شناخت و تحلیل جریان های‌‌ توسعه زیربنایی (مطالعه موردی: نواحی روستایی شهرستان های استان خراسان شمالی)

الموضوعات :

لیلا صیاد بیدهندی ¹ (دانشگاه پیام نور)
فرهاد برندک ² (دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه تبریز ، ایران.)

تاريخ الإرسال : 26 الخميس , جمادى الأولى, 1443 تاريخ التأكيد : 02 الأربعاء , شعبان, 1444 تاريخ الإصدار : 13 الثلاثاء , ذو القعدة, 1445

الکلمات المفتاحية: خراسان شمالی, پرومته, جریان توسعه, GAIA, GAIAWEB,

ملخص المقالة :

از جمله نشانه های عدم توسعه، وجود نابرابری و جنبه‌های مختلف آن است که برای رصد آنها باید نحوه توزیع شاخص‌های توسعه در سطوح مختلف را در نظر بگیریم. برای این منظور در تحقیق حاضر از مدل پرومته که یک مدل قابل انعطاف در تحلیل داده های کمی و کیفی است استفاده شده است و سعی شده که بهترین شناخت از متغیرها به وجود بیاید. مطابق با رهیافت پرومته؛ در کنار مفاهیم اولویت‌بندی، سطح‌بندی، پهنه‌‌بندی، رتبه و رده‌‌بندی گزینه‌ها؛ می‌توان از مفهوم "جریان‌‌بندی مکان‌ها" بهره برد. در پژوهش توصیفی- تحلیلی حاضر، برای ارزیابی شهرستان‌های استان خراسان شمالی به لحاظ شاخص‌های توسعه‌مندی زیرساخت‌های انرژی و ارتباطات نواحی روستایی در بازه زمانی سال 1390 (مطابق با آخرین داده‌های رسمی منتشرشده) ، از تکنیک پرومته 2 استفاده شده است. شاخص‌های مستخرج شده از منابع رسمی منتشر شده به صورت نسبت تنظیم شده‌اند و برای وزن‌دهی به آنها از روش تحلیل شبکه‌ای استفاده شده است. در رویکرد پژوهش و با استفاده از ابزار VP ، ارزیابی و دید یکپارچه نسبت به شاخص‌های توسعه و شهرستان‌های استان (به مثابه گزینه‌ها)، مطابق با تحلیل‌های GAIA و GAIAWEB عملی می‌شود. لذا از نرم‌افزارهایVisual PROMETHEE و Super Decisions برای تحلیل داده‌ها استفاده شده است. مطابق با نتایج کلی دست آمده از مقایسه نسبی شهرستان‌ها، تنها 2 شهرستان، دارای ارزش خالص مثبت بوده‌اند که در این میان، شهرستان جاجرم با جریان خالص 0.098 ، بالاترین میزان برخورداری از امکانات زیرساختی را در نواحی روستایی خود دارا می‌باشد. برای به تعادل رساندن شهرستان‌های استان، توجه به اولویت‌بندی مناطق، مطابق با نتایج پژوهش حاضر، مهم تلقی می‌گردد.

نص كامل:



 

فصلنامه نشریه علمی مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی

 دوره پانزدهم، شماره  (پیاپی )، تابستان 

شاپای چاپی 5968- 2538   شاپای الکترونیکی X595- 2538

http://jshsp.iaurasht.ac.ir

صص.

 شناخت و تحلیل جریان­های‌‌ توسعه زیربنایی

(مطالعه موردی: نواحی روستایی شهرستان­های استان خراسان شمالی)

 

تاريخ دريافت:

تاريخ پذیرش:

 

چکیده 

از جمله نشانه­های عدم توسعه، وجود نابرابری و جنبه­های مختلف آن است که برای رصد آنها باید نحوه توزیع شاخص­های توسعه در سطوح مختلف را در نظر بگیریم. مطابق با رهیافت پرومته؛ در کنار مفاهیم اولویت‌بندی، سطح‌بندی، پهنه‌‌بندی، رتبه و رده‌‌بندی گزینه‌ها؛ می‌توان از مفهوم "جریان‌‌بندی مکان­ها" بهره برد. در پژوهش توصیفی- تحلیلی حاضر، برای ارزیابی شهرستان‌های استان خراسان شمالی به لحاظ شاخص‌های توسعه‌مندی زیرساخت‌های انرژی و ارتباطات نواحی، از تکنیک پرومته 2 ‌استفاده شده است. شاخص‌های مستخرج شده از منابع رسمی منتشر شده به صورت نسبت تنظیم شده‌اند و برای وزن‌دهی به آنها از روش تحلیل شبکه‌ای استفاده شده است. در رویکرد پژوهش و با استفاده از ابزارVP ، ارزیابی و دید یکپارچه نسبت به شاخص‌های توسعه و شهرستان‌های استان (به مثابه گزینه‌ها)، مطابق با تحلیل‌های GAIA و GAIAWEB عملی می‌شود. لذا از نرم‌افزارهایVisual PROMETHEE  و Super Decisions برای تحلیل داده‌ها استفاده شده است. مطابق با نتایج کلی دست آمده از مقایسه نسبی شهرستان‌ها، تنها 2 شهرستان، دارای ارزش خالص مثبت بوده‌اند که در این میان، شهرستان جاجرم با جریان خالص 0.098 ، بالاترین میزان برخورداری از امکانات زیرساختی را در نواحی روستایی خود دارا می‌باشد. برای به تعادل رساندن شهرستان‌های استان، توجه به اولویت‌بندی مناطق، مطابق با نتایج پژوهش حاضر، مهم تلقی می‌گردد.

واژه­گان کلیدی : جریان توسعه، پرومته، GAIA، GAIAWEB ، خراسان شمالی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه 

ضعف و عدم توانایی مرکز شهرستان در پیوستگی با عرصه روستایی از یک سو‌ و ضعف امکانات و تسهیلات در قالب مراکز مکمل که نیاز سطوح کوچک‌تر را برآور سازد از سویی دیگر؛ زمینه‌ساز نابسامانی و آشفتگی در شبکه سکونتگاهی شده است. اکثر این نابسامانی‌ها به صورت مسئله‌ای در نظام فضایی- کالبدی و زیستی روستاها قابل درک است (Riahi et al, 2015: 48 Saeedi, 2010 Quoted from). نتیجه چنین ضعف و کاستی و همچنین وجود نابرابری و عدم تعادل‌های فضایی امکانات ‌خدمات در بیشتر نقاط روستایی، مشکلاتی زیادی را برای ساکنان شهر و روستا، از جمله توزیع نامتناسب فضایی و مکانی جمعیت و تاسیسات زیربنایی و سرمایه‌گذاری‌ها، نزول کیفیت زندگی، شکاف‌های درآمدی و در نهایت بی‌عدالتی در توزیع خدمات را پیش روی آنها نهاده، که نه تنها پیدایش بی‌عدالتی شهری و روستایی را سبب گشته و سلامت اجتماعی ساکنان آن را به مخاطره انداخته، بلکه به واسطه پیوند بنیادین عدالت فضایی و توسعه پایدار، این مفهوم را نیز متزلزل نموده است (Riahi et al, 2015: 48).

