت 
و با استفاده از اعداد بین 1 تا 9 تعیین می‌شود. در بردار ذکر شده، 
نشان‌دهنده ارجحیت بهترین یا بااهمیت‌ترین شاخص(B) نسبت به همه‌ی شاخص (J) است که 
. در این پژوهش N=9 است. زیرا 9 معیار برای مقایسه وجود دارد (رضایی، 1395: 4).
مرحله‌ی چهارم: بردار ارجحیت سایر شاخص‌ها نسبت به بدترین شاخص به‌صورت 
و با استفاده از اعداد بین 1 تا 9 تعیین می‌شود. در بردار ذکر شده، 
نشان‌دهنده ارجحیت بدترین یا کم‌اهمیت‌ترین شاخص (W) نسبت به همه‌ی شاخص (J) است که 
. در این پژوهش N=9 است. زیرا 9 معیار برای مقایسه وجود دارد (رضایی، 1395: 4).
مرحله‌ی پنجم: برای تعیین وزن بهینه هر یک از شاخص‌ها
، زوج‌های 
ایجاد می‌شود. سپس برای محاسبه‌ی این شرایط در همه j ها باید راه‌حلی ایجاد گردد تا عبارات 
را برای همه j هایی که حداقل شده است، حداکثر کند. از این رو، وزن بهینه هر یک از معیارها را می‌توان از طریق رابطه (1) محاسبه نمود (رضایی، 1395: 4).
Subject to
در راستای محاسبه‌ی فرمول فوق (مقدار نسبت سازگاری 
و وزن بهینه هر یک از شاخص‌ها به‌صورت در نظر گرفته می‌شود.
نرخ سازگاری با استفاده از به‌دست‌آمده، و بر اساس رابطه (2) محاسبه می‌شود. هرچه مقدار بیشتر باشد نشان‌دهنده‌ی نرخ سازگاری بالاتری است.
در ادامه از جدول 2 برای به دست آوردن مقدار شاخص سازگاری استفاده می‌شود (رضایی، 1395: 5). مقدار نسبت سازگاری نزدیک به «0» سازگاری بیشتری نشان می‌دهد درحالی‌که مقادیر نزدیک به «1» سازگاری کمتری نشان می‌دهد. نکته مهم اینکه نسبت سازگاری هیچ‌گاه برابر با «0» نخواهد بود. این بدین معنا است که ماتریس مقایسه زوجی کاملاً سازگار نخواهد بود.
جدول 2: شاخص‌های سازگاری با استفاده از روش BWM
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
شاخص سازگاری | 0/00 | 44/0 | 00/1 | 63/1 | 30/2 | 00/3 | 73/3 | 47/4 | 23/5 |
منبع: (رضایی، 1395: 6)
رابطه 1 یک مدل غیرخطی است که رضایی (2016) آن را به یک مدل خطی تبدیل کرده است (رابطه 3). در این مدل خطی اوزان شاخص‌ها نیز محاسبه می‌شود یکی از مزیت‌های این مدل خطی، محاسبه نرخ ناسازگاری بدون استفاده از شاخص سازگاری است. یعنی مقدار ξl همان نرخ ناسازگاری است. همچنین وزن‌های این مدل خطی از دقت بیشتری برخوردار هستند. در پژوهش حاضر به‌منظور افزایش کارایی و دقت، از مدل خطی (رابطه‌ی 3) رضایی استفاده‌شده است.
(3) | min ξ s.t. | |
Wj ≥ 0, for all j ها j برای تمامی |
بر اساس مرور ادبیات و پیشینه‌ی پژوهش، 9 معیار مؤثر در تحقق‌پذیری پیشنهادات طرحهای توسعه‌ی شهری شناسایی و استخراج‌شده که جهت "بومی‌سازی" آنها، طی پرسشنامه‌ای از 30 نفر از اساتید بومی گروه مهندسی شهرسازی و مدیران ارشد شهری بوشهر خواسته شد که بر اساس طیف 1 تا 5 لیکرت ( 1=اهمیت خیلی کم، 2= اهمیت کم، 3= اهمیت متوسط، 4= اهمیت زیاد، 5= اهمیت خیلی زیاد) به هر معیار امتیاز دهند. سپس میانگین امتیازات هر معیار محاسبه گردیده است و در این بین مولفه‌ای که میانگین امتیازات آن کمتر از عدد 3 بوده، حذف گردیده است. نتایج محاسبات انجام‌شده نشان داد که تمامی معیارها مورد تائید پاسخ‌دهندگان به پرسشنامه بوده است؛ به این معنی که میانگین تمامی معیارها بالاتر از عدد 3 قرارگرفته است (جدول شماره‌ی3). بنابراین معیارهای موردمطالعه، جمع امتیاز لازم را کسب کرده و از این رو، همگی مورد تائید قرارگرفته‌اند.
جدول 3: معیارهای مؤثر بر تحقق‌پذیری طرح توسعه‌ی شهری بوشهر
منابع | معیارها | کد |
(علائی، 1398: 8) | مالکیت اراضی (خصوصی، اوقافی و ....) | R1 |
(پور احمد و همکاران، 1385: 5) | ناکارآمدی قوانین، مقررات و نهادهای مسئول | R2 |
(امین زاده و رودکی، 1396: 3) | تأثیر نیروهای سیاسی بر تحقق‌ناپذیری طرحهای توسعه شهری | R3 |
(پورحسین روشن و همکاران، 1400: 10) (آور، موغلی و عفیفی،1401: 10) | ضعف بدنه مديريتي و عدم وجود مديريت شهري يکپارچه | R4 |
(علی‌اکبری و همکاران، 1392: 11) (امین زاده و رودکی، 1396: 3) | عدم تناسب کاربری‌های پیشنهادی طرحهای توسعه شهری با منابع مالی و اجرایی | R5 |
(آور، موغلی و عفیفی، 1401: 10) (پورحسین روشن و همکاران، 1400: 10) | عدم مشارکت مردم در تهیه و تصویب طرح‌ها | R6 |
(آور، موغلی و عفیفی، 1401: 10) | عدم دسترسی به اطلاعات کامل، صحیح و به‌روز | R7 |
(آور، موغلی و عفیفی، 1401: 10) | دانش ناکافی مشاوران از محدوده موردمطالعه | R8 |
(علائی، 1398: 8) | عدم نیاز به کاربری‌های عمومی پیشنهادی طرحهای توسعه شهری | R9 |
در راستای درک بهتر روند و فرآیند پژوهش حاضر، مدل مفهومی زیر ارائه شده است (شکل 2).
