زمینه‌های اجتماعی و فکری اندیشۀ اغتنام فرصت در رباعی‌های فارسی

الموضوعات :

سعید حاتمی ¹

1 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ولی عصر (عج) رفسنجان

تاريخ الإرسال : 15 الأحد , جمادى الأولى, 1438 تاريخ التأكيد : 15 الأحد , جمادى الأولى, 1438 تاريخ الإصدار : 03 الأحد , ربيع الثاني, 1438

الکلمات المفتاحية: اغتنام فرصت, رباعی‌های فارسی, اوضاع اجتماعی, گرایش‎های فکری,

ملخص المقالة :

تمایل ذاتی انسان به شاد زیستن و برخورداری از آرامش درون در رباعی‌های فارسی به‌صورت آموزه‌هایی اخلاقی ‌متجلی شده‌است؛ چنانکه این آموزه همواره یکی از مضامین تعلیمیِ اصلی و محوری در این قالب شعری بوده‌است. پژوهنده در این جستار با تأمل در رباعی‌های مشهورترین رباعی‌سرایان ایرانی تا قرن هشتم هـ. ق. کوشیده است، ضمن بررسی کیفیت و تمایز بازتاب این آموزه‎ها در آثار آنان با ریشه‌یابی پشتوانه‌های اجتماعی و فکری اندیشۀ دعوت مخاطب به اغتنام فرصت، تساهل و شادی طلبی، تأثر این اندیشه را از اوضاع اجتماعی و فکری جامعه دریابد. بر اساس یافته‌های این پژوهش، آموزه‌های اخلاقی رباعی سرایان ایرانی در این خصوص، ضمن تأثیرپذیری عمیق از اوضاع اجتماعی و جریان‌های فکری و سیاسی، با وجود شباهت به اندیشۀ اصالت لذت در طرز تلقی از معنای شادی و آرامش و راهکارهای دستیابی به آن، پشتوانه‎های فکری عمیق و مستقل از مکتب اصالت لذت (اپیکوریسم) دارد. پشتوانه‌هایی که در نوع ‌ینی و نگرش انسان شناسانۀ آنان ریشه دارد.

المصادر:

 

1- آدو، پیر. (1382). فلسفة باستانی چیست؟. ترجمة عباس باقری. تهران: علم.

2- ابو سعید ابوالخیر. (1350). سخنان منظوم ابوسعید. تصحیح سعید نفیسی. تهران: سنایی.

3- اشپولر، برتولد. (1386). تاری‍خ‌ ای‍ران‌ در قرون‌ ن‍خ‍س‍ت‍ی‍ن‌ اس‍لام‍ی. ترج‍م‍ه‌ ج‍واد ف‍لاطوری‌. تهران: ع‍ل‍م‍ی‌ و ف‍ره‍ن‍گ‍ی.

4- امامی هروی، محمد ابن ابی­بکر. (1380). دیوان امامی هروی. تصحیح همایون شهیدی. تهران: گزارش فرهنگ و تاریخ.

5- بابا افضل، افضل­الدین محمد کاشانی. (بی‌تا). دیوان حکیم افضل­الدین محمد مرقی کاشانی (بابا افضل). تصحیح مصطفی فیضی. کاشان: ادارة فرهنگ و هنر.

6- باقری زاد، داوود و میرجلال‌الدین کزازی. (1392). «گرامیداشت دم در اندیشۀ خیام با نگاه تطبیقی به مولوی». مجلۀ عرفانیات در ادب فارسی. شمارۀ 18، ص.ص. 26 – 11.

7- برن، ژان. (1357). فلسفه اپیکور. ترجمه سید ابوالقاسم پور حسینی. تهران: امیرکبیر.

8- توماس، هنری. (1365). بزرگان فلسفه. ترجمه فریدون بدره­ای. تهران: علمی فرهنگی.

9- حسن زادۀ میرعلی، عبدالله و لیلا شامانی، (1389). «بن مایه­های لذت­گرایی در شاهنامه و تأثیرپذیری از افکار اپیکوریستی». مجلۀ کهن نامۀ ادب پارسی. شمارۀ اول، ص.ص. 38-25.

10- خاقانی، افضل­الدین بدیل. (1373). دیوان. تصحیح ضیاء­الدین سجادی. تهران: زوار.