طی چند دهه گذشته، جایگاه روستا به مثابه محل زندگی بخش اعظمی از جمعیت کشور، روبه نزول بوده است. این تحول ریشه در تحول ساختار اقتصادی اجتماعی ایران داشته و عمدتاً از تحولاتی چون اصلاحات ارضی، ورود درآمدهای نفتی به چرخه برنامه‌ریزی و اقتصاد و تمرکز خدمات و فرصت‌های شغلی در شهرها و موارد دیگری متاثر بوده است (Irandost et al, 2013: 108). در ایران با وجود بیش از 2500 دهستان و 127280 روستا (برپایه سالنامه آماری سال 1390) اگر چه از سوی برنامه‌‌ریزان و تصمیم‌گیرندگان به طور متناوب موضوعاتی مانند برنامه‌ریزی روستایی، مدیریت روستایی، توزیع عادلانه امکانات، رفع محرومیت و بسیاری موارد دیگر مطرح شده است اما هنوز به طور جدی تمرکز برای حل این مسئله به طور عملی صورت نگرفته است (Nazmfar et al, 2015: 182). نهایتاً می‌توان گفت که با توجه به روند فزاینده شهری شدن جهان و از جمله ایران در آینده، توجه به سکونتگاه‌های روستایی برای توسعه متوازن و آمایش محیط و نیز بسترسازی شکل‌گیری جامعه شهری پایدار فردا، بسیار ضروری و غیرقابل اجتناب است و به منظور رسیدن به بهینه‌ترین شیوه‌های مداخله و توزیع عادلانه خدمات، توجه به وضع موجود سکونتگاه‌ها و تعریف اولویت‌ها در محورهای مختلف امری لازم است(Irandost et al, 2013: 107).

گفتنی‌ست؛ مدل‌های تصمیم‌گیری چندشاخصه، یکی از گسترده‌ترین روش‌های تصمیم‌گیری مطرح شده در علوم از جمله جغرافیا می‌باشد که امکان استفاده از معیارهای ترکیبی در زمینه‌های گوناگون انسانی و طبیعی را دارا می‌باشد. زمینه‌های انسانی این کاربرد را می‌توان در دامنه وسیع مطالعات اجتماعی و اقتصادی مشاهده نمود. همچنین زمینه‌های کاربردی آن در موضوع‌های طبیعی گوناگونی نظیر؛ مدیریت زیست محیطی، مدیریت جنگل، تولید محصولات کشاورزی، منابع طبیعی، تجزیه و تحلیل کیفیت آب منطقه‌ای، مدیریت اکوسیستم‌های کشاورزی، مدیریت حیات‌وحش و مدیریت منابع آب و خاک و غیره مطرح می‌شود. به سبب گسترش حیطه عملکردی اشاره شده و با توجه به پیچیدگی‌های روزافزون مسائل جغرافیایی و مواجه با معیارها و گزینه‌های گوناگون طی فرآیند تصمیم‌گیری، استفاده از روش‌های ساده و سرانگشتی دیگر جایگاه مستحکمی نزد صاحب نظران علوم جغرافیایی نخواهد داشت. چرا که گسترش تکنولوژی‌های کامپیوتری، راه را برای مواجه دقیق‌تر با این گونه مسائل باز می‌کند. در این راستا، لزوم اجرای تحقیق که ناظر بر روش‌شناسی این پژوهش ‌باشد، غنا بخشيدن به پيشينه تحقیق در عملیات با کاربردهای فضایی مرتبط با زمينه­هاي نظری سنجش توسعه می‌باشد. هدف پژوهش حاضر، سنجش توسعه‌یافتگی شهرستان‌های استان خراسان شمالی به لحاظ خدمات زیربنایی (انرژی و ارتباطات) نواحی روستایی مطابق با رویکرد تکنیک پرومته 2 می‌باشد. لذا محور تحقیق، تعیین جریان توسعه شهرستان‌های استان مطابق با جریان‌های مطروحه در تکنیک پرومته (منفی، مثبت و خالص) می‌باشد.

روند سیاست‌گذاری های توسعه در کشور براین اصل استوار است که به دلیل کمبود منابع و ثروت و نیز برای بهره‌برداری بهتر باید منابع توسعه در نقاط محدود، اما مطمئن سرمایه‌گذاری شوند تا بعدها حوزه‌های پیرامونی، شهرهای کوچک و روستاها نیز از سرریز ثروت ناشی از توسعه آنها بهره‌مند شوند. تاثیرهای فضایی این سیاست‌ها، در جمعیت‌گریزی از شهرهای کوچک و روستا‌ها و فربه‌تر شدن شهرهای بزرگ و کلان شهر نمودار شده است (Shams et al, 2015: 494). معمولاً، ناهمگونی‌های فضایی به صورت کمبود و فقر در نحوه سکونت، مراقبت‌های بهداشتی، مدرسه مناسب، فرصت‌های شغلی، غذا، حمل و نقل، آموزش، مسکن مناسب، امنیت، اطلاعات و شاخص‌های برخورداری از خدمات آب لوله کشی، گاز، برق و غیره نمودار می‌شود (Quoted from Rafiean, M and Shali, 2012: 27 Hall & Ulrich, 2000 ).

در کشورهای در حال توسعه، سطوح توسعه به دلیل رشد سریع و نامتقارن و عدم توسعه متناسب مناطق و اختصاص غیراصولی منابع و امکانات به مناطق برخوردار و محرومیت سایر مناطق بخصوص مناطق روستایی دستخوش نابرابری‌های چشمگیر در سطح منطقه‌ای گردیده است که در موارد بسیاری نیز در حال افزایش است و عدم توسعه آنها را در تمام ابعاد سبب شده است (Nazmfar et al, 2015: 181). از سویی؛ از آنجا که توزیع منایع توسعه (منایع مالی، منایع انسانی، خصوصیات اقلیمی، جمعیت پایه، دسترسی به مواد اولیه تولید، ساختار تولید، شبکه های ارتباطی و مانند اینها) میان مناطق مختلف یکسان نمی‌باشد؛ نمی‌توان انتظار داشت که سطح و رشد اقتصادی میان تمامی اجزای ساختار فضایی یک کشور به صورت برابر باشد(Motavasseli & Vahabi, 2003: 180). از آنجا که؛ هدف از برنامه‌ریزی‌های توسعه در هر جامعه معمولاً افزایش کیفیت زندگی، سطح درآمد، اشتغال، آموزش، بهداشت و تغذیه، مسکن و سالم‌سازی کیفیت محیط زیست و از بین بردن فقر می‌باشد. بدین ترتیب می‌توان اذعان داشت هدف از توسعه؛ یهیود شرایط کلی زندگی مردم است (Zarabi & Tabrizi, 2011: 65). در این میان، هدف برنامه‌ریزی توسعه روستایی در درجه اول کاهش نابرابری‌های بخشی و ایجاد یک تعادل فضایی بین مناطق روستایی و همچنین تناسب بین برنامه‌های معطوف به افزایش تولید و درآمد روستاییان و برنامه های خدمات محور در زمینه آموزش، بهداشت، امکانات زیربنایی، تشکیل سرمایه انسانی و فیزیکی است(Sharifi & Khaledi, 2009: 183). گفتنی‌ست که سازمان ملل متحد در زمینه استراتژی توسعه، به تلفیق مولفه‌های اقتصادی و اجتماعی پرداخته و در صورت‌بندی ارائه‌‌شده، بر چهار مورد تاکید ورزید:

الف) حذف نکردن هیچ یک از بخش های جمعیتی از قلمرو دگرگونی و توسعه؛

ب) ایجاد نوعی دگرگونی ساختاری که به توسعه ارتقا بخشد و تمام بخش‌های جمعیتی را به مشارکت در فرایند توسعه ترغیب کند؛

ج) تعقیب عدالت اجتماعی و از جمله تلاش برای توزیع عادلانه امکانات و تسهیلات و

د) قایل شدن اولویت بالا برای توسعه توانایی های انسانی، تامین فرصت‌های شغلی و برآوردن نیازهای کودکان  (Zarabi & Tabrizi, 2011: 66).