شکل 2. مدل مفهومی پژوهش
(منبع: یافته‌های تحقیق، 1402)
قلمرو جغرافیایی پژوهش
در پژوهش حاضر، شهر بوشهر به‌عنوان مرکز استان بوشهر مورد مطالعه قرارگرفته است (شکل2). شهر مورد اشاره طبق آخرین سرشماری نفوس و مسکن (1395) دارای جمعیتی معادل 223 هزار نفر بوده است و طبق محاسبات صورت گرفته توسط سازمان برنامه و بودجه استان بوشهر، جمعیت شهر بوشهر در سال 1400 حدود 252 هزار نفر برآورد شده است. از لحاظ کالبدی، محدوده‌ی شهر بوشهر دارای 08/8296 هکتار مساحت است که از این مقدار، حدود 25 درصد و یا به عبارتی حدود 72/2102 هکتار به اراضی شهری و 36/6193 هکتار به سایر اراضی (اراضی بایر و متروکه، اراضی نظامی، شوره‌زار، بوته‌زار، مسیل و مانداب و ... ) اختصاص یافته است (مهندسین مشاور شهر و برنامه، 1392: 1)؛ این شهر به واسطه استقرار پایگاه‌های نظامی به دو منطقه‌ی منفصل شمالی و جنوبی تقسیم شده است و بر مبناي ساختار و سازمان فضایی پیشنهادی طرح جـامع و تفصیلی شـهر (مصوب سال 1392) بـه 10 ناحیـه و 43 محله تقسیم شده است (شکل 3). بر اساس این تقسیم‌بندی، نواحی یک تا شش که شامل بافت تاریخی، محلات سنگی، باغ زهرا، جفره، بن‌مانع، شکری، بی‌سیم و... است، در منطقه یک و نواحی هفت تا ده که شامل محلات جلالی، دواس، مخ‌بلند، خواجه‌ها و.... است، در منطقه 2 شهر بوشهر قرار دارد (مهندسین مشاور شهر و برنامه، 1392: 10).
شکل3. نقشه‌ی موقعیت و ناحیه بندی شهر بوشهر
(منبع: یافته‌های تحقیق، 1402)
یافتهها و بحث
ارزیابی میزان تحقق‌پذیری کاربری‌های پیشنهادی طرح توسعه‌ی بوشهر با تأکید بر کاربری‌های عمومی
درصد تحقق کاربری‌های پیشنهادی طرح توسعه‌ی شهری بوشهر از تقسيم مساحت کاربري موردنظر در وضع موجود بر مساحت پیش‌بینی‌شده‌ی آن کاربري در طرح توسعه‌ی پیشنهادی (برای افق 1400)، ضرب‌در 100 به دست می‌آید.
بر این مبنا در جدول شماره‌ی 4 میزان تحقق‌پذیری کاربری‌های پیشنهادی طرح توسعه‌ی شهری مورد ارزیابی قرار گرفته است.
جدول4: ارزیابی میزان تحقق‌پذیری کاربری‌های پیشنهادی طرح توسعه‌ی شهری بوشهر در افق 1400
کاربری | سرانه پیشنهادی افق 1400 (شهر و برنامه، 1392) | مساحت پیشنهادی افق 1400 | مساحت موجود سال 1400 (مآب، 1400) | اختلاف سطح (کمبود / مازاد ) | میزان تحقق‌پذیری | ||||||
(مترمربع) | هکتار | هکتار | هکتار | درصد | |||||||
مسکونی | 7/30 | 38/774 | 42/816 | 04/42+ | 42/105 | ||||||
خدمات اجتماعی | آموزشی | 7/3 | 32/93 | 71/47 | 61/45- | 12/51 | |||||
آموزش عالی | 46/3 | 27/87 | 38/72 | 89/14- | 93/82 | ||||||
فرهنگی_اجتماعی | 5/1 | 83/37 | 71/15 | 12/22- | 52/41 | ||||||
مذهبی | 6/0 | 13/15 | 77/11 | 36/3- | 77/76 | ||||||
بهداشتی درمانی | 3/1 | 79/32 | 48/30 | 31/2- | 95/92 | ||||||
جهانگردی و پذیرایی | 7/1 | 88/42 | 86/16 | 02/26- | 31/39 | ||||||
ورزشی | 05/3 | 93/76 | 63/58 | 30/18- | 21/76 | ||||||
اداری_انتظامی | 05/4 | 15/102 | 10/163 | 95/60+ | 66/159 | ||||||
خدمات شهری | پارک و فضای سبز | 7 | 57/176 | 28/82 | 29/94- | 59/46 | |||||
تجهیزات شهری | 9/0 | 70/22 | 64/17 | 06/5- | 70/77 | ||||||
تأسیسات شهری | 28/3 | 73/82 | 80/69 | 93/12- | 37/84 | ||||||
راه-رفوژ-میدان و ... | 28 | 28/706 | 17/841 | 89/134+ | 09/119 | ||||||
تجاری | 7/2 | 10/68 | 81/88 | 71/20+ | 41/130 | ||||||
سایر | باغ-باغ ویلا | 7/10 | 90/269 | 42/24 | 48/245- | 04/9 | |||||
صنایع | - | - | 31/96 | 31/96+ | - | ||||||
نظامی | - | - | 03/3369 | 03/3369+ | - | ||||||
بایر | - | - | 60/2146 | 60/2146+ | - | ||||||
در حال ساخت | - | - | 77/16 | 77/16+ | - | ||||||
طبیعی | - | - | 95/8 | 95/8+ | - | ||||||
نوار سبز | - | - | 65/63 | 65/63+ | - | ||||||
مجموع | 64/102 | 96/2588 | 52/1024 | - | میانگین=53/79 | ||||||
جمعیت سال 1385= 169990 (مهندسین مشاور شهر و برنامه، : 1387: 112)
جمعیت سال 1400= 252243 (مهندسین مشاور شهر و برنامه، : 1387: 113)
(منبع: یافته‌های تحقیق: 1402)
نتایج پژوهش مذکور حکایت از آن دارد که کاربری‌های مسکونی، تجاری، اداری_انتظامی و معابر بیش از سرانه و مساحت پیش‌بینی‌شده در طرح تجدیدنظر طرح جامع بوشهر تحقق‌یافته‌اند. میزان تحقق‌پذیری هر یک از کاربری‌های مذکور به ترتیب برابر با 42/105، 41/130، 66/159 و 09/119 درصد است. در طرف مقابل، کاربری‌های آموزشی، فرهنگی-اجتماعی، مذهبی، جهانگردی و پذیرایی، ورزشی، تجهیزات شهری، پارک و فضای سبز و درنهایت باغ-باغ‌ویلا، در محدوده‌ی زمانی موردمطالعه به‌طور کامل تحقق‌نیافته است. میزان تحقق‌پذیری کاربری‌های مذکور از میانگین درصد تحقق‌پذیری مجموع کاربری‌ها، که بر اساس جدول 4 برابر با 53/79 درصد است، نیز کمتر است. لذا با توجه به رویکرد پژوهش، میزان تحقق‌پذیری کاربری‌های عمومی بوشهر به‌طور خلاصه در زیر ارائه‌شده است.
