تحلیلی بر رابطۀ حقوق شهری و شکل‌گیری سرمایۀ روانشناختی مثبت‌گرایی (مطالعه موردی: شهر قائن/ استان خراسان جنوبی)

الموضوعات : مطالعات جامعه شناختی شهری

مرتضی کشاورزی ولدانی ¹

1 - استادیار گروه فقه و حقوق اسلامی، دانشگاه بزرگمهر قائنات، قائن، ایران

تاريخ الإرسال : 19 الإثنين , صفر, 1445 تاريخ التأكيد : 29 الأربعاء , جمادى الأولى, 1445 تاريخ الإصدار : 14 الثلاثاء , شوال, 1445

الکلمات المفتاحية: شهروندی, حقوق شهری, سرمایۀ روانشناختی مثبت‌گرایی, قائن.,

ملخص المقالة :

امروزه شهروندي به منزلتي اساسي براي حيات سياسي و اجتماعي جوامع تبدیل شده و حقوق شهری به‌عنوان مجموعه حقوق و امتیازات شهروندان که وظیفۀ تأمین آن‌ها بر عهدۀ دولت و مدیریت شهری است، نقش محوری در تحقق شهروندی و شکوفایی استعدادها، توانایی‌ها، باورها و نگرش‌های شهروندان دارد. با توجه به اهمیت و نقش حقوق شهری در تحقق شهروندی و ارتقاء توانایی، نگرش و شایستگی شهروندان، هدف از پژوهش حاضر بررسی چگونگی نقش و تأثیر حقوق شهری بر شکل‌گیری سرمایۀ روانشناختی مثبت‌گرایی در شهر قائن است. روش تحقیق در پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی و از نظر ماهیت توصیفی-تحلیلی و همبستگی بوده که در راستای تجزیه‌وتحلیل اطلاعات از آزمون میانگین عددی و پیرسون در نرم‌افزار SPSS استفاده شده است. جامعۀ آماری تحقیق نیز شامل شهروندان قائن (19 تا 65 سال) است که بر اساس روش کوکران 384 نفر به‌عنوان حجم نمونه تعیین شده است و دسترسی به آنها بر اساس الگوی تصادفی ساده است. همچنین روایی و اعتبار متغیرها بر اساس مطالعات اسنادی و مصاحبه با اساتید دانشگاهی مورد تأیید قرار گرفته است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که در ابعاد چهارگانۀ حقوق شهری یعنی حقوق اجتماعی، سیاسی، مدنی و فرهنگی، تنها بعد حقوق سیاسی و در بین ابعاد سرمایۀ روانشناختی مثبت‌گرایی یعنی خودکارآمدی، امیدواری، خوش‌بینی و تاب‌آوری، تنها بعد خودکارآمدی دارای وضعیت مطلوبی در شهر قائن می‌باشند. همچنین نتایج نشان می‌دهد بین متغیرهای حقوق شهری و سرمایۀ روانشناختی مثبت‌گرایی در سطح اطمینان 95 درصد و با ضریب پیرسون 694/0 رابطۀ معناداری وجود دارد. در بین ابعاد حقوق شهری نیز بیشترین اثرگذاری بر شکل‌گیری سرمایۀ روانشناختی مثبت‌گرایی مربوط به حقوق اجتماعی و حقوق مدنی بوده است.

المصادر:

 آرایش، منصور و شیخی، محمدتقی. (1399). بررسی رابطۀ آموزش شهروندی و توسعۀ پایدار شهری (مطالعه موردی: شهر اردبیل). فصلنامۀ مطالعات جامعه‌شناختی شهری، دورۀ 10، شماره 34، صص 60-33.
 برازمند، سحر و تقدسی‌نژاد، عباس. (1401). تأثیر حقوق شهروندی در ارتقای زندگی شهری و مشارکت مردم. نشریۀ ایرانی مطالعات شهروندی، دورۀ 1، شماره 1، صص 165-139.
 بشريه، حسين. (1399). آموزش دانش سياسي. چاپ هجدهم، تهران: نشر نگاه معاصر.
 حسین‌آبادی، سعید و زنگنه، یعقوب. (1396). تأثیر آگاهی از حقوق شهری بر شهروندی فعال (مورد مطالعه: شهر سبزوار). جغرافیا و توسعه فضای شهری، دورۀ 4، شماره 7، صص 204-189.
 سام‌آرام، عزت‌الله و برزگر پاریزی، فاطمه. (1395). بررسی احساس برخورداری از حقوق شهروندی و عوامل اجتماعی مؤثر بر آن در بین جوانان 15-29 سالۀ شهر سیرجان. فصلنامۀ برنامه‌ریزی رفاه و توسعۀ اجتماعی، دورۀ 7، شماره 27، صص 116-75.
 فتحی، سروش و مختارپور، مهدی. (1390). توسعه شهری، شهرنشینی و حقوق شهروندی. مطالعات توسعۀ اجتماعی ایران، دورۀ 3، شماره 12، صص 105-89.
 فروهر، محمد. (1390). بررسی رابطۀ بین سرمایۀ روان‌شناختی با کارآفرینی سازمانی اعضای هیأت علمی. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مدیریت آموزشی، دانشگاه اصفهان، استاد راهنما: رضا هویدا.
 کاستلز، استفن و دیویدسون، آلیستر. (1382). شهروندی و مهاجرت، جهانی‌شدن و سیاست تعلق. ترجمۀ فرامز تقی‌لو. تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
 گيدنز، آنتوني. (1390). سياست، جامعه‌شناسي و نظريۀ اجتماعي. ترجمۀ منوچهر صبوري. تهران: نشر ني.
 مظهری، محمد. (1394). حقوق شهری. تبریز: انتشارات یانار.
 نوابخش، مهرداد. (1385). بررسی مفهوم شهر و شهروندی از دیدگاه جامعه‌شناسی. فصلنامۀ تخصص جامعه‌شناسی، دورۀ 2، شماره 1، صص 25.
 Aront, M., Casely-Hayford, L., & Yeboah, T. (2015). Post-colonial dilemmas in the construction of Ghanaian citizenship education: National unity, human rights and social inequalities. International Journal of Educational Development, 61, 117-126.
 Atanda, J. O., & Ozturk, A. (2020). Social criteria of sustainable development in relation to green building assessment tools. Environment, Development and Sustainability, 22 (1), 61–87.
 Azevedo-Santos, V.M., Daga, V.S., Tonella, L.H., Ruaro, R., Arcifa, M.S., Fearnside, P.M., & Giarrizzo, T. (2023). Brazil’s urban ecosystems threatened by law. Land Use Policy, 131, 1-11.
 Bolino, M.C., & Turnley, W.H. (2013). Going the Extra Mile: Cultivating and Managing Employee Citizenship Behavior. Academy of Management Executive, 17, 60-71
 Carabain, C., Keulemans, S., Gent, M., & Spitz, G. (2012). Global citizenship, from public support to active participation. Amsterdam: NCDO.
 Carver, C.S., Scheier, M.F., & Segerstrom, S.C. (2010). Optimism. Clinical Psychology Review, 30(7), 879–889.
 Coopmans, M., & Rinnooy Kan, W.F. (2023). Facilitating citizenship-related classroom discussion: Teaching strategies in pre-vocational education that allow for variation in familiarity with discussion. Teaching and Teacher Education, 133, 1-11.
 Daas, R., Dijkstra, A.B., & Karsten, S. (2019). Assessing young people’s citizenship attitudes using rubrics. Studies in Educational Evaluation, 62, 118-128.
 De Groot, I., Daas, R., & Nieuwelink, H. (2022). Education for democratic citizenship in Dutch schools: A bumpy road. Journal of Social Science Education, 21(4), 1-13.
 Dempsey, N., Bramley, G., Power, S., & Brown, C. (2011). The social dimension of sustainable development: Defining urban social sustainability. Sustainable Development, 19(5), 289–300.
 Fareh, C.C., DeMoranville, C.W., & Smith R.K. (2012). Citizenship Behavior. Journal of Service Marketing, 17, 357-378.