در بسیاری از جوامع به خصوص در کشورهای در حال توسعه به منظور تقویت پایه‌های توسعه و رفع و تعدیل عدم تعادل‌ها بیش از هر زمان دیگری نیازمند برنامه‌ریزی و شناسایی امکانات و منابع بالقوه و بالفعلشان و در کنار آن، آگاهی از میزان نابرابری‌های موجود در بین شاخص‌ها و نمایه‌گرهای توسعه در مناطق تحت نفوذ خود می‌باشند(Mousavi et al, 2017: 92). همچنین، در سال‌های اخیر یکی از روش‌هایی که برای ناحیه‌بندی و همچنین برآورد توان‌ها و امکانات بالقوه و نیازهای مناطق مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد، استفاده از شاخص است(Ahmadi-Pour et al, 2013: 225). شاخص‌ها به عنوان یک ابزار قدرتمند هم باعث کاهش پیچیدگی ویژگی‌های توصیفی یک سیستم و هم موجب یکپارچه شدن اطلاعات پیچیده یک سیستم می‌شود (Wiren, 2001: 119). لذا، تدوین و ارزیابی برنامه‌های توسعه مستلزم بهره‌گیری از شاخص‌هایی است که بتواند به هدف‌گذاری، سنجش و ارزیابی آنها کمک کند. شاخص‌ها می‌توانند ابعاد اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و فیزیکی-کالبدی توسعه را در بربگیرند که در قالب روش‌ها و تکنیک‌های تصمیم‌گیری مورد کاربرد قرار می‌گیرند. در این راستا، به دلیل نگرش جزء‌گرایانه در تحلیل مسائل، بهره‌گیری از روش‌های کمی و مد‌ل‌های ریاضی برای سهولت درک و شناخت پیچیدگی‌های مسائل و مشکلات مناطق، اجتناب ناپذیر می‌نماید(Ghanbari et al, 2011: 23). در واقع، به منظور ساده‌سازی فرایند تصمیم‌گیری، بسیاری از روش‌های ریاضی ارائه شده‌اند (Tomic et al, 2013: 79). روش پرومته جزء روش‌های MADM و به عنوان يك روش كارا و با استفاده از دو واژه "ترجيح" و "بي‌تفاوتی" به دنبال انتخاب بهترين گزينه می‌باشد. این روش، به مقیاس شاخص‌ها حساس نیست، لذا در تصمیم‌گیری‌های چندمعیاره که معمولاً معیارها دارای مقیاس‌های مختلف اندازه گیری است، یک نقطه قوت محسوب می‌شود(Bakhshi et al, 2011: 20). اين روش در زمینه‌های مختلف همانند: تحقیق در عملیات و مدیریت پویا به كار گرفته شده است. اين روش به دلیل خاصیت ریاضی و سهولت استفاده از آن جزء روش‌های پر استقبال قرار گرفته است. این روش توسط دو استاد بلژیکی به نام ژان پیر برنز و برتراند مارسکال در دهه 1980 ارائه شد. در واقع پس از اين شروع، ‌پرومته توسعه يافت و از آن در شرايط مختلف نسخه هايی به وجود آمد. و می توان از آنها با عنوان خانواده پرومته ياد كرد. در تحقيق حاضر از پرومته 2 كه مبتنی بر رتبه‌بندی کامل¹ بوده و گزينه‌های گسسته را بصورت كامل رتبه‌بندی می‌كند(Brans and Vincke, 1985: 647)- استفاده مي‌شود. ساختار این رویکرد بر پایه جریان‌بندی رتبه‌ها می‌باشد( Karami & Foukerdi, 2016: 475-476).

مطالعات متنوعی از برخورداری سکونتگاه‌ها از خدمات زیستی نظیر: (2008) Hataminezhad، (2009) Rostami and Shaeli، (2009) Abbasi، (2010) Zakeriyan، (2011) Varesi et al، (2011) Tagvayi and Kioumarsi، (2011) Dadashpour and Rostami، (2013) Amanpour et al، (2014) Marsosi and Khazayi،‌Pourahmad et al (2015) ,(2015) Nikpour et al،(Salehpour & Afrakhteh (2016 ,(Barandak and Karimi (2016 و Tavakolinia et al (2017) صورت پذیرفته است‌ که در اینجا به طور مشخص به برخی مطالعات پژوهشگرانی که به مسئله توسعه زیرساختی روستایی، وضعیت توسعه شهرستان‌های خراسان شمالی و کاربست مدل پرومته در توسعه پرداخته‌اند اشاره می‌کنیم:

محمدی و کیانی (2007) در جهت تحليل فضايي ارتباط بين دسترسي به راه و ميزان توسعه‌يافتگي روستا، به سنجش ارتباط بين ميزان دسترسي به راه هاي روستايي و توسعه يافتگي مناطق روستايي در دهستان هاي قهاب جنوبي و براآن جنوبي از بخش مرکزي شهرستان اصفهان اقدام نموده اند. در این پژوهش با استفاده از نمره استاندارد Z سطح بندي نقاط روستايي از لحاظ توسعه‌يافتگي صورت گرفته است و نهايتاً، با استفاده از آزمون همبستگي پيرسون، همبستگي بين برخورداري از راه هاي روستايي و توسعه يافتگي مورد بررسی قرار گرفته است.

الیاس­پور و همکاران (2011) در پژوهشی به بررسی میزان توسعه­یافتگی بخش بهداشتی-درمانی شهرستان­های استان خراسان شمالی با روش توصیفی و تحلیلی و مدل تاکسونومی عددی پرداختند. نتایج این تحقیق نشان داد که از نظر سطح نسبی توسعه­یافتگی، شهرستان بجنورد با میزان درجه توسعه­یافتگی 5726/.، توسعه­یافته‌ است.

بهرامی (2013) برای سنجش سطوح توسعه روستایی دهستان‌های شهرستان روانسر از مدل TOPSIS استفاده کرده است. دراین پژوهش، از 24 شاخص کمی و کیفی استفاده شده است که بعد از وزن‌دهی به آن‌ها با استفاده از روش آنتروپی شانون، 6 دهستان شهرستان روانسر با مدل TOPSIS خطی مورد سطح‌بندی توسعه‌یافتگی قرار گرفتند.

یزدانی و همکاران (2015) به بررسی‌ توسعه‌یافتگی زیربنایی در نواحی روستایی استان اردبیل اقدام نموده‌اند. در این پژوهش، با استفاده از آنتروپی شانون، وزن‌دهی 13 شاخص زیربنایی صورت پذیرفته است. سپس بوسیله روش‌های TOPSIS، VIKOR، SAW و HDI دهستان‌های استان اردبیل رتبه‌بندی شده است.

برندک (2016) برای سنجش توسعه زیرساخت‌های نواحی روستایی در لرستان از مدل پرومته استفاده کرده است. وی برای وزن‌دهی به شاخص‌های توسعه از مدل تحلیل شبکه‌ای استفاده کرده است.

نظم‌فر و همکاران (2020) ارزیابی وضعیت اشتغال استان‌های ایران در پایان برنامه پنجم توسعه به تفکیک اشتغال شهری و روستایی از مدل PROMETHEE V استفاده نموده اند. یافته‌های پژوهش آنها نشان داده است که در اشتغال شهری استان‌های یزد، تهران، کردستان، و سمنان با بالاترین Phi در وضعیت بسیار مطلوب و استان‌های فارس، سیستان و بلوچستان، کهکیلویه و بویراحمد، البرز، لرستان و کرمانشاه با کمترین Phi در وضعیت بسیار نامطلوب قرار دارند. در اشتغال روستایی استان‌های همدان، اصفهان و آذربایجان شرقی با بیشتر Phi در رتبه‌های برتر و استان‌های سیستان و بلوچستان، چهارمحال بختیاری، هرمزگان و کهکیلویه و بویراحمد با کمتر Phi در رتبه‌های پایین‌تر قرار دارند.

 

روش پژوهش 

این مقاله از لحاظ ماهیت و روش از نوع توصیفی و تحلیلی و از لحاظ هدف کاربردی می باشد. جامعه آماری پژوهش حاضر، 1304 آبادی موجود در  7 ‌طبقه (شهرستان استان خراسان شمالی) می‌باشد. داده‌های کلی مربوط به آبادی‌های 7 ‌شهرستان استان خراسان شمالی به شرح جدول 1 می‌باشد.