11- خیام، عمر ابن ابراهیم. (1373). رباعیات خیام. تصحیح فروغی و قاسم غنی. ویرایش بهاءالدین خرمشاهی. تهران: نشر ناهید.

12- رحمدل، غلامرضا. (1386). «مقایسه اغتنام فرصت در اندیشه‌های حافظ و خیام». فصلنامه ادب پژوهی، شماره 2، ص.ص. 141 – 117.

13- دشتی، علی. (1381). دمی با خیام. تهران: امیرکبیر.

14- رودکی، جعفر ابن محمد. (1378). دیوان رودکی. تصحیح جعفر شعار. تهران: قطره.

15- ریپکا، یان. (1370). تاریخ ادبیات ایران. ترجمة ابوالقاسم سری. تهران: گوتنبرگ.

16- زرین کوب، عبدالحسین. (1373). با کاروان حله. تهران: علمی.

17- ژکس. (1355). فلسفۀ اخلاق. ترجمۀ سید ابوالقاسم پورحسینی. تهران: سیمرغ.

18- شفیعی کدکنی، محمد رضا. (1368). موسیقی شعر. تهران: نشر آگه.

19- شمس قیس رازی. (1314). المعجم فی معاییر اشعار العجم. تصحیح محمد قزوینی و مدرس رضوی. تهران: مجلس.

20- شمیسا، سیروس. (1374). سیر رباعی در شعر فارسی. تهران: فردوس.

21- صفا، ذبیح الله. (1371). تاریخ ادبیات در ایران. تهران: فردوسی.

22- عراقی، فخرالدین ابراهیم. (1386). کلیات دیوان فخرالدین عراقی. تصحیح نسرین محتشم. تهران: زوار.

23- عسجدی، عبدالعزیز ابن منصور. (1348). دیوان عسجدی. تصحیح شهاب طاهری. تهران: ابن سینا.

24- عطار نیشابوری، فریدالدین. (1346). تذکره­الاولیاء. به کوشش محمد استعلامی. تهران: زوار.

25- -------------------. (1386). مختار نامه. تصحیح شفیعی کدکنی. تهران: سخن.

26- علوی مقدم، مهیار و صادقی منش، علی. (1394). «مکتب اخلاقی خیام، اصالت فایده و گریز از خودکامگی». پژوهشنامه ادبیات تعلیمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان. شمارۀ 25، ص.ص.90 – 59.

27- غیبی، ولی. (1390). «رابطۀ لذت و سعادت از دیدگاه اپیکور و صدرالمتألهین». مجلۀ قبسات، شمارۀ 60، ص.ص. 164-141.

28- فروغی، محمد علی. (1375). سیر حکمت در اروپا. به تصحیح امیر جلال‌الدین اعلم. تهران: البرز.

29- فطوره چی، مینو. (1384). سیمای جامعه در آثار سنایی. تهران: امیرکبیر.

30- مؤتمن، زین‌العابدین. (1364). شعر و ادب فارسی. تهران: زرین.

31- م‍ت‍س، آدام.‌ (1377). تمدن‌ اس‍لام‍ی‌ در ق‍رن ‌چ‍ه‍ارم‌ ه‍ج‍ری‌. ت‍رج‍م‍ه ‌ع‍ل‍ی‍رض‍ا ذک‍اوت‍ی ‌ق‍راگ‍زل‍و. تهران: امیرکبیر.

32- مسبوق، سیدمهدی. (1391). «خوش­باشی و دم غنیمت شمری در اندیشه­های خیام نیشابوری و طَرَفه بن عبد». مجلۀ متن‎شناسی ادب فارسی. شمارۀ 1، ص.ص. 162 – 147.

33- مولوی، جلال‌الدین محمد. (1341). کلیات شمس. تصحیح فروزانفر. تهران: امیرکبیر.

34- ----------------. (1381). مثنوی معنوی. تصحیح ری‍ن‍ول‍د ن‍ی‍ک‍ل‍س‍ون‌. تهران: سپهر ادب.

35- نفیسی، سعید. (1335). «اشعار فارسی خواجه». مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال سوم، شمارۀ 4 (پیاپی 12)، ص. 73.