 Kelemen, T.K., Turnley, W.H., Bergeron, D.M., Rochford, K., & Hinz, J. (2022). Citizenship ambivalence: Its nature, causes and consequences. Human Resource Management Review, 32(4), 1-11.
 Kerr, D., & Huddelstone, T. (2015). Teaching controversial issues through education for democratic citizenship and human rights: Training pack for teachers. Council of Europe.
 Khong, T. D. H., Saito, E., & Gillies, R. M. (2019). Key issues in productive classroom talk and interventions. Educational Review, 71(3), 334–349.
 Luthans, F., & Youssef, C.M. (2004). Human, social and now positive psychological capital management: Investing in people for competitive Advantage. Organizational Dynamics, 33(2), 143-160.
 Luthans, F., Avolio, B.J., Avey, J.B., & Norman, S.M. (2007). Positive psychological capital: measurement and relationship with performance and satisfaction. Personel Psychology, 60(3), 541-572.
 Luthans, F., Vogelgesang, G., & Lester, P.B. (2006). Developing the psychological capital of resiliency. Human Resource Development Review, 5(1), 25-44.
 Nederhand, J., Avelino, F., Awad, I., De Jong, P., Duijn, M., Edelenbos, J., Engelbert, J., Fransen, J., Schiller, M., & Van Stapele, N. (2023). Reclaiming the city from an urban vitalism perspective: critically reflecting smart, inclusive, resilient and sustainable just city labels. Cities, 137, 1-11.
 Nganga, L., Roberts, A., Kambutu, J., & James, J. (2020). Examining pre-service teachers’ preparedness and perceptions about teaching controversial issues in social studies. The Journal of Social Studies Research, 44(1), 77–90.
 Nieuwelink, H., Dekker, P., & Ten Dam, G. (2019). Compensating or reproducing? Students from different educational tracks and the role of school in experiencing democratic citizenship. Cambridge Journal of Education, 49(3), 275–292.
 Pieterse, M. (2022). Corporate power, urban governance and urban law. Cities, 131, 1-13.
 Podsakouf, E. (2016) Relationship of Citizenship Behavior with Emotional Intelligence. Procedia Social and Behavioral Sciences, 1, 2432–2435.
 Podsakouf, E. (2016) Relationship of Citizenship Behavior with Emotional Intelligence. Procedia Social and Behavioral Sciences, 1, 2432–2435.
 Qalati, S.A., Zafar, Z., Fan, M., Limon, M.L.S., & Khaskheli, M.B. (2022). Employee performance under transformational leadership and organizational citizenship behavior: A mediated model. Heliyon, 8(11), 1-9.
 Rejekiningsih, T. (2015). Law Awareness Forming Strategies to Reinforce the Principles of Social Function of Land Rights Within the Moral Dimension of Citizenship. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 211, 69-74.
 Schulz, W., Ainley, J., Fraillon, J., Losito, B., Agrusti, G., & Friedman, T. (2018). Becoming Citizens in a Changing world: IEA International civic and citizenship education study 2016 International report. International Association for the Evaluation of Educational Achievement.
 Snyder, C.R. (2002). Hope theory: rainbows in the mind. Psychological Inquiry, 13(4), 249-276.
 Tonder, E.V., Fullerton, S., De Beer, L.T., & Saunders, S.G. (2023). Social and personal factors influencing green customer citizenship behaviours: The role of subjective norm, internal values and attitudes. Journal of Retailing and Consumer Services, 71, 1-13.
 Zenker, S., & Rutter, N. (2014). Is satisfaction the key? The role of citizen satisfaction, place attachment and place brand attitude on positive citizenship behavior. Cities, 38, 11-17.