جدول 1. توابع و ویژگی‌های آن در روش پرومته

شهرستان	آبادی
	جمع	دارای سکنه	خالی از سکنه
اسفنراین	373	169	204
بجنورد	288	223	65
جا‌جرم	113	44	69
شیروان	174	154	20
فاروج	104	81	23
گرمه	64	23	41
مانه و سملقان	188	141	47

منبع: سالنامه آماری استان خراسان شمالی، 1390

با توجه به موضوع و اهداف تحقیق و به منظور تعيين وضعيت توسعه‌یافتگی جامعه مورد مطالعه، اقدام به انتخاب شاخص­هاي مناسب جهت رسيدن به هدف مورد نظر شده است. در انتخاب شاخص­ها سعي می‌شود به دو نكته ابتدايي و ضروري توجه شود: اول اينكه شاخص‌هاي در نظر گرفته شده، تا حد امكان 2 بعد مهم بخش زیربنایی یعنی انرژی و ارتباطات را در بر گرفته و حتی‌المقدور جامع و گوياي وضع موجود در مناطق مورد مطالعه باشند. دوم، از آنجائي كه جمع‌آوري اطلاعات و آمار مورد نياز جهت تحليل و بررسي آن مي­بايست از ويژگي رسمي‌بودن و قابل اعتماد بودن برخوردار باشند، سعي گرديده شاخص‌هايي مورد استفاده قرار گيرد كه دسترسي به آن‌ها از طريق مراكز آماري و رسمي امكان­پذير بوده تا بدين ترتيب صحت و درستي اطلاعات به كار گرفته شده در تحقيق، مورد تائيد باشد. با توصيف اين وضعيت، به منظور تعيين وضعیت میزان برخورداری شهرستان­هاي استان خراسان شمالی از شاخص‌های توسعه در محدوده زمانی1390، از منابع مکتوب و الکترونیکی مستند نظیر سامانه‌ شبکه‌ روستایی ایران (http://roostanet.ir)، استفاده شده است. پس از جمع­آوري داده­ها و متغیرهای خام، برای قابل استفاده کردن آنها در قالب رویکرد تکنیک پرومته، اقدام به شاخص‌سازی داده‌ها مطابق با توابع مطرح در این تکنیک شده است. نوع تابع ارجحيت هر معيار، از ميان شش نوع تابع از پيش تعريف شده، انتخاب مي‌شود. نوع تابع، غالباً از طريق ماهيت هر معيار و ديدگاه تصميم‌گيرنده تعيين مي‌شود.

جدول 2. توابع و ویژگی‌های آن در روش پرومته

تابع	پارامتر	رابطه		نمودار	شرح
عادی	-				اگر امتیازات دو گزینه برابر باشد، هیچ تفاوتی وجود نخواهد داشت.
U شکل	q				تا زمانی که امتیازات دو گزینه کمتر از q باشد، هیچ تفاوتی وجود نخواهد داشت.
V شکل	p				با نوسان امتیاز ها در بازه 0 تا p میزان اولویت خطی تغییر می کند. اگر تفاوت بیشتر از p باشد، گزینه اولویت کامل دارد.
هم سطح	p , q				اگر امتیازات دو گزینه کمتر از q باشد، هیچ تفاوتی وجود ندارد. اگر تفاوت بین p و q باشد، یک برتری نسبی وجود دارد. اگر تفاوت بیش از p باشد، اولویت کامل وجود دارد.
V با ناحیه بی‌تفاوتی	p , q				اگر امتیازات دو گزینه کمتر از q باشد، هیچ تفاوتی وجود ندارد.با تغییر امتیازها در بازه p و q میزان اولویت به گونه ای خطی تغییر می کند. اگر تفاوت بیش از p باشد، اولویت کامل وجود دارد.
گوسی	S				با میزان تفاوت میان امتیازات گزینه ها، میزان اولویت افزایش می یابد.

معمولاً تابع نوع 1 و2 براي متغيرهاي اسمي و توابع ديگر براي متغيرهاي با مقياس اندازه‌گيري بالاتر بكار مي‌روند. در هر يك از اين توابع، بايد پارامترهاي ترجيحي يادشده در هر تابع، تعيين شوند. q آستانه ي بي‌تفاوتي (بزرگترين تفاوت قابل اغماض) و p آستانه‌ي ترجيح (كوچكترين تفاوتي كه نشان دهنده ي ترجيح قطعي يك گزينه بر گزينه ديگر است) مي باشند. معمولا مقدار   pوq توسط تصميم گيرنده، تعيين مي شود. s فقط در تابع نوع گوسي استفاده مي شود و معمولا بين p و q مشخص مي شود. در پژوهش حاضر، از تابع V شکل مطابق با رویکرد خطی بودن افزایش نسبی اهمیت شاخص‌ها، انختاب می‌گردد. همچنین با توجه به تنظیم همه شاخص‌ها به صورت "نسبت"، آستانه ترجیح مقادیر، 1 (یعنی کامل‌ترین وضعیت برخورداری آبادی‌های شهرستان‌های خراسان شمالی از مقادیر شاخص‌های توسعه‌مندی زیرساختی) می‌باشد. در این راستا می‌باشد که این تکنیک نیاز به استانداردسازی شاخص‌ها ندارد ولی از آنجا که تعیین اوزان شاخص‌ها در این تکنیک، الزامی‌ست، از روش تحلیل شبکه‌ای برای وزن‌دهی به شاخص‌ها بهره برده شده است. این شاخص‌ها در جدول شماره (3) ارائه شده‌اند.

جدول 3.  شاخصهای بخش انرژی و ارتباطات

ردیف	عنوان	ردیف	عنوان
1	نسبت آبادی‌های دارای دسترسی به ایستگاه راه آهن به کل آبادی‌های دارای سکنه	8	نسبت آبادی‌های دارای جاده آسفالته به کل آبادی‌های دارای سکنه
2	نسبت آبادی‌های دارای دسترسی به وسیله نقلیه عمومی به کل آبادی‌های دارای سکنه	9	نسبت آبادی‌های دارای نمایندگی پخش نفت سفید به کل آبادی‌های دارای سکنه
3	نسبت آبادی‌های دارای دسترسی به روزنامه و مجله به کل آبادی‌های دارای سکنه	10	نسبت آبادی‌های دارای جایگاه سوخت به کل آبادی‌های دارای سکنه
4	نسبت آبادی‌های دارای دسترسی به اینترنت به کل آبادی‌های دارای سکنه	11	نسبت آبادی‌های دارای شبکه سراسری برق به کل آبادی‌های دارای سکنه
5	نسبت آبادی‌های دارای دفتر اطلاعات و ارتباطات روستایی به کل آبادی‌های دارای سکنه	12	نسبت آبادی‌های دارای گاز لوله کشی شده به کل آبادی‌های دارای سکنه
6	نسبت آبادی‌های دارای دفتر مخابرات به کل آبادی‌های دارای سکنه	13	نسبت آبادی‌های دارای سامانه تصفیه آب به کل آبادی‌های دارای سکنه
7	نسبت آبادی‌های دارای دفتر پست به کل آبادی‌های دارای سکنه

گفتنی‌ست، از نرم‌افزارهای Visual PROMETHEE و Super Decisions برای تحلیل داده‌ها و از نرم‌افزار ARCGIS  برای نمایش میزان برخورداری شهرستان‌های استان خراسان شمالی از امکانات زیربنایی مطابق با جریان‌های پرومته استفاده شده است.

قلمرو جغرافیایی پژوهش

محدوده مورد مطالعه یعنی استان خراسان شمالی با وسعتی بیش از 28 هزار کیلومتر مربع بین مدار جغرافیایی 36 درجه و 34 دقیقه تا 38 درجه و 17 دقیقه عرض شمالی از خط استوا و 55 درجه و 52 دقیقه تا 58 درجه و 20 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار گرفته است (https://www.amar.org.ir/).