از میان کاربری‌های عمومی، مساحت كاربري آموزشي (مهدكودك، دبستان، راهنمايي، دبيرستان، پیش‌دانشگاهی و ساير مراكز آموزشي ازجمله مراكز آموزش و ترويجي) در سال 1400 در سطح شهر 7/47 هكتار بوده كه درمجموع 39/2 درصد از مساحت نواحي 9 گانه (اراضی شهری) را پوشش مي‌دهد. ميزان كمبود مساحت كاربري آموزشي طبق سرانه‌ی پيشنهادي و جمعیت پیش‌بینی‌شده‌ی سال 1400 توسط سازمان برنامه و بودجه که معادل با 252243 نفر است، حدود 61/45 هكتار است.
ازجمله کاربری‌های عمومی حائز اهمیت می‌توان به کاربری پارک و فضای سبز اشاره کرد. مساحت کاربری پارک و فضای سبز در وضعيت موجود سال 1400 برابر با 28/82 هكتار است كه بر اساس سرانه پيشنهادي طرح توسعه‌ی شهری بوشهر در سال 1385 که برابر با 7 مترمربع است، حدود 29/94 هکتار کمبود کاربری پارک و فضای سبز مشاهده می‌شود. شایان‌ذکر است، در برداشت‌های مهندسین مشاور مآب از وضع موجود کاربری‌ها در سال 1400، نوارها و لکه‌های سبز گذرها و میادین نیز جزء پارک و فضای سبز محاسبه گردیده است که در پژوهش حاضر کاربری پارک و فضای سبز با نوارها و لکه‌های سبز از هم تفکیک گردیده است.
کاربری فرهنگی_اجتماعی (مساجد، سينماها، موزه‌ها، تالارهاي پذيرايي، كتابخانه‌ها، سالن‌هاي اجتماعات و ...) در سال 1400 سطحي معادل 71/15 هكتار از اراضي شهري را پوشش داده است. سرانه پيشنهادي براي توسعه اين كاربري 5/1 مترمربع است كه بر اساس آخرین طرح تهیه شده، 12/22 هکتار کمبود کاربری فرهنگی- اجتماعی محاسبه گردیده است.
از دیگر کاربری‌های عمومی، کاربری مذهبی است که شامل حسینیه‌ها، فاطمیه‌ها، تکیه‌ها، مصلی‌ها و .... است كه در سال 1400 سطحي معادل 77/11 هكتار از اراضي شهري را دربر گرفته است. سرانه‌ی پيشنهادي براي توسعه اين كاربري طبق طرح پیشنهادی شهر بوشهر 6/0مترمربع است كه بر اساس آن، 36/3 هکتار کمبود کاربری مذهبی محاسبه‌شده است. بر اساس مشاهدات و بازدید‌های میدانی، عمده‌ی کاربری‌های مذهبی در بخش شمالی شهر بوشهر تمرکز یافته به‌گونه‌ای که بسیاری از حسینیه‌ها، تکیه‌ها، مصلی‌ها و .... در بافت تاریخی شهر بوشهر و در مجاورت یکدیگر قرار دارند.
بر اساس برداشت‌های انجام‌شده در سال 1400 مساحت كاربري ورزشي 63/58 هكتار است كه معادل 30/18 هكتار كمبود زمين ورزشي در سطح شهر وجود دارد. طبق پهنه‌بندي‌هاي كاربري اراضي در سطح شهر تقريباً در تمامي پهنه‌ها كاربري ورزشي-تفريحي پیش‌بینی‌شده كه گامي مثبت در سرزندگي محلات و نواحي شهري است.
با توجه به امكانات و فرصت‌هاي مختلف گردشگری شهر بوشهر، فعاليت‌هاي جهانگردي و پذيرايي به‌عنوان يكي از چهار نقش اصلي فعاليتي در نظر گرفته‌شده است. بافت تاريخي و سواحل زيبا از جاذبه‌های مهم گردشگری بوشهر است كه رونق اين جاذبه‌ها بسته به نوع خدماتي خواهد بود كه در اختيار آنها قرار مي‌گيرد. در وضعيت موجود (سال 1400)، مساحت كاربري مذكور 86/16 هكتار است كه با توجه به بررسی‌های به‌عمل‌آمده، 02/26 هکتار کمبود کاربری جهانگردی-پذیرایی وجود دارد.
کاربری تجهيزات شهري شامل محل جمع‌آوري زباله، رخت‌شوي‌خانه عمومي، پمپ‌بنزین، امداد، كشتارگاه، گورستان و غسال‌خانه، پايانه‌هاي مسافربري و ميادين ميوه و تره‌بار است. مساحت اين كاربري در وضعيت موجود سال 1400 برابر با 64/17 هكتار است كه بر اساس سرانه پيشنهادي 1385 که برابر با 9/0 مترمربع است، حدود 06/5 هکتار کمبود کاربری تجهیزات شهری مشاهده شده است.
