آموزه‌های اخلاقی حاتم اصم، صوفی و زاهد دورة اول
الموضوعات :
منیژه پورنعمت
1
(استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خلیج‌فارس)
الکلمات المفتاحية: تصوف, تعلیم, زهد, صوفیان دورة اول, حاتم اصم,
ملخص المقالة :
نخستین مشایخ صوفیه زاهدان و پارسایان واقعی بودند. آگاهی همه‌جانبه از گناه همراه با وحشت جزا موجب می شود که آنان برای رهایی از خود از دنیا گریزان باشند و تسلیم بی‌چون و چرای خداوند متعال گردند. خوف از خدا و امید نداشتن به غیر او، در عابدان زاهد و صوفیان اولیه از جمله حاتم اصم، در نهایت به ورع و زهد شدید منجر می‌شود. می توان گفت صوفیان اولیه پیش از آنچه عارف باشند، زاهد و عابد بودند؛ ازآن جمله حاتم اصم. ابو عبدالرحمان حاتم بن عنوان مشهور به حاتم اصم(م.237ه./ 851 م) در عصر معتصم، هشتمین خلیفة عباسی می‌زیسته و از زاهدان دورة اول (150-250ه.) است که به زهد و عبادت و اعراض از دنیا مشهور بوده است. او مرید و شاگرد ابوعلی شقیق بلخی(متوفی۱۵۴) و استاد احمد خضرویه بود. در این مقاله با بهره‌گیری از منابع قدیم، اندیشه و سخنان حاتم اصم بررسی شده است تا نشان داده شود که چگونه صوفیان زاهد و عابد با سخنان و اعمال خود به تعلیم شاگردان، حاکمان و عامة مردم می پرداختند. این حکایات و سخنان می‌تواند سندی از تاریخ تصوف و آموزه‌های اخلاقی صوفیان دورة اول باشد.
1- ابن الاثیر، عزالدین .(1414ه.1994م.). اللباب فی تهذیب الانساب، بیروت: دارصادر.
2- ابن الجوزی، ابوالفرج .(بی تا). صفة الصفوه،حلب: دارالوعی.
3- ابن تغری الاتابکی، جمال‌الدین یوسف .(1349ه. 1930م.). النجوم الزاهره، قاهره: دارالمکتب المصریه القاهره.
4- ابن خلکان،شمس‌الدین احمد .( بی تا). وفیات الاعیان، بیروت: دارصادر.
5- ابن عماد،عبدالحی .(بی تا). شَذرات الذَّهب، بیروت: دارالعلمیه.
6- ابونعیم، احمدبن عبدالله .(1357ه.- 1938م.). حلیة الاولیاء و طبقات‌الاصفیاء، مصر: مطبعه السعاده.
7- انصاری، خواجه عبدالله،(1362). طبقات الصوفیه، تصحیح محمدسرور مولایی، تهران: توس.
8- ------------ .(1371). تفسیر ادبی و عرفانی قرآن مجید، نگارش حبیب‌الله آموزگار، تهران: اقبال.
9- انصاری، قاسم .(1373). مبانی عرفان و تصوف، تهران: انتشارات پیام نور.
10- برتلس، یوگنی ادواردویچ .(1376). تصوف و ادبیات تصوف، ترجمة سیروس ایزدی، تهران: امیرکبیر.
11- جامی،عبدالرحمن .(1375). نفحات الانس، تصحیح مهدی توحیدی پور، تهران: علم.
12- -------------- .(1373). نفحات الانس، تصحیح محمود عابدی، تهران: اطلاعات.
13- خطیب بغدادی .(1417). تاریخ بغداد، بیروت: دارالکتب العلمیه.
14- خوانساری، سید محمد باقر .(2537). روضات الجنات، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
15- دهخدا، علی اکبر .(1377). لغت‌نامه، تهران: امیرکبیر.
16- ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد .(1960). العبر فی خبر من عبر، تحقیق صلاح الدین المنجد، کویت: فؤاد سید.
17- ------------------ .(1411ه.-1991م.). تاریخ اسلام و وفیات مشاهیر و الاعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دارالکتاب العربی.
18- رجایی بخارایی، احمد علی .(1366). فرهنگ اشعار حافظ، تهران: انتشارات علمی.
19- ریتر، هلموت .(1377). دریای جان، ترجمة عباس زریاب خویی، مهرآفاق بایبوردی، تهران: الهدی.