 

شکل 1. محدوده مورد مطالعه

یافته­ها و بحث 

تشكيل جدول ارزيابي، نقطه‌ي شروع رهیافت پرومته مي‌باشد كه در اين جدول، گزينه‌ها بر اساس معيارهاي مختلف ارزيابي مي‌گردند. در جدول شماره (4)، ماتریس تصمیم‌گیری تشکیل‌شده شهرستان‌های استان خراسان شمالی در سطر و شاخص‌های مطرح شده (با کد ردیف در جدول شماره 3) در رویکرد PROMETHEE در ستون ماتریس ارائه شده است.

جدول4. ماتریس تصمیم‌گیری

شاخص شهرستان

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

مانه و سملقان

0

454/0

014/0

241/0

184/0

404/0

142/0

511/0

227/0

028/0

929/0

206/0

284/0

گرمه

0

478/0

0

087/0

087/0

261/0

043/0

652/0

174/0

043/0

783/0

552/0

130/0

جارجرم

009/0

750/0

091/0

182/0

182/0

364/0

227/0

636/0

455/0

230/0

932/0

045/0

727/0

بجنورد

0

592/0

063/0

148/0

148/0

278/0

184/0

578/0

381/0

031/0

1

278/0

211/0

اسفراین

006/0

414/0

059/0

148/0

148/0

284/0

160/0

586/0

260/0

018/0

947/0

237/0

189/0

شیروان

0

682/0

0

065/0

065/0

513/0

149/0

552/0

357/0

006/0

968/0

169/0

201/0

فاروج

0

691/0

037/0

074/0

074/0

074/0

086/0

531/0

407/0

012/0

975/0

346/0

049/0

 

زمانی که از شاخص‌های توسعه برای سنجش میزان توسعه استفاده می‌شود، برای کنترل تفاوت بین شاخص‌ها باید وزن‌های مناسب برای آنها در نظر گرفته شود. الگوهای متفاوتی برای وزن‌دهی به شاخص‌ها ارائه و کاربرد داده شده‌اند. لذا، بعضی از این روش‌ها نظیر تحلیل‌سلسله‌مراتبی و تکنیک‌های مبتنی بر مقایسات زوجی، بر اساس قضاوت‌های تصمیم‌گیرنده بنا شده است و بعضی از آن تکنیک‌ها به روابط بین شاخص‌ها (مثل تکنیک آنتروپی شانون) اهمیت قائل می‌شود. برای سنجش اوزان شاخص‌های تحقیق حاضر از روش ANP استفاده شده است: لذا ساختار شبکه‌ای ایجادشده در این رویکرد وزن‌دهی، به روابط بین شاخصی خوشه‌ها، اهمیت قائل می‌شود. این ساختار ‌مطابق شکل شماره (2) ارائه شده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 2. ساختار شبکه‌ای شاخص‌های پژوهش

 

با انجام فرایند تحلیل شبکه‌ای، نتایج مربوط به اوزان شاخص‌ها مطابق جدول شماره (5) می‌باشد:

جدول5. ماتریس تصمیم‌گیری

شاخص	وزن
نسبت آبادی‌های دارای جاده آسفالته به کل آبادی‌های دارای سکنه	084/0
نسبت آبادی‌های دارای جایگاه سوخت به کل آبادی‌های دارای سکنه	064/0
نسبت آبادی‌های دارای دسترسی به ایستگاه راه آهن به کل آبادی‌های دارای سکنه	089/0
نسبت آبادی‌های دارای دسترسی به اینترنت به کل آبادی‌های دارای سکنه	054/0
نسبت آبادی‌های دارای دسترسی به روزنامه و مجله به کل آبادی‌های دارای سکنه	053/0
نسبت آبادی‌های دارای دسترسی به وسیله نقلیه عمومی به کل آبادی‌های دارای سکنه	061/0
نسبت آبادی‌های دارای دفتر اطلاعات و ارتباطات روستایی به کل آبادی‌های دارای سکنه	051/0
نسبت آبادی‌های دارای دفتر مخابرات به کل آبادی‌های دارای سکنه	054/0
نسبت آبادی‌های دارای دفتر پست به کل آبادی‌های دارای سکنه	050/0
نسبت آبادی‌های دارای سامانه تصفیه آب به کل آبادی‌های دارای سکنه	14/0
نسبت آبادی‌های دارای شبکه سراسری برق به کل آبادی‌های دارای سکنه	117/0
نسبت آبادی‌های دارای نمایندگی پخش نفت سفید به کل آبادی‌های دارای سکنه	068/0
نسبت آبادی‌های دارای گاز لوله‌کشی شده به کل آبادی‌های دارای سکنه	108/0

 

بعد از تشكيل جدول ارزيابي و تعيين ضريب اهميت هر معيار، براي تعیین میزان برخورداری گزينه‌ها از شاخص‌های مطروحه، گام‌هاي زير بايستي طي شود²:

گام اول: محاسبه ي تابع ارجحيت: هنگامي كه دو گزينه ي  A1,A2 را مقايسه مي كنيم بايد نتايج گزينه ها را براساس يك ارجحيت بيان كنيم. تابع ارجحيت(p)، براي مقايسه ي دو گزينه A1,A2 از نظر شاخص j، به گونه ي Pj(A1,A2)=Fj[dj(A1,A2)] است كه dj(A1,A2)=fj(A1)-fj(A2) بيان گر تفاوت اندازه ها در شاخص j مي باشد. گفتنی ست نوع تابع کاربردی در پژوهش، v شکل بوده که با توجه به تنظیم شاخصها به صورت نسبت، عدد برتری در همه موارد، 1 می باشد. جدول شماره (6) ساختار شاخص‌های ورودی به نرم‌افزار پرومته را نشان می‌دهد.

جدول 6. ساختار شاخص های ورودی به روش پرومته

عملکرد شاخص	MIN/ MAX	وزن	تابع	Q: (Indifference)	P: (Preference)	S: (Gaussian)
1	Max	0/090	V شکل	-	1	-
2	Max	0/062	V شکل	-	1	-
3	Max	0/053	V شکل	-	1	-
4	Max	0/055	V شکل	-	1	-
5	Max	0/052	V شکل	-	1	-
6	Max	0/055	V شکل	-	1	-
7	Max	0/050	V شکل	-	1	-
8	Max	0/084	V شکل	-	1	-
9	Max	0/069	V شکل	-	1	-
10	Max	0/054	V شکل	-	1	-
11	Max	0/118	V شکل	-	1	-
12	Max	0/108	V شکل	-	1	-
13	Max	0/141	V شکل	-	1	-

 

گام دوم: محاسبه ي تابع ارجحيت كل: در ابن مرحله، ميزان برتري يك گزينه نسبت به گزينه‌هاي ديگر از لحاظ شاخص‌هاي مختلف محاسبه مي‌شود:

 

در اين رابطه، ترجيح گزينه ي A1 بر گزينه ي A2 نشان داده شده است كه در آن π (A1,A2) عبارت است از جمع موزون P(A1,A2) براي هر معيار و WJ وزن مرتبط با J امين معيار مي‌باشد.