ارزیابی میزان تحقق‌پذیری کاربری‌های پیشنهادی ناحیه‌ی 6 با تأکید بر کاربری‌های عمومی
دستیابی عادلانه عموم شهروندان بـه خدمات شهری مورد نیاز یکی از اصول و اهداف طرحهای توسعه‌ی شهری است و اصولاً این مهم زمانی محقق می‌شود که اراضی و منابع مختلف شهری به‌طور برابر میان واحدهای فضایی و اجتماعی شهر تخصيص یابد؛ موضوعی که تاکنون در اغلب شهرهای ما عینیت بیرونی نداشته است. این موضوع در شهر بوشهر نیز حائز اهمیت بوده و علی‌رغم بررسی میزان تحقق‌پذیری کاربری‌های پیشنهادی طرحهای توسعه شهری بوشهر، بررسی و تحلیل توزیع فضایی کاربری‌های خدمات عمومی پیشنهادی طرحهای توسعه‌ی بوشهر در نواحی 9 گانه‌ی آن نیز اهمیت بسزایی دارد. با استناد به نتایج پژوهشی که در 1395 در رابطه با این موضوع منتشرشده گردیده است؛ ناحیه‌ی ۲ و3 شهر بوشهر از بیشترین میزان خدمات و کاربری‌های عمومی و ناحیه 6 بوشهر از کمترین میزان خدمات و کاربری‌های عمومی برخوردار بوده است. از این رو، در جدول 5 به بررسی میزان تحقق‌پذیری کاربری‌های عمومی ناحیه 6 شهر بوشهر پرداخته‌شده است.
جدول5: میزان تحقق‌پذیری کاربری‌های پیشنهادی طرح توسعه‌ی بوشهر در افق 1400 در ناحیه‌ی 6
کاربری | سرانه پیشنهادی افق 1400 (شهر و برنامه، 1392) | مساحت پیشنهادی افق 1400 | مساحت موجود سال 1400 (مآب، 1400)
| اختلاف سطح (کمبود / مازاد) | میزان تحقق‌پذیری کاربری‌های ناحیه 6 | ||||||
(مترمربع) | هکتار | هکتار | هکتار | درصد | |||||||
مسکونی | 54/14 | 55/81 | 34/105 | 79/23+ | 17/129 | ||||||
خدمات اجتماعی | آموزشی | 4/2 | 64/13 | 11/5 | 53/8- | 46/37 | |||||
فرهنگی_اجتماعی | 5 | 80/2 | 22 | 58/2- | 85/7 | ||||||
مذهبی | 3 | 68/1 | 56/1 | 12/0- | 85/92 | ||||||
بهداشتی درمانی | 6 | 36/3 | 93/1 | 43/1- | 44/57 | ||||||
جهانگردی و پذیرایی | 5 | 80/2 | 2 | 78/2- | 71 | ||||||
ورزشی | 5/1 | 41/8 | 77/2 | 64/5- | 93/32 | ||||||
خدمات شهری | پارک و فضای سبز | 5/1 | 41/8 | 61/2 | 8/5- | 3/31 | |||||
تجهیزات شهری | 4 | 24/2 | 36 | 88/1- | 7/16 | ||||||
تأسیسات شهری | 4 | 24/2 | 5/1 | 19/1- | 87/46 | ||||||
تجاری | 1 | 60/5 | 12/8 | 52/2+ | 145 | ||||||
سایر | نظامی | - | - | 48/3 | 48/3+ | - | |||||
صنایع | - | - | 27/1 | 27/1+ | - | ||||||
بایر | - | - | 22/5 | 22/5+ | - | ||||||
تخریبی | - | - | 8 | 08/0+ | - | ||||||
حمل‌ونقل و انبارداری | - | - | 50 | 50/0+ | - | ||||||
مجموع | 64/23 | 73/132 | 64/139 |
| میانگین=30/54 | ||||||
جمعیت پیش‌بینی‌شده‌ی ناحیه 6 شهر بوشهر در افق 1400=56085 (مهندسین مشاور شهر و برنامه، : 1387: 113)
جمعیت ناحیه 6 شهر بوشهر سال 1385= 37948 (مهندسین مشاور مآب، 1399: 87)
(منبع: یافته‌های تحقیق، 1402)
نتایج پژوهش مذکور نشان می‌دهد که کاربری‌های مسکونی، تجاری و مذهبی به ترتیب 17/129 ، 145 و 85/92 درصد تحقق‌یافته است. در طرف مقابل کاربری‌های عمومی شامل کاربری‌های آموزشی، فرهنگی-هنری، جهانگردی و پذیرایی، ورزشی، پارک و فضای سبز، و تأسیسات و تجهیزات شهری از تحقق‌پذیری مطلوب و قابل قبولی برخوردار نبوده است و میزان تحقق آنها پایین‌تر از میانگین تحقق‌پذیری مجموع کاربری‌های ناحیه 6 در سال 1400 است.
شکل4. درصد تحقق‌پذیری کاربری‌های عمومی پیشنهادی طرح توسعه‌ی شهری بوشهر در ناحیه6 در افق 1400
(منبع: یافته‌های تحقیق، 1402)
یافته‌های تحلیل
یکی از مهم‌ترین بخش‌های هر نوع پژوهشی، بخش تجزیه و تحلیل اطلاعات است به‌گونه‌ای که وجود هرگونه خطا و اشتباهی در چنین بخشی منجر به نتیجه‌گیری‌های نادرستی می‌گردد. داده‌ها و اطلاعات جمع‌آوری‌شده منابع خامی هستند که جهت کاربردی شدن نتایج آنها بایستی توسط ابزار مناسب مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرند. در این بخش جهت دستیابی به اهداف پژوهشی به تجزیه و تحلیل داده‌ها پرداخته می‌شود.
نتایج حاصل از بررسی و ارزیابی میزان تحقق‌پذیری کاربری‌های عمومی پیشنهادی طرح توسعه‌ی شهری بوشهر در مقیاس شهری و ناحیهای (ناحیه‌ی 6) شهر بوشهر حاکی از آن است که بسیاری از کاربری‌های عمومی به‌طور قابل قبولی محقق نشده و با پیشنهادات طرح توسعه‌ی شهری بوشهر اختلاف قابل‌توجهی در تحقق‌پذیری داشته‌اند. لذا در این بخش به تبیین عوامل مؤثر در تحقق‌پذیری پیشنهادات طرح توسعه‌ی شهری بوشهر در افق 1400 پرداخته خواهد شد.
تعیین وزن و اهمیت معیارها
از گام‌های اولیه این روش، تعیین بااهمیت‌ترین و کم‌اهمیت‌ترین معیارها است، در این پژوهش بااهمیت‌ترین و کم‌اهمیت‌ترین معیارها از منظر خبرگان، اساتید بومی گروه مهندسی شهرسازی و مدیران ارشد شهری بوشهر متفاوت بوده است.