1. Adeu, Pierre. (1382). What is Ancient Philosophy? Tehran: Elm.


2. Abu Saeed Abu al-Kheir. (1350). Verse Words by Abu Saeed. Tehran: Sanayee.


3. Schpoler, Berthold. (1386). History of Iran in Early Islamic Centuries. Tehran: Elmi o Farhangi.


4. Imami Heravi, Mohammad ibn Abi Bakr. (1380). Divan of Imami Heravi. Tehran: Farhang o Tarikh.


5. Baba Afdhal, Afdhal al-Din Mohammad Kashani. Divan of Baba Afdhal. Kashan: office of Culture and Art.


6. Bagheri Zad, Davood& Kazzazi, Mir Jalal al-Din. (1392). Celebration of Carpe diem in Khayyam and Molavi. Erfaniat in Persian Literature Journal, 18, pp. 11-26.


7. Bren, Jean. (1357). Philosophy of Epicure. Tehran: Amir Kabir.


8. Thomas, Henri. (1365). Great Figures of Philosophy. Tehran: Elmi o Farhangi.


9. Hasan Zade-e Mir Ali, Abdullah& Shamani, Leila. (1389). Motifs of Hedonism in Shah Name and the Influence of Epicure. Kohan Name of Persian Literature, 1, pp. 25-38.


10. Khaghani, Afdhal al-Din Badil. (1373). Tehran: Zavvar.


11. Khayyam. (1388). Rabayee'at (Quatrains). Tehran: Nahid.


12.  Rahm Del, Ghulam Reza. (1386). A Compare of Carpe Diem in Hafez and Khayyam. Literature Inquiry Quarterly, 2, pp. 117-141.


13. Dashti, Ali. (1381). With Khayyam. Tehran: Amir Kabir.


14. Roodaki Samarghandi, Abdullah Ja'far bin Mohammad. (1378). Divan of Roodaki. Tehran: Qatreh.


15. Ripka, Yan. (1370). History of Iran Literature. Tehran: Gutenberg.


16. Zarrin Koob, Abdul Hussein. (1373). With Caravan of Helleh. Tehran: Elmi.


17. Zhex. (1355). Philosophy of Ethics. Tehran: Simorgh.


18. Shafee'ee Kadkani, Mohammad Reza. (1368). The Music of the Poetry. Tehran: Agah.


19. Razi, Shams al-din Mohammad bin Qays. (1373). Al-Mo'jam fi Ma'ayeer Ash'ar al-Ajam. Tehran: Majles.


20. Shamisa, Siroos. (1374). Development of Quatrain in Persian Poetry.


21. Safa, Zabihullah. (1368). The History of Literature in Iran. Tehran: Ferdowsi.


22. Eraghi, Fakhr al-Din Ibrahim. (1386). Collection. Tehran: Zavvar.


23. Asjadi, Abd al-Aziz ibn Mansour. (1348). Divan of Asjadi. Tehran; ibn Sina.


24. Attar, Farid al-din Mohammad. (1346). Tazkira al-Owliya. Tehran: Sokhan.


25. Attar, Farid al-din Mohammad. (1386). Mokhtar Name. Tehran: Sokhan.  


26. Alavi Moghaddam, Mahyar& Sadeqi Manesh, Ali. (1394). Ethical School of Khayyam; Utilitarianism and Flee from Autocracy. Didactic Literature Review Professional Journal A science, 25, pp.59-90.


27. Gheibi, Vali. (1390). The Relation of Pleasure and Salvation in View of Epicure and Mulla Sadra. Qabasat, 60, pp. 141-164.


28. Forooghi, Mohammad Ali. Development of Philosophy in Europe. Tehran; Alborz.


29. Fotoore Chi, Mohammad Ali. (1384). The Notion of Society in Works of Sanayee. Tehran: Amir Kabir.


30. Mo'tamen, Zein al-Abedin. (1364). Persian Poetry and Literature. Tehran: Zarrin.


31. Matz, Adam. (1377). Islamic Tradition in 4^th Century. Tehran: Amir Kabir.


32. Masboogh, Sayyed Mahdi. (1391). Happiness and Carpe Diem in Thoughts of Khayyam and Tarfe ibn Abd. Textology of Persian Literature Journal, 1, pp. 147-162.


33. Molavi. (1381). Collection of Shams Tabrizi. Tehran: Amir Kabir.


34. Molavi. (1381). Masnavi. Tehran: Sepehr-e Adab.


35. Nafisi, Saeed. (1335). Persian Poems of Khaje. The Journal for the Faculty of Literature and Humanities of University of Tehran, 4, p.73.