گام سوم: محاسبه ي جريان هاي مثبت و منفي: بعد از محاسبه‌ي ميزان برتري كل گزينه ها، بايستي جريان‌هاي مثبت و منفي براي تمامي گزينه ها محاسبه شوند. جريان مثبت براي گزينه ي A1 از رابطه ي زير به دست مي‌آيد:

 

همچنين، جريان منفي گزينه ي A1 به صورت زير محاسبه مي شود:

 

 

گام چهارم: محاسبه‌ي جريان خالص: در روش پرومته2 – كه براي ارزيابي و اولويت‌بندي گزينه‌هاي گسسته و انتخاب بهترين گزينه استفاده مي‌شود-  رتبه بندي كامل گزينه‌ها با محاسبه‌ي جريان خالص صورت مي‌گيرد. جريان خالص گزينه‌ي A1 از طريق رابطه‌ي زير محاسبه مي‌شود:

 

 

بعد از محاسبات ياد شده توسط نرم افزار‌Visual PROMETHEE‌، ارزش گزينه‌ها مطابق با جریان‌های مثبت، منفی و خالص به صورت جدول شماره (7) ارائه مي‌شود:

جدول 7. ارزش های پرومته

 

 

همچنان‌که از نتایج اولویت‌بندی شهرستان‌های استان خراسان شمالی به لحاظ امکانات زیرساختی نواحی روستایی، دریافت می‌شود؛ شهرستان جاجرم با جریان خالص 0.098 ، بالاترین میزان برخورداری از امکانات زیرساختی را در نواحی روستایی خود دارا می‌باشد. بعد از شهرستان جاجرم که دارای بالاترین ارزش نسبی برخورداری می‌باشد، شهرستان بجنورد با ارزش خالص 0.014 دومین شهرستان استان خراسان شمالی به لحاظ مولفه‌های یادشده ارزیابی شده است. مطابق با تحلیل جریان‌های خالص شهرستان‌های استان خراسان شمالی، تنها این دو شهرستان، دارای ارزش‌های خالص مثبت، می‌باشند. لذا در مقایسه نسبی شهرستان‌ها، تنها شهرستان‌های جارجرم و بجنورد دارای ارزش خالص مثبت بوده‌اند. برای درک شماتیک ارزش‌ها و جایگاه‌های شهرستان‌های استان خراسان شمالی به لحاظ توسعه زیرساخت‌های نواحی روستایی، از "شبکه پرومته" مطرح در رویکرد Visual PROMETHEE بهره گرفته شده است. شبکه پرومته نشان‌دهنده جایگاه گزینه‌ها مطابق با جریان‌های مثبت و منفی بدست آمده آن‌ها، می‌باشد.

  

 

شکل 3. جایگاه توسعه شهرستان‌های استان خراسان شمالی به لحاظ زیرساخت‌های نواحی روستایی در شبکه پرومته

همانطور که از شبکه پرومته دریافت گردیده، دو سرسلسله (شهرستان جارجرم و بجنورد) برای تشکیل شبکه پرومته، تعریف شده‌اند؛ علت تشکیل آن، جریان‌های منفی یکسان (0.03) شهرستان‌های جارجرم و بجنورد می‌باشد که شهرستان جارجرم به عنوان اولین و اولویت‌دارترین گزینه تصمیم‌گیری، نتوانسته از نظر جریان منفی، بر همه گزینه‌ها تسلط یابد. اما، مطابق با عملکرد شهرستان‌های استان خراسان شمالی در برخورداری از مولفه‌های زیرساختی نواحی روستایی، یک تصویر کلی از وضعیت شاخص‌های توسعه در شهرستان‌های استان خراسان شمالی در تکنیک پرومته، قابل مشاهده است. لذا شکل شماره (4)، نشان‌دهنده برخورداری و جایگاه شهرستان‌های استان به لحاظ شاخص‌های توسعه زیرساختی روستایی، مطابق با عملکرد شاخص‌های آن می‌باشد.

 

 

شکل 4. نمودار عملکرد شهرستان‌های خراسان شمالی به لحاظ شاخص‌های تصمیم‌گیری

نمودار بالا نشان‌دهنده عملکرد شاخص‌های توسعه شهرستان‌ها مطابق با متوسط آن شاخص‌ها می‌باشد. به طوری که شهرستان جاجرم در همه شاخص‌های توسعه بجز شاخص 11 و 12 (مطابق با نماگرهای شاخص‌ها در بخش روش تحقیق) از متوسط شاخص‌های توسعه، بیشتر بوده و توانسته در رتبه اول توسعه‌یافتگی قرار گیرد. همچنین، نبایستی از ‌تاثیر میزان بالاتر و پایین‌تر بودن ارزش شاخص‌ها از متوسط آن شاخص‌ (یعنی: تاثیر عامل انحراف معیار)، در قرارگیری گزینه‌ها در جایگاه‌های توسعه‌یافتگی چشم پوشید. چنانچه ارزش‌ شاخص‌های توسعه شهرستان‌های شیروان، مانه-سلمقان و اسفراین بازگوکننده این نکته می‌باشد که به سبب تاثیر عامل انحراف معیار شاخص‌های توسعه و عملکرد بهتر شاخص‌های توسعه در شهرستان شیروان (هرچند از نظر کمی با تعداد شاخص‌های متوسط به بالای کمتری نسبت به شهرستان‌های مانه- سلمقان و اسفراین مواجه است)، موجب نظم و ترتیب قرار‌گیری این شهرستان‌ها گشته است.

از سوی دیگر، از راه‌های افزایش کارایی روش پرامیتی، به‌کارگیری GAIA می باشد. مدل یادشده روشی است که بر مبنای پرامیتی بنا شده و به آن تحلیل‌های گرافیکی و تشریحی را می‌افزاید. در این روش مجموعه‌ گزینه‌ها را می توان با N نقطه در فضای K بعدی ارائه نمود. با توجه به به این که تعداد شاخص‌ها بیش از دو می باشد، تصویر واضح از فضای N بعدی غیرممکن است. بنابراین تحلیل اصلی می تواند شبیه تحلیل دو بعدی بکار رود. تحلیل GAIA و GAIAWEB از جمله مهمترین تحلیل‌های VP بوده که می‌تواند کاربردهای بسیاری در برنامه‌ریزی منطقه‌ای و ناحیه‌ای داشته باشد(Shojaeian & Moradi, 2015: 49). لذا، تکنیک حاضر، توانایی نشان‌دهنده عملکرد گزینه‌ها در تک‌تک‌شاخص‌ها، و مطابق با نتایج جریان‌های پرومته می‌باشد. از این رو، عملکرد شهرستان‌های استان‌ در برخورداری از شاخص‌های زیرساختی نواحی روستایی، در نمودارهای زیر -که دارای "محور تصمیم‌گیری" نیز می‌یاشند- نشان‌داده می‌شود. در محور تصمیم‌گیری، غلبه جریان مثبت بر منفی، که موجب عملکرد نهایی و جریان خالص مثبت می‌گردد، با PI سبز و جریان‌های خالص منفی با PI قرمز رنگ مشخص‌ می‌شوند.

 

 

شکل 5. نمودار برخورداری شهرستان گرمه         شکل 6. نمودار برخورداری شهرستان مانه و سلماق

 

 

شکل 7. نمودار برخورداری شهرستان اسفراین      شکل 8. نمودار برخورداری شهرستان جارجرم

 

 

شکل 9. نمودار برخورداری شهرستان شیروان     شکل 10. نمودار برخورداری شهرستان بجنورد

 

 

شکل 11. نمودار برخورداری شهرستان دوره

در نهایت، برای داشتن یک دید جامع‌تر یه مسئله تصمیم‌گیری حاضر، به تحلیل هندسی جایگاه‌های شهرستان‌های استان خراسان شمالی و شاخص‌های توسعه‌مندی، مطابق با تحلیل GAIA ، پرداخته شده است. همچنین، از جمله مهم‌ترین شاخصه‌های این تحلیل، برآورد میزان ریسک و دقت یا اعتبار پروژه است (Shojaeian & Moradi, 2015: 49). این تحلیل که نقشی شبیه به تحلیل آلفا در SPSS ایفا می‌کند به طور خودکار نظرات کارشناسان را ارزیابی و به تحلیل خروجی از 100 درصد وزن می‌دهد. در شکل شماره (12) ویژگی‌های ذکرشده نشان‌داده شده‌اند.