جدول 6: بهترین و بدترین معیارهای مؤثر در تحقق‌پذیری طرح توسعه‌ی شهری بوشهر از دیدگاه پاسخ دهنگان
بهترین معیار (B) | فراوانی | بدترین معیار (W) | فراوانی |
(مالکیت اراضی (خصوصی، اوقافی و ....)) | 8 | (عدم نیاز به کاربری‌های عمومی پیشنهادی طرحهای توسعه شهری) | 14 |
(ضعف بدنه مديريتي و عدم وجود مديريت شهري يکپارچه) | 10 | (دانش ناکافی مشاوران از محدوده موردمطالعه) | 6 |
(ناکارآمدی قوانین، مقررات و نهادهای مسئول) | 4 | (عدم مشارکت مردم در تهیه و تصویب طرح‌ها) | 4 |
(عدم مشارکت مردم در تهیه و تصویب طرح‌ها) | 4 | (تأثیر نیروهای سیاسی بر تحقق‌ناپذیری طرحهای توسعه شهری) | 2 |
(دانش ناکافی مشاوران از محدوده موردمطالعه) | 2 | (عدم تناسب کاربری‌های پیشنهادی طرحهای توسعه شهری با منابع مالی و اجرایی) | 2 |
(عدم تناسب کاربری‌های پیشنهادی طرحهای توسعه شهری با منابع مالی و اجرایی) | 2 | (مالکیت اراضی (خصوصی، اوقافی و ....) | 2 |
| Σ=30 |
| Σ=30 |
(منبع: یافته‌های تحقیق، 1402)
در گام بعدی، مقایسات زوجی بهترین معیار با دیگر معیارها (Best-Other) و مقایسه زوجی دیگر معیارها با بدترین معیار (Other-Worst) را تشکیل و در اختیار 30 نفر خبره قرار داده‌ایم تا به مقایسات زوجی پاسخ دهند. با توجه به اینکه بااهمیت‌ترین معیار و کم‌اهمیت‌ترین معیار ازنظر خبرگان متفاوت بوده است، حالت‌های زیر لحاظ شده است:
1. در مقایسات زوجی که بااهمیت‌ترین معیار و کم‌اهمیت‌ترین معیار مشابه است، بعد از پاسخگویی، مقایسات زوجی با استفاده از روش میانگین هندسی ادغام‌شده‌اند و جهت تعیین وزن وارد الگوریتم روش BWM گردیده است.
2. در مقایسات زوجی که بااهمیت‌ترین معیار و کم‌اهمیت‌ترین کاملاً متفاوت است، بعد از پاسخگویی مقایسات زوجی، جهت تعیین وزن وارد الگوریتم روش BWM گردیده و پس از محاسبه‌ی وزن معیارها، میانگین حسابی وزن‌ها محاسبه‌شده است.
درنهایت نیز اطلاعات به‌دست‌آمده از 30 پرسشنامه، بر اساس مدل خطی روش BWM، که در بخش روش پژوهش به آن اشاره گردید در نرم‌افزار Lingo محاسبه گردید و وزن معیارهای مؤثر بر تحقق‌پذیری طرح توسعه‌ی شهری بوشهر مشخص شد. نتایج محاسبات در جدول 7 ارائه شده است.
جدول7: وزن نسبی مؤلفه‌های مؤثر در تحقق‌پذیری طرحهای توسعه‌ی شهری
کد | معیارها | وزن نسبی | رتبه | ||
R1 | مالکیت اراضی (خصوصی، اوقافی و ....) | 0/168 | 1 | ||
R4 | ضعف بدنه مديريتي و عدم وجود مديريت شهري يکپارچه | 0/158 | 2 | ||
R6 | عدم مشارکت مردم در تهیه و تصویب طرح‌ها | 0/118 | 3 | ||
R3 | تأثیر نیروهای سیاسی بر تحقق‌ناپذیری طرحهای توسعه شهری | 0/110 | 4 | ||
R2 | ناکارآمدی قوانین، مقررات و نهادهای مسئول | 0/108 | 5 | ||
R5 | عدم تناسب کاربری‌های پیشنهادی طرحهای توسعه شهری با منابع مالی و اجرایی | 0/105 | 6 | ||
R8 | دانش ناکافی مشاوران از محدوده موردمطالعه | 0/089 | 7 | ||
R7 | عدم دسترسی به اطلاعات کامل، صحیح و به‌روز | 0/087 | 8 | ||
R9 | عدم نیاز به کاربری‌های عمومی پیشنهادی طرحهای توسعه شهری | 0/057 | 9 | ||
| Σ=1 | - | |||
(منبع: یافته‌های تحقیق، 1402)
با استناد به جدول 7، در بین معیارهای مؤثر بر تحقق‌پذیری کاربری‌های عمومی پیشنهادی طرح توسعه‌ی شهری بوشهر معیار مالکیت اراضی (خصوصی، اوقافی، نظامی و ...) با امتیاز 168/0 رتبه نخست را به خود اختصاص داده است. معیار ضعف بدنه مدیریتی و عدم وجود مدیریت یکپارچه، و معیار عدم مشارکت مردم در تهیه و تصویب طرح توسعه‌ی شهر بوشهر با امتیازهای محتسبه‌ی 158/0 و 118/0 به ترتیب دارای رتبه‌های دوم و سوم می‌باشند. معیار عدم نیاز به کاربری‌های عمومی پیشنهادی طرح توسعه‌ی شهر بوشهر با امتیاز 057/0 در آخرین رتبه قرار می‌گیرد.
شکل5. وزن نسبی معیارها و عوامل مؤثر بر تحقق‌پذیری کاربری‌های عمومی پیشنهادی طرح توسعه شهری بوشهر
(منبع: یافته‌های تحقیق، 1402)
بر اساس شواهد و تحقیقات موجود، کاربری‌های پیشنهادی بسیاری از طرحهای توسعه‌ی شهری در کشور به دلیل مشکلات و موانع مالکیت اراضی به میزان قابل قبولی تحقق‌نیافته و شهر و مدیریت شهری را با چالش‌های پیچیده و متعددی در اجرای کاربری‌ها و ضوابط پیشنهادی این‌گونه طرح‌ها مواجه نموده که این مشکل به‌طور ویژه به تمامی کاربری‌های عمومی و غیرانتفاعی قابل تعمیم است که در این بین شهر بوشهر نیز مستثنی نیست.
