بررسی و تحلیل کارکرد تعلیمی« امر و نهی » در غزلیات شمس
الموضوعات :
1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، ایران
الکلمات المفتاحية: غزلیات شمس, امر و نهی, کارکرد تعلیمی,
ملخص المقالة :
متون ادبی زبان فارسی، همواره از مهم‌ترین مصادیق و کارآمدترین عناصر تعلیم و تبیین آموزه‌های تربیتی و اخلاقی جامعه به شمار آمده‌اند. حال با در نظرگرفتن این حقیقت که متون عرفانی ذاتاً و فی نفسه رسالت تعلیمی و انتقال آموزه‌هایی تعالی‌بخش دارند؛ می‌توان دریافت که بررسی و تحلیل وجوه تعلیمی این آثار با رویکردهای پژوهشی مختلف، یک ضرورت به شمار می‌آید. مولانا یکی از شاخص‌ترین چهره‌های عرفانی- تعلیمی ادب فارسی است که با بررسی سخن وی می‌توان سویه‌های کارآمد پیوند عرفان و تعلیم را آشکار ساخت. وی برای تبیین و ابلاغ تعالیم روحانی خود، از همة شگردهای زبانی و بلاغی بهره می‌گیرد. در این زمینه، علم معانی و ابزارهای بلاغی آن؛ به‌ویژه اغراض ثانوی جملات، به دلیل آنکه بیشتر به ظرایف و ظرفیّت‌های درونی سخن و اندیشه‌ها وتعالیم عارف می‌پردازد، توانسته در خدمت رسالت هدایت‌محور این شاعر قرار گیرد. هدف نگارنده در پژوهش حاضر بررسی، دریافت و معرفی تلاقی تعلیم و عرفان با استفاده از امر و نهی در غزلیات مولاناست. این که آیا غزلیات شمس به عنوان اثری عاشقانه- عارفانه، می‌تواند به عنوان اثری تعلیمی قلمداد شود؟ و امر و نهی چگونه و چقدر توانسته در خدمت وجه تعلیمی کلام مولانا باشد؟ روش بررسی در این مقاله تحلیلی- توصیفی با مطالعه موردی غزلیات شمس است. نتایج حاصل نشان می‌دهد؛ با توجه به نگاه مخاطب‌محور مولانا در سخنانش و نیز آنکه در کاربرد امر و نهی، حضور مخاطب زنده و پویا است؛ توانسته در این اثر با وجود ماهیت غیرتعلیمی و غنایی آن، به دوشیوه مستقیم و غیرمستقیم و با هدف ارشاد و تعلیم به بیان اندیشه های تعلیمی خود بپردازد.
1. آق‌اولی، حسامالعلما (1346)، درر الأدب در فن معانی بیان و بدیع، شیراز: معرفت.
2. آهنی، غلامحسین (1360)، معانی و بیان، تهران: بنیاد قرآن.
3. تجلیل، جلیل (1370)، معانی و بیان، چاپ پنجم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
4. تفتازانی، سعدالدین (1409)، شرح السعد معروف به مختصر المعانی، قم: سیدالشهدا.
5. تقوی، نصیرالله (1363)، هنجار گفتار، چاپ دوم، اصفهان: فرهگسرای اصفهان.
6. جمالی، فاطمه (1395)، «نقد و تحلیل اغراض ثانوی خبر و انشا در علم معانی»، دوفصلنامه بلاغت کاربردی و نقد بلاغی، دورة اول، شمارة دوم، 116 95.
7. جمالی، فاطمه (1392)، «بررسی و تحلیل کارکرد امر و نهی در منطقالطیر عطار»، هشتمین همایش بینالمللی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی، برگرفته از پایگاه https://www.sid.ir/paper/829814/fa.
8. حاتمینیا، سیما (1397)، «بررسی برخی گونههای استفهام، امر، نهی ندا در غزلیات شمس تبریزی»، نشریة مطالعات نقد زبانی و ادبی، 166 156.
9. رادویانی، محمد بن عمر (1362)، ترجمان البلاغه، به تصحیح احمد آتش، تهران: اساطیر.
10. رجایی، محمدخلیل (1340)، معالم البلاغه در علم معانی و بیان و بدیع، شیراز: دانشگاه شیراز.
11. رضانژاد (نوشین)، غلامحسین (1367)، اصول بلاغت در زبان فارسی، تهران: الزهراء.
12. زاهدی، زین‌الدین (جعفر) (1346)، روش گفتار، مشهد: چاپخانه دانشگاه.
13. سلیمی، حسین؛ علوی، بشیر (1399)، «بررسی کارکردهای دینی و اخلاقی جملات پرسشی و امری در قصاید سنایی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال دوازدهم، شمارة چهلوهفتم، 84 58.
14. شمیسا، سیروس (1373)، معانی، چاپ دوم، تهران: میترا.
15. کزازی، میرجلالالدین (1374)، زیباشناسی سخن پارسی (1): معانی، چاپ چهارم، تهران: نشر مرکز.
16. عرفان، حسن (1383)، کرانهها (شرح و ترجمة فارسی مختصرالمعانی)، چاپ چهارم، قم: هجرت.
17. علویمقدم، اشرف‌زاده (1376) معانی و بیان، تهران: مرکز تحقیق و علوم انسانی.
18. مولانا، محمد بلخی (1387)، غزلیات شمس، تفسیر محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ پنجم، تهران: سخن.
19. نوپا، پل (1373)، تفسیر قرآنی و زبان عرفانی، ترجمة اسماعیل سعادت، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
20. هاشمی، احمد (1374)، معانی و بیان، چاپ سوم، تهران: نشر هما.
21. همایی، ماهدخت (1374)، معانی و بیان، چاپ سوم، تهران: نشر هماذر.