 

  

شکل 12. وضعیت شهرستان‌های استان خراسان شمالی نسبت به شاخص‌ها

 

همانطور که از شکل بالا (نمودار GAIA) و نمایش جایگاه شهرستان‌های استان خراسان شمالی به صورت 3 بعدی دریافت می‌گردد، شهرستان جارجرم نسبت به شاخص‌های توسعه وضعیت مناسب‌تری دارد. در مقابل، شهرستان گرمه بیشترین (متوسط) فاصله را از جمیع شاخص‌ها و همچنین شهرستان جاجرم به تبع به خود می‌بیند.

در کل، طبق نتایج حاصله، شهرستان‌های بجنورد و جاجرم با نازل‌ترین مقادیر جریان ورودی (0.03)، کمترین تسلط را در مقایسه نسبی شاخص‌های زیربنایی در بین شهرستان‌های استان خراسان شمالی دارا می‌باشند. گفتنی‌ست که می‌توان این جریان را "معیار ضعف" نامید. همچنین شهرستان جاجرم با بالاترین ارزش خروجی (0.13)، بیشترین تسلط را در مقایسه نسبی شاخص‌های زیربنایی در بین شهرستان‌های استان خراسان شمالی دارد. این جریان را که در مقابل جریان ورودی قرار دارد، می‌توان به عنوان "معیار قدرت" از آن یاد برد. در این راستا گفتنی‌ست که برای حاصل کردن یک ارزش کلی‌تر برای شهرستان‌ها، از جریان خالص –‌که تفاضل معیار قدرت و ضعف شهرستان‌ها می‌باشد- بهره برده می‌شود. اگر معیار قدرت شهرستانی بیشتر از معیار ضعفش باشد، جریان خالص آن شهرستان‌، مثبت و برعکس آن نیز صادق است. برای نمایش شماتیک این جایگاه‌ها در فرآیند تاثیرپذیری شهرستان‌ها از شاخص‌های پژوهش، متناسب با 2 جریان منفی و مثبت، نقشه‌های مربوط به شهرستان‌های استان خراسان‌شمالی ارائه شده‌اند. لذا، در جریان مثبت، سیر صعودی مقادیر و ارزش‌های بدست آمده شهرستان‌ها، بیانگر عملکرد بهتر آن شهرستان بوده و در جریان منفی، برعکس آن صادق می‌باشد. همچنین جریان‌بندی نهایی شهرستان‌های استان خراسان‌شمالی (جریان شهرستان‌ها به لحاظ جریان خالص) در شکل شماره 15 ارائه می‌شود.

 

 

شکل 13.نقشه جریان مثبت               شکل 14. نقشه جریان منفی          شکل 15. نقشه جریان خالص 

 

نتیجه­گیری    

هم‌سو با نتایج حاصله از پژوهش نظم‌فر و همکاران (1394) مبنی بر سنجش توسعه‌یافتگی مناطق روستایی دهستان‌های استان کرمانشاه؛ مقاله یزدانی و همکاران (1394) در بررسی سطوح توسعه زیربنایی نواحی روستایی اردبیل؛ پژوهش متقی و همکاران (1394) با مورد پژوهی توسعه دهستان‌های مرزی استان خراسان‌جنوبی و پژوهش کلانتری و همکاران (1382) در راستای سنجش سطح توسعه‌یافتگی نواحی روستایی شهرستان تربت‌حیدریه؛ وجود اختلاف در میزان برخورداری (توسعه) روستاهای این استان‌ها، مشهود بوده و الزام سیاست‌های عدم تمرکزگرایانه در خدمات‌رسانی به این نواحی ضروری می‌نمایاند. از این رو توسعه یکپارچه، متوازن و پایدار نیازمند رفع سطوح برخورداری نواحی روستایی مطابق با رویکرد تحلیلی پژوهش‌ها انکارناپذیر جلوه می‌کند. اما، در رویکرد پژوهش حاضر و با استفاده از ابزارVP (Visual PROMETHE) ، ارزیابی و دید یکپارچه نسبت به شاخص‌های توسعه و شهرستان‌های استان (به مثابه گزینه‌ها)، مطابق با تحلیل‌های GAIA و GAIAWEB عملی می‌شود. این مهم، برتری نمایشی مشهودی نسبت به  تکنیک‌های متداول داشته و از این رو جایگاه شهرستان‌ها را مطابق با عملکرد شاخص‌های مربوطه در یک فضای چندبعدی ارائه می‌نماید. همچنان‌که از نتایج اولویت‌بندی شهرستان‌های استان به لحاظ امکانات زیرساختی نواحی روستایی، برداشت شد؛ شهرستان جاجرم با جریان خالص 0.098 ، بالاترین میزان برخورداری از امکانات زیرساختی را در نواحی روستایی خود دارا هست. بعد از شهرستان جاجرم که دارای بالاترین ارزش نسبی برخورداری می‌باشد، شهرستان بجنورد با ارزش خالص 0.014 دومین شهرستان استان خراسان شمالی به لحاظ مولفه‌های یادشده ارزیابی شده است. مطابق با تحلیل جریان‌های خالص شهرستان‌های استان خراسان شمالی، تنها این دو شهرستان، دارای ارزش‌های خالص مثبت، می‌باشند. مطابق با عملکرد شهرستان‌ها در قبال شاخص‌های مطروحه گفتنی ست که شهرستان جاجرم در همه شاخص‌های توسعه به‌جز 2 شاخص نسبت آبادی‌های دارای شبکه سراسری "برق" و "گاز لوله کشی شده" به کل آبادی‌های دارای سکنه، از متوسط شاخص‌های توسعه، بیشتر بوده و توانسته در رتبه اول توسعه‌یافتگی از شاخص‌های توسعه قرار گیرد. در این تحلیل، نبایستی از تاثیر میزان بالاتر و پایین‌تر بودن ارزش شاخص‌ها از متوسط آن شاخص‌ (یعنی: تاثیر عامل انحراف معیار)، در قرارگیری گزینه‌ها در جایگاه‌های توسعه‌یافتگی چشم پوشید. چنانچه ارزش‌ شاخص‌های توسعه شهرستان‌های شیروان، مانه- سلمقان و اسفراین بازگوکننده این نکته می‌باشد که به سبب تاثیر عامل انحراف معیار شاخص‌های توسعه و عملکرد بهتر شاخص‌های توسعه در شهرستان شیروان (هرچند از نظر کمی با تعداد شاخص‌های متوسط به بالای کمتری نسبت به شهرستان‌های مانه- سلمقان و اسفراین مواجه است)، موجب نظم و ترتیب قرار‌گیری این شهرستان‌ها گشته است. نهایتاً می‌توان افزود در راستای متوازن نمودن توسعه فضایی، نظام برنامه­ريزي اهميت بسزايي در ايجاد تعادل در مناطق دارد، بايد تلاش­هايي در جهت رفع نارسائي­هاي نظام برنامه­ريزي و انطباق آن با برنامه­ريزي مناطق صورت گيرد. نظام برنامه‌ريزي بخشي و تمركزگرا بدون در نظر گرفتن توان‌ها، پتانسيل­ها و نيازها و خواسته­هاي مناطق مختلف نمي­تواند بصورت مفيد و كارا عمل نمايد. اين نوع برنامه­ريزي همواره باعث عدم موفقيت طرح­هاي نواحي مي­گردد. در فرایند توسعه نواحی روستایی، هرچند که ارتقا همه روستاها ضرورت دارد، اما تامین حداقل‌های معیشتی و به تعادل‌رسانی نواحی روستایی ضرورت انکارناپذیری دارد. لذا برای به تعادل رساندن شهرستان‌های استان، توجه به اولویت‌های توسعه‌مندی مناطق، مطابق با نتایج پژوهش حاضر، مهم تلقی می‌گردد:

-       نواحی روستایی شهرستان‌های فاروج و گرمه نامساعدترین وضعیت برخورداری از شاخص‌های انرژی و ارتباطات را در خود می‌بینند. این امر اولاً در تحلیل جریان‌های پرومته و رتبه‌بندی اولیه این تکنیک برداشت گردیده و ثانیاً در نمایش گرافیکی تحلیل  GAIA‌که نمایش جایگاه شهرستان‌های استان خراسان شمالی را به صورت 3 بعدی نشان می‌دهد، مشهود می‌باشد. لذا اولویت اول در اختصاص منایع و توجه در برنامه‌ریزی‌های توسعه‌ای و عمرانی در نواحی روستایی این دو شهرستان، پیشنهاد می‌گردد.