به‌طورکلی همان‌طور که از مطالعات این تحقیق قابل‌برداشت است عوامل اجتماعی-کالبدی در حوزه‌های مختلف بر تحقق‌پذیری طرح توسعه شهری تأثیرگذار بوده که اهم آنها در شهر بوشهر با بهره‌گیری از تجارب کارشناسان و متخصصین مجرب و بومی شناسایی گردید و نشان می‌دهد برای حل مسائل طرحهای مزبور با نهایت تمام پیچیدگی‌ها و روابط قابل و غیرقابل پیش‌بینی آن، از طریق یک نهاد و در یک بعد نمی‌توان نتیجه قابل‌لمسی را دریافت نمود و نیازمند ورود سایر نهادهای اثرگذار و در ابعاد گوناگون مؤثر بر چنین طرح‌هایی در آینده خواهد بود. در مراتب بعدی بررسی‌های انجام‌شده نشان می‌دهد که بیشترین مغایرت‌ها ناشی از مالکیت اراضی (خصوصی، نظامی، اوقافی و ...) است. بخش مهمی از کاربری‌های پیشنهادی در طرح تفصیلی به ویژه کاربری‌های عمومی اساساً به دلیل عدم بسترهای قانونی مناسب بخصوص در زمینه عدم امکان تملک زمین از سوی شهرداری تحقق نیافته‌اند. بخش‌های تحقق‌یافته نیز عمدتاً در قالب توافقات شهرداری با مالکان اراضی خدماتی محقق شده است. عدم دسترسی به اطلاعات کامل، صحیح و به‌روز نیز از دیگر علل مهم در عدم تحقق برخی پیشنهادات طرح بوده است. مشکلات مالی و اجرایی شهرداری‌ها در خصوص تملک اراضی خدماتی و واگذاری آنها طبق قانون به قیمت منطقه‌ای از دیگر مشکلات موجود در زمینه عدم‌تحقق کاربری‌های خدماتی است. مشکلات مالی حتی در زمینه تملک اراضی خدماتی مربوط به فعالیت‌های عمرانی شهرداری نیز باعث شده که شهرداری با توسل به توافقات 30 به 70 خود نیز نقش مهمی در زمینه از بین بردن فضاهای خدماتی ایفا کند. این نقش در زمانی که شهرداری هر از گاهی مجبور به مزایده و فروش سهم اختصاص‌یافته به شهرداری می‌شود، بیشتر و مخرب‌تر است. از سوی دیگر نظام‌های مالی تعریف‌شده و ردیف‌های هزینه در شهرداری‌ها بسیار ابتدایی و ناپایدار بوده و نیازمند اصلاح و تغییرات جدی است در غیر این صورت بزرگ‌ترین آسیب آن عدم تحقق طرحهای توسعه شهری است(عدم تناسب کاربری‌های پیشنهادی طرحهای توسعه شهری با منابع مالی و اجرایی). نقش بسیار عمده و تأثیرگذار سازمان‌ها و نهادهای دولتی در تغییر کاربری اراضی خدماتی و زیست‌محیطی شهری به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم قابل‌ذکر است. عدم انطباق برخی از پیشنهادات طرح ارائه شده از سوی مشاور با شرایط شهر و مناطق و اشتباهات در زمان برداشت به علت ضعف کارشناس برداشت و یا عدم انطباق پروانه و پایان کار ساختمانی با فعالیت وضع موجود به علت استیجاری بودن ملک در زمان برداشت اطلاعات، از دیگر عوامل تحقق‌پذیری و حتی ایجاد مغایرت و یا عدم اجرای آنها است. این عدم انطباق از سویی ناشی از در نظر گرفتن برخی ویژگیهای خاص هر منطقه در ارائه پیشنهادات به‌ویژه کاربری‌های خدماتی در قالب یکسان مراکز خدماتی و کاربری‌های آن در سطح شهر بدون توجه به شرایط اجتماعی- اقتصادی مناطق، انطباق کاربری‌های عمومی بر اراضی درشت مقیاس بدون در نظر گرفتن امکان تملک آنها به‌وسیله شهرداری و دستگاه‌های اجرایی، سطح بالای سطوح کاربری‌ها جهت جبران کمبودهای موجود در سایر نقاط شهر و ... و از سویی دیگر به علت تغییر شرایط زمانی تهیه طرح است.
نتیجهگیری
از آنجا که تاریخ اعتبار طرحهای توسعه‌ی شهری، به گونه‌ای که در ایران تهیه و مورد استفاده است در اغلب کشورهای جهان به خصوص کشورهای جهان اول به پایان رسیده، پژوهشی در ارتباط با موضوع مورد بحث یافت نشد و لذا مقایسه‌ی نتایج پژوهش حاضر با یافته‌های بین‌المللی عملا غیر قابل انجام است؛ اما نتایج اغلب مطالعات و پژوهش‌های گذشته‌ی انجام شده در ایران در زمینه‌ی آسیب‌شناسی و تحقق‌پذیری طرحهای توسعه‌ی شهری نشان می‌دهد که الگوی چنین طرح‌هایی اصولاً بر مبنای نظری خردگرایی، اثبات‌گرایی و کارکردگرایی استوار است و بنابراین ذاتاً دارای محدودیت‌هایی است که نمی‌تواند شناخت درست و واقع‌بینانه از شهر و راه‌های مداخله و نظارت بر آن را نشان دهد و لذا عدم تحقق بسیاری از پیشنهادات طرحهای شهری بر اساس یافته‌های پژوهش‌های مرتبط، گواهی بر این ادعا است. پژوهش حاضر به ارزیابی تحقق‌پذیری کاربری‌های عمومی و عوامل موثر بر تحقق‌پذیری آنها به روش (BWM) در سطح کل شهر و ناحیه‌ی 6 بوشهر متمرکز است که از این حیث دارای نوآوری است؛ چرا که تحقیقات و پژوهش‌های اندکی در رابطه با کاربری‌های عمومی و میزان تحقق‌پذیری آنها در 2 مقیاس متفاوت از یک شهر انجام شده است. یافته‌های پژوهش حاضر نیز همچون سایر پژوهش‌های مرتبط به نتایج مشابهی در زمینه‌ی عدم تحقق کاربری‌های عمومی در هر 2 مقیاس شهر بوشهر و ناحیه‌ی 6 از شهر مورد مطالعه دست یافته است. به گونه‌ای که یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهد با توجه به اتمام افق طرح توسعه‌ی شهری بوشهر در سال 1400، اغلب کاربری‌های پیشنهادی عمومی ازجمله کاربری‌های آموزشی، فرهنگی-اجتماعی، مذهبی، جهانگردی و پذیرایی، پارک و فضای سبز، ورزشی و درنهایت تأسیسات و تجهیزات شهری در سطح شهر بوشهر به‌طور کامل محقق نشده و میزان تحقق آنها از میانگین تحقق‌پذیری مجموع کاربری‌ها پایین‌تر است.