20- زرکلی، خیرالدین .(1990). الاعلام، بیروت: دارالملایین.
21- زرین‌کوب، عبدالحسین .(1369). ارزش میراث صوفیه، تهران: امیرکبیر.
22- سزگین، فؤاد .( 1412ه.ق.). تاریخ التراث العربی: العقاید و التصوف، قم: نشر مکتبه آیت الله مرعشی.
23- سلمی، ابوعبدالرحمن .(1372ه.-1953م.). طبقات الصوفیه، مصر: دارالکتاب العربی.
24- سنایی، مجدود بن آدم .(1377). حدیقه الحقیقه، تصحیح مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.
25- شفیعی کدکنی، محمدرضا .(1377). «چهرة دیگر محمدبن کرام سجستانی». از ارج‌نامه ایرج، به کوشش محسن باقرزاده، تهران: توس.
26- الشیبی، کامل مصطفی .(1374). تشیع و تصوف، ترجمة علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران: امیرکبیر.
27- شیمل، آن ماری .(1377). ابعاد عرفانی اسلام، ترجمة عبدالرحیم گواهی، تهران: نشر فرهنگ اسلامی.
28- عطار، فریدالدین .(1366). تذکرة الاولیاء، تصحیح محمد استعلامی، تهران: زوار.
29- فروزانفر، بدیع الزمان،(1362). مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، تهران: امیرکبیر
30- قزوینی، زکریا بن محمد .(1373). آثارالبلاد و اخبارالعباد، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر.
31- قشیری، ابوالقاسم .(1361). رسالة قشیریه، تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران: علمی و فرهنگی.
32- مستوفی، حمدالله .(1364). تاریخ گزیده، تهران: امیرکبیر.
33- معروف الحسنی، هاشم .(1375). تصوف و تشیع، ترجمة محمد صادق عارف، مشهد: آستان قدس رضوی.
34- معصوم‌علیشاه، محمد .(1339). طرائق الحقایق، تصحیح محمد جعفر محجوب، تهران: انتشارات کتابخانه سنایی.
35- مولوی، جلال الدین .(1366). مثنوی معنوی، به اهتمام رینولد نیکلسون، تهران: امیرکبیر.
36- نفیسی، سعید .(1343). سرچشمة تصوف در ایران، تهران: انتشارات فروغی.
37- نیکلسون،رینولد آلن .(1366). عرفای اسلام، ترجمة ماهدخت بانو همایی، تهران: نشر هما.
38- هجویری، علی .(1371). کشف المحجوب، تصحیح ژوکوفسکی، تهران: طهوری.
39- یافعی، عبدالله بن اسعد .(1339ه.). مرآة الجنان و عبرة الیقظان، حیدرآباد: دایرة‌المعارف النظامیه الکائنه.
Referrences:
1- Ibn Alasyr, Azize al-Din (1414 AH.1994.). Allebab Fi Tahzib Al ensan, Beirut: Dar Sader.
2-Ibn Aljozi, Aboalfaraj, (no date) Sofeh Alsofeh, Aleppo: Darolvay.
3- Ibn Tazee Alatabki, Jamaloddin Joseph, (1349 AH. 1930.). Alnojoum Alzaherah, Cairo: Darolmaktab Almesriyh Alghaheria.
4 - Ibn Khalkani, Shamsedin Ahmed. (No date). Vafiyat Alayan , Beirut: Darsadr.
5- Ibn al-Imad, Abdul Hai, (no date). Shazrat Al zahab, Beirut: Daralelmieh
6- Abu Naim, Ahmadbn Abdallah (1357AH. 1938 m.). Helliyatol Alolya va Tabaghat AlSafiya, Egypt: Hatbaol Alsadah.
7- Ansari Abdullah, (1362). Tabaquat al Sofieh, edited by Mohammad Sorour Molayee Tehran: Toos
8- ------------, (1371). Literary and mystical interpretation of the Koran, written by Habibullah Amouzgar, Tehran: Iqbal.
9- Ansari, Qasim, (1373). Principles of mysticism, Tehran: Payam Noor publication.