نص كامل:



            

       

       سال چهاردهم ـ شماره­ی پنجاه ـ بهار 1403

صص  77- 53

تحلیلی بر رابطۀ حقوق شهری و شکل‌گیری سرمایۀ روانشناختی مثبت‌گرایی (مطالعه موردی: شهر قائن/ استان خراسان جنوبی)¹

 

مرتضی کشاورزی ولدانی²

چکیده

امروزه شهروندي به منزلتي اساسي براي حيات سياسي و اجتماعي جوامع تبدیل شده و حقوق شهری به‌عنوان مجموعه حقوق و امتیازات شهروندان که وظیفۀ تأمین آن‌ها بر عهدۀ دولت و مدیریت شهری است، نقش محوری در تحقق شهروندی و شکوفایی استعدادها، توانایی‌ها، باورها و نگرش‌های شهروندان دارد. با توجه به اهمیت و نقش حقوق شهری در تحقق شهروندی و ارتقاء توانایی، نگرش و شایستگی شهروندان، هدف از پژوهش حاضر بررسی چگونگی نقش و تأثیر حقوق شهری بر شکل‌گیری سرمایۀ روانشناختی مثبت‌گرایی در شهر قائن است. روش تحقیق در پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی و از نظر ماهیت توصیفی-تحلیلی و همبستگی بوده که در راستای تجزیه‌وتحلیل اطلاعات از آزمون میانگین عددی و پیرسون در نرم‌افزار SPSS استفاده شده است. جامعۀ آماری تحقیق نیز شامل شهروندان قائن (19 تا 65 سال) است که بر اساس روش کوکران 384 نفر به‌عنوان حجم نمونه تعیین شده است و دسترسی به آنها بر اساس الگوی تصادفی ساده است. همچنین روایی و اعتبار متغیرها بر اساس مطالعات اسنادی و مصاحبه با اساتید دانشگاهی مورد تأیید قرار گرفته است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که در ابعاد چهارگانۀ حقوق شهری یعنی حقوق اجتماعی، سیاسی، مدنی و فرهنگی، تنها بعد حقوق سیاسی و در بین ابعاد سرمایۀ روانشناختی مثبت‌گرایی یعنی خودکارآمدی، امیدواری، خوش‌بینی و تاب‌آوری، تنها بعد خودکارآمدی دارای وضعیت مطلوبی در شهر قائن می‌باشند. همچنین نتایج نشان می‌دهد بین متغیرهای حقوق شهری و سرمایۀ روانشناختی مثبت‌گرایی در سطح اطمینان 95 درصد و با ضریب پیرسون 694/0 رابطۀ معناداری وجود دارد. در بین ابعاد حقوق شهری نیز بیشترین اثرگذاری بر شکل‌گیری سرمایۀ روانشناختی مثبت‌گرایی مربوط به حقوق اجتماعی و حقوق مدنی بوده است.

واژگان کلیدی: شهروندی، حقوق شهری، سرمایۀ روانشناختی مثبت‌گرایی، قائن.

 

مقدمه

یکی از شروط مهم مردم‌سالاري در هر جامعه‌اي تحقق شهروندی است و یک نظام سیاسی بدون تحقق شهروندي نمی‌تواند مردم‌سالار شود(کلاتی و همکاران³، 2022: 1). به‌طورکلی شهروندي، رفتار شهروندان و کیفیت مشارکت آنان در امور جامعه از عوامل بنیادین توسعۀ جوامع بشري محسوب می‌شود(تندر و همکاران⁴، 2023: 2). در بحث از شهروندي، احساس برخورداري از حقوق شهروندي یکی از جنبه‌هاي مهم شهروندي است که نقش بسیار مهمی در تحکیم و تقویت بنیان‌هاي اجتماعی هر جامعه دارد (داس و همکاران⁵، 2019: 120). آگاهی از این حقوق سبب می‌شود که فرد نظارت بهتری بر مدیریت شهری داشته باشد (کلمن و همکاران⁶، 2022: 2)، بهتر بتواند حقوق خود را مطالبه کند و وظایفی که طبق قانون در مقابل دیگران و مدیریت شهری دارد را بشناسد و در جهت انجام آنها اقدام کند (حسین‌آبادی و زنگنه، 189:1396). همچنین واژۀ شهروندي در خدمت دو ایدۀ موقعیت و احساس است، آنچه اهمیت درخور توجهی دارد احساس شهروند بودن «احساس برخورداري از حقوق شهروندي» است (کارابین و همکاران⁷، 2012: 14). به‌عبارت‌دیگر تنها آشنایی و آگاهی صرف از حقوق و مزایاي شهروندي باعث شکل‌گیري موقعیت شهروندي نمی‌شود بلکه تا زمانی که فرد احساس نکند از حقوق و مزایاي شهروندي برخوردار است نمی‌تواند خود را شهروند تلقی کند (کوپمنز و رینوی­کن⁸، 2023: 2)؛ بنابراین می‌توان عنوان کرد که امروزه شهروندي «تحقق حقوق شهروندی» تبديل به منزلتي اساسي براي حيات سياسي و اجتماعي جوامع شده است (گيدنز⁹، 341:1390). همچنین حقوق شهروندی مجموعه‌ای از وظایف و تعهداتی است که توزیع و ادارۀ عادلانۀ منابع از طریق تقسیم منافع و مسئولیت‌های زندگی اجتماعی را ممکن ساخته (پودساکوف¹⁰، 2016: 2433) و در اجتماع، بسترهایی را در جهت شکوفایی استعدادها، توانایی‌ها و شایستگی شهروندان به‌وجود می‌آورد (لوتانز و یوسف¹¹، 2004: 145). به عبارتی حقوق شهروندی موجب تغییر در باورها و افکار شهروندان شده و این باور را در آن‌ها ایجاد می‌کند که توانایی و شایستگی لازم برای تغییر زندگی خود را دارند (زنکر و راتر