همچنین با توجه به ضرورت توزیع عادلانه و متوازن کاربری‌ها و خدمات عمومی در سطح شهر، با استناد به مقاله‌ای که در سال 1395 توزیع خدمات عمومی شهر بوشهر را در نواحی 9 گانه‌ی شهر بوشهر بررسی نموده1، به بررسی و ارزیابی میزان تحقق‌پذیری کاربری‌های پیشنهادی طرح توسعه‌ی شهری بوشهر در ناحیه‌ی 6 با تأکید بر کاربری‌های عمومی پرداخته شده است. نتایج حاصل از ارزیابی دوم نیز نشان می‌دهد ناحیه6 شهر بوشهر از نظر خدمات و کاربری‌های عمومی دچار کمبودهای بسیاری است. بنابراین خدمات و کاربری‌های عمومي در نواحي شهر بوشهر به‌طور عادلانه توزيع نشده است و بسیاری از ساکنان شهر بوشهر به‌منظور بهره‌مند شدن از کاربری‌ها و خدمات عمومی چاره‌ای به‌جز سفر به نواحی برخوردار، ندارند.
درنهایت نیز مؤلفه‌های مؤثر در تحقق‌پذیری کاربری‌های عمومی پیشنهادی شهر بوشهر با استفاده روش BWM و نرم‌افزار Lingo وزن‌دهی گردید. نتایج بخش سوم پژوهش حاضر حکایت از آن دارد که 3 معیار مالکیت اراضی (خصوصی، عمومی، نظامی و ..)، معیار ضعف بدنه‌ی مدیریتی و عدم وجود مدیریت یکپارچه و معیار عدم مشارکت مردم شهر بوشهر، به ترتیب با امتیازهای محتسبه‌ی 168/0، 158/0 و 118/0، نقش پُررنگی در عدم تحقق پیشنهادات طرح توسعه‌ی شهری بوشهر در افق 1400 داشته‌اند.
هرچند که برخی از مؤلفه‌های ذکر شده همچون ضعف بدنه‌ی مدیریتی و نبود مدیریت یکپارچه، جنبه‌ی کلی داشته و در سراسر ایران و یا تعداد زیادی از شهرهای ایران مؤثر است، اما نقش آن در پیشبرد و تحقق‌پذیری پیشنهادات طرح توسعه‌ی شهری بوشهر در افق 1400 از نظر پاسخ‌دهندگان به پرسشنامه‌ی پژوهش حاضر، دارای اهمیت فراوانی بوده است.
در راستای پژوهش صورت گرفته و بر اساس میزان اهمیت مؤلفه‌های مؤثر در تحقق‌پذیری طرح توسعه‌ی شهری بوشهر، پیشنهاداتی ارائه گردیده است که می‌تواند مبنای کار شرکت‌های مهندسین مشاور، ارگان‌ها و نهاد‌هایی اجرایی شهرها و مدیران شهری قرار گیرد:
· شناسایی اراضی با مالکیت دولتی به‌منظور اجرا و تحقق کاربری‌های عمومی پیشنهادی طرح توسعه شهری بوشهر.
· تملک اراضی با مالکیت خصوصی از طریق ایجاد بستر مناسب در جهت همکاری و تعامل شهروندان با شهرداری و سایر نهادها و ارگان‌های اجرایی شهر بوشهر و آزادسازی اراضی با مالکیت نظامی در جهت تحقق کاربری‌های عمومی پیشنهادی طرح توسعه‌ی شهری بوشهر.
· تقویت بدنه‌ی مدیریتی شهر بوشهر و استفاده از نیروهای متخصص و کارآمد در جهت نیل به اهداف طرح توسعه‌ی بوشهر.
· برگزاری کلاس‌های آموزشی به‌منظور تقویت قوای مدیریتی نهادها و ارگان‌های ذی‌ربط بوشهر.
· بسترسازی در جهت همکاری و تعامل ارگان‌ها و نهادهای مؤثر در توسعه‌ی شهری بوشهر در جهت ایجاد مدیریت یکپارچه‌ی شهری.
· فراهم کردن بستر مناسب از طریق ایجاد انجمن‌ها، گروه‌های مردمی و... به‌منظور افزایش مشارکت شهروندان در فرآیند توسعه‌ی شهر بوشهر.
· توجه به هویت، فرهنگ و آداب و رسوم شهروندان و ساکنین شهر به‌منظور جلب اعتماد عمومی و استفاده از نظرات آنها در راستای تقویت مشارکت شهروندان در توسعه و آبادانی شهر بوشهر.
منابع
ابراهیمی، مهدی. (1388). پیامدهاي عدم تحقق طرحهای تفصیلی با تأکید بر طرح تفصیلی اصفهان. سومین همایش هفته پژوهش دانشگاه پیام نور استان اصفهان، دانشگاه اصفهان، (صص. 1-9).
ابراهیمی بوزانی، مهدی؛ مختاری، ملک‌آبادی؛ کریمی، رضا و میرآبادی، ناصر. (1400). تحلیلی بر میزان تحقق‌پذیری کاربری اراضی شهری در طرحهای جامع شهرهای کوچک (موردمطالعه شهر عسگران). مطالعات مدیریت شهری، 13(48)، 1-12.
احمدیان، رضا. (1382). سیر تحول تهیه طرحهای توسعه شهری در جهان و ایران. نشریه جمعیت، 43(44)، 109-134.
اعتصامی پور، محسن؛ اردشیری، مهیار؛ ماجدی، حمید و زرآبادی، زهرا سادات سعیده. (1399). واکاوی نظریات پیرامون ضوابط شهری و انطباق‌پذیری با شهر معاصر ایرانی. دانش شهرسازی، (4)2، 1-17.
امین زاده، بهناز؛ رودکی، سمیه. (1396). ارائه روشی تلفیقی برای ارزیابی طرح های تفصیلی شهری (مطالعه موردی: طرح تفصیلی منطقه ۶ شهرداری شیراز). هویت شهر ، 29(11)، 29_42.