10- Bertles Yougeii Advardovitch, (1376). Sufism and Sufi literature translated by Cyrus Izadi, Tehran: Amir Kabir
11- Jami, AR, (1375). Nafahat Alons, corrected by Mehdi Tohidi poor, Tehran: Elm
12 --------------, (1373). Nafahat Al ons corrected by Mahmoud Abedi, Tehran: Etelaat.
13- Khatib Baghdadi, (1417). History of Baghdad, Beirut: Daralkhatab Alelmieh,
14- Khansari, Mohammad Bagher (2537). Rozat Aljanat, Tehran: Eslamieh bookstores
15- Dehkhoda, AA, (1377). Dictionary, Tehran: Amir Kabir
16- Zahabieh , Shams al-Din Mohammed ibn Ahmad, (1960) Alebr fi khabar men Ebr research by Salahedin Almonjad, Kuwait: Fuad Seyed.
17- ------------------, (1411 AH -1991). Islamic history and the deaths of celebrities and Alalam, Resrarch by Omar Abdul Salam Tadmari, Beirut: Al Daralketab Alarabi.
18- Rajaee Bokharaei, Ahmad A., (1366). Poems of Hafez, Tehran: Elmi Publications
19- Ritter, Helmut, Daryaye Jan, (1377). Translated by Abbas Zariyab Khoei, Mehrafaq Baburdi, Tehran AlHoda, 1377
20- Zarkoli, Khairuddin, Alalam, (1990). Beirut: Daralmalaien
21 - Zarrinkoub, Abdolhossein. (1369). Heritage value of Sufis, Tehran: Amir Kabir.
22- Sezgin, Fouad (1412 A.H). Tarikho Al Altaras Alaqayed and Altasavof, Qom, publication of Maktabeh Ayatollah Marashi
23 - Salmi, Abo abdalrahman. (1372 AH -1953 ). Tabaqat al Sofieh, Egypt: Al Arabi Daralktab
24 - Sanaie, Majdod iben Adam. (1377). Hadiqat Alhaqiqieh corrected by Madras Razavi, Tehran: Tehran University.
25 - Shafiee Kadkani, MR. (1377). "The other face of Mohammad Sajestani Keram." From Iraj’s Arjnameh, thanks to the effort of Mohsen Bagherzadeh, Tehran: Toos.
26 – AlSheybi Mostafa Kamel. (1374). Shi'ism and Sufism, translated by Alireza Zekavati Qaragozlou intelligence, Tehran: Amir Kabir.
27 - Schimmel, Anne Marie. (1377). Mystical Dimensions of Islam, translated by Abdul Rahim Govahi, Tehran: Nshre Farhange Eslami.
.28 - Attar, Faridodin(1366). Tazkaratol Alolya. Corrected by Mohammad Estelami, Tehran Zawar.
29 - Forozanfar, Badi'ozaman, (1362). Source of Masnavi stories and allegories, Tehran: Amir Kabir.
30 - Ghazvin, Zakeria Ben Mohammed. (1373). Asaralbelad and Akhbaralebad, corrected by Mirhashem Muhaddith, Tehran: Amir Kabir.
31 - Qoshayri, Abolghasem. (1361). Qoshayrieh treatise, corrected by Badiol alzaman Foruzanfar, Tehran: Scientific and Cultural.
32 - Mostofi, Hamdollah. (1364). Selected history, Tehran: Amir Kabir.
33 - The Marouf Al Hassani, Hashem. (1375). Sufism and Shi'ism, translated by Mohammed Sadegh Aref, Mashhad: Astan Quds Razavi.
34 - Masoom Ali Shah, Mohammed. (1339). Altareq Al haghayegh corrected by Mohammed Jafar Mahjoub, Tehran: Publications of Sanayi library.
35 - Molavi, Jalal al-Din al. (1366). Masnavi, thanks to the effort of Reynold Nicholson, Tehran: Amir Kabir.
36 - Nafisi, S. (1343). Source of Sufism in Iran, Foroughi publications.
37 - Nicholson, Reynold Allen. (1366). Muslim mystics, translated by Lady Mahdokht Homaee, Tehran: Homa publication.
38 - Hajviri, Ali. (1371). Kshfol Almahjub, correced by Zhovkofski, Tehran: Tahoori.
39 - Yafeie, Abdullah al-Assad. (1339 A.H). Meratol Aljanan and Ebratol Alyeqtan, Heydarabad: Encyclopedia of Almaref Alnezamieh Alnzamyh Alkaenah.
_||_