-       مانه و سملقان، اسفراین و شیروان اولویت بعدی این ارزیابی قرار گرفته‌اند. به طوری که از نظر جریان‌های تحلیلی تکنیک پرومته 2، دارای ارزش منفی بوده و دارای ترتیبی میانه‌تر و شاخص‌هایی با وضعیت نامناسب‌تر از حد متوسط آن در استان می‌باشند.

-       مطابق با نتایج بدست آمده، شهرستان‌های جاجرم و بجنورد بهترین وضعیت در شاخص‌ها (از نظر نسبی) را در استان دارا می‌باشند.

References

-       Ahmadi-Pour, Z., Ghanbari, G., & Kreami, G. (2013). Political management, publishing Armed Forces Geographical Organization. (In Persian).

-       Bahrami, R (2013). TOPSIS method to measure the development level in rural districts of the city Ravansar. Journal of Studies of Human Settlements Planning, 8(23), 73-89. (In Persian).

-       Bakhshi, M., Panahi, R., Mallaei, Z., Kazemi, H., & Muhammadi, D. (2011). Assess the situation in South-West Asia, the status of innovation: the application of Prometheus decision, Journal of Science and Technology Policy, 3, 19-31. (In Persian).

-       Barandak, F (2006). Assessing the Development of Energy Infrastructure and Communication of Rural Areas in Lorestan (The Promethee Approach). Regional Development and Economics, 23 (12), 96-121. (In Persian).

-       Brans, J. P., & Vincke, Ph. (1985), A Preference Ranking Organization Method (The PROMETHEE Method for Multiple Criteria Decision-Making), Management Science, 31(6), 647-656.

-       Elyaspour, B., Elyaspour, D & Hejazi, A (2011). A study of the degree of development in the health sector of towns in North Khorasan province using numerical taxonomy in 2006. JNKUMS, 3 (1). 23-28. (In Persian).

-       Ghanbari, Y., Bargi, H., & Hajjarian, A. (2011). Measuring the spatial distribution of industrial component city of the province of males have levels of development, spatial planning magazine, 1(1), 17-36. (In Persian).

-       Irandost, K., Alizadeh, H., & Tavalliyi, R. (2013). Comparative Comparison and Analysis of Developmental Levels of Rural Areas in 2006 and 1996 Using Factor and Cluster Analysis (Case Study: Kurdistan Province), Housing and Village Environment, 144, 107-123. (In Persian).

-       Karami, I., & Foukerdi, R. (2016). Fuzzy Prioritization and PROMETHEE Model for Supplier Selection, Industrial Management, 8(3). 467-486. (In Persian).

-       Mohammadi, J & Kiani, S (2007). Spatial analysis of the relationship between access to roads and the rate of rural development with emphasis on access to services. Village and Development, 10 (4), 117 -144. (In Persian).

-       Motavasseli, M., & Vahabi, B. (2003). Modeling Regional Differences from the Viewpoint of Regional Development of Methodology and Applications, Human Sciences, 44 - 45, 177-192. (In Persian).

-       Mousavi, M., Meshkini, A., Veysian, M., & Hosseini, M. (2017). Assess the Levels of development Health services with the model Multiple Criteria Decision Making (Case study: city of Khorasan Razavi province), Journal of Studies of Human Settlements Planning, 11(37), 89-101. http://jshsp.iaurasht.ac.ir/article_528792.html .(In Persian).

-       Nazmfar, H., & Ali Bakhshi, A. (2014). Measuring the rate of development indicators using the technique of merging cities in this province. Geographic preparation space, 14, 151-178. (In Persian).

-       Nazmfar, H., Alavi, S & Eshghi, A (2020). Assessment of the employment situation in Iran at the end of the Fifth Development Plan (The separation of rural and urban employment). Geography (Regional Planning), 10(2-2), 617-634. (In Persian).

-       Nazmfar, H., Bakhtar, S., & Alavi, S. .(2015) Ranking the levels of development in rural areas (Case Study: District of Kermanshah Province(, Journal of Geography and Environmental Studies, 14, 181-192. (In Persian).

-       Pourahmad, A., Hataminezhad, H., Mohammadi, A., & Pishegari, E. (2015). Development assessment in Ilam cities using MCDM models. Journal of Studies of Human Settlements Planning, 32, 1-16. http://jshsp.iaurasht.ac.ir/article_515786.html. (In Persian).

-       Rafiean, M., & Shali, M. (2012). Spatial Analysis of Tehran Developmental Level by Separate Urban Areas, Spatial Planning, 16(4), 25-49. (In Persian).

-       Riahi, V., Ghadarmarzi, H., & Hamidi, M..(2015) Spatial Analysis of Inequality in Rural Settlements of Saghez, Geographic ,13(44), 47-72. (In Persian).

-       Salehpour, Sh., & Afrakhteh, H. (2016). On the Analysis of Health Services Development Level from the Spatial Equity Point of View (Case Study: Rural Settlements of West Azerbaijan Province), Journal of Studies of Human Settlements Planning, 11(36), 19-38. http://jshsp.iaurasht.ac.ir/article_526533.html. (In Persian).

-       Shams, M., Rahmani, A., & Mosalsal, A. (2015). Evaluation of housing development at the regional levels using factor analysis model (Case study: Middle area of Hamedan province), Human Geography Researches. 47(4), 493-505. (In Persian).

-       Sharifi, M., & Khaledi, K. (2009). Measurement and Analysis of the Development Level of Rural Areas in Kurdistan Province Using Factor Analysis and Numerical Taxonomy, Agricultural Economics and Development, 17(67). 179-202. (In Persian).

-       Shojaeian, A., & Moradi, A. (2015). Index rating of utilities using models ASTVOVOGOS and PROMETHEE-V (Study: Cities in the province), Regional Planning Journal, 5(20), 43-54. (In Persian).

-       Tavakolinia, J., Goodarzi, V. & Samadi, R. (2017). On the Analysis of the Regional Development of Markazi Province Using Multi-Criteria Techniques to Achieve Balanced Development. Journal of Studies of Human Settlements Planning, 12 (2), 285-299. http://jshsp.iaurasht.ac.ir/article_532879.html. (In Persian).

-       Tomic, V., Markovic, D. and Jovanovic, M. 2013, Application of Promethee on Decision Process in Mines, Journal of Engineering, 11(4). 79-84.

-       Varesi, H. R., Qaed Rahmati, S., & Bastanifar, E. (2007). The effects of the imbalance in the population distribution of municipal services Case Study: Isfahan regions, Journal of Geography and Development, 5, 91-106. (In Persian).

-       Wiren-Lehr, V. 2001, Sustainability in agriculture — an evaluation of principal goal-oriented concepts to close the gap between theory and practice, Ecosystems and Environment, 84, 115-129.

-       Yazdani, M. H., Seyedeyn A & Khajeloo, R (2015). Evaluation and Analysis of the Level of Infrastructure Development in Rural Areas of Ardabil Province. Serd, 4 (13), 39-56. (In Persian).

-       Zarabi, A., & Tabrizi, N. (2011). Determination of the Development Level of Mazandaran Provinces, Factor Analysis Approach, Logistics Environment, 4(12), 63-77. (In Persian).

 

---

[1]  - Complete ranking

[2]  - لازم به یادآوری می باشد که محاسبات آماری به صورت خودکار در نرم افزار صورت گرفته و نتایج تحلیلی در مقاله به صورت مبسوط بیان گردیده است.

---