آور، محمد؛ موغلی، مرضیه و عفیفی، محمدابراهیم. (1401). تبیین نقش عوامل مؤثر بر عدم تحقق اهداف طرح توسعه شهری (مطالعه موردی: شهر لمزان). جغرافیا و مطالعات محیطی، (11)42، 24-39.
پور احمد، احمد؛ حاتمی نژاد، حسین؛ و حسینی، هادی. (1385). آسیب‌شناسی طرحهای توسعه شهری در کشور. پژوهش‌های جغرافیایی، 38(58)، 180-167.
پورحسین روشن، حمید؛ پور جعفر، محمدرضا و علی‌اکبری، صدیقه. (1400). تبیین چالش‌های تحقق‌پذیری طرحهای شهری در ایران. صفه. (31)2، 128-111.
حبیبی، محسن. (1397). از شار تا شهر (تحلیل تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن، تفکر و تأثر). چاپ هفدهم، انتشارات دانشگاه تهران.
حیدری, جهانگیر. (1395). تحلیل توزیع فضایی کاربری‌های خدمات عمومی شهری در نواحی شهر بوشهر. جغرافیا و توسعه ناحیهای، 14(2)، 153-129.
رضایی، جعفر. (1395). بهترین و بدترین؛ روش تصمیمگیری چند معیاره: یک مدل خطی و برخی ویژگیهای آن. اُمگا، 64، 126-130.
زنگی‌آبادی، علی؛ عبدالهی، مهدی؛ سالک فرخی، رقیه و قاسم‌زاده، بهنام. (1393). ارزیابی عوامل اثرگذار بر عدم تحقق‌پذیری طرحهای جامع شهری در ایران و چالش‌های مربوط به آن (مطالعه موردی: محور تاریخی– فرهنگی منطقه 6 شهر تبریز). پژوهش و برنامهریزی شهری، 18(5)، 20-41.
سامه، رضا و اکرمی، غلامرضا. (1395). تحلیل تحولات اندیشه «کیفیت زندگی» در معماری و شهرسازی. هویت شهر، 10(25)، 27-40.
سعیدنیا، احمد. (1383). کتاب سبز راهنمای شهرداری‌ها (طراحی شهری در ایران). جلد ۵، تهران: انتشارات سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور.
شرکت مهندسین مشاور شهر و برنامه. (1387). طرح تجدیدنظر طرح جامع شهر بوشهر. اداره کل راه و شهرسازی استان بوشهر.
شرکت مهندسین مشاور شهر و برنامه. (1392). طرح تفصیلی شهر بوشهر. اداره کل راه و شهرسازی استان بوشهر.
شرکت مهندسین مشاور مآب. (1399). گزارش بررسی و شناخت شهر بوشهر. اداره کل راه و شهرسازی استان بوشهر
صالحی، اسماعیل. (1400). کتاب سبز ۱۴۰۰ (راهنمای عمل شهرداری‌ها). جلد5. تهران: انتشارات سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور.
علائی، محمدتقی. (1398). بررسی میزان تحقق‌پذیری کاربری‌های عمومی پیشنهادی در طرحهای توسعه شهری (نمونه موردی طرحهای توسعه شهری نمین). مقطع کارشناسی ارشد، رشته‌ی جغرافیا و برنامهریزی شهری، دانشگاه محقق اردبیلی، ایران.
علی‌اکبری، اسماعیل؛ رهنمایی، محمدتقی و ابراهیمی بوزانی، مهدی. (1392). بررسی روش‌شناسی طرحهای توسعه شهری در ایران. فصلنامه‌ی جغرافیا، 11(37)، 97-114.
عنابستانی، علی؛ وطن‌پرست، مهدی و عنابستانی، زهرا. (1391). ارزیابی عوامل مؤثر بر تحقق‌پذیری اهداف کالبدی طرح جامع شهر جدید گلبهار. آمایش محیط، 5(18)، 59-84.
مستوفی، آذین؛ سروری، هادی؛ حنایی، تکتم و مهدی نیا، محمدهادی. (1401). تبیین جایگاه بخش خصوصی در تحقق‌پذیری طرحهای توسعه شهری. جغرافیا و توسعه فضای شهری، 9(1)، 16-1.
مولایی، اصغر و محمدزاده، مریم. (1400). بازشناسی ابعاد و معیارهای تحقق‌پذیری طرحهای شهری در تجارب معاصر ایران. گفتمان طراحی شهری، مروری بر ادبیات و نظریه‌های معاصر، ۲ (۲) :۴۹-۶۲.
محمد نژاد، علی؛ لشکری، علی‌اصغر و سلیمانی، منصور. (1391). ارزیابی تحقق‌پذیری کاربری زمین در طرحهای توسعه شهری (مطالعه مورد : طرح تفصیلی منطقه 22 تهران). پژوهش‌های دانش زمین، (3)4، 94-110.
مهدی زاده، جواد. (1385). برنامهریزی راهبردی توسعه‌ی شهری (تجربیات اخیر جهانی و جایگاه آن در ایران). چاپ دوم، تهران : انتشارات شرکت طرح و نشر پیام سیما.
میره‌ای، محمد و کلانتری خلیل‌آباد، حسین. (1390). آشنایی با طرحهای توسعه شهری (هادی ، جامع و تفصیلی). چاپ اول، تهران: انتشارات سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور.
وارثی، حمیدرضا؛ قنبری، محمد و پور قیومی، حسین. (1391). ارزیابی میزان تحقق‌پذیری طرح جامع شهر جدید بینالود (جمعیت- اشتغال- مسکن). جغرافیا و برنامهریزی محیطی (مجله پژوهشی علوم انسانی دانشگاه اصفهان). 23(4) 139-150.
Pamucar.D ,Ecer.F ,Ćirović.G ,Alrasheedi.M. (2020). Application of Improved Best Worst Method (BWM) in Real-World Problems. Mathematics, 8(8),13-42.
Rezaei ,Jafar. (2016). Best-worst multi-criteria decision-making method: Some properties and a linear model. some proper-ties and linear model. Omega, 64, 126-130.
[1] حیدری, جهانگیر. (1395). تحلیل توزیع فضایی کاربری‌های خدمات عمومی شهری در نواحی شهر بوشهر. جغرافیا و توسعه ناحیهای، 14(2)، 153-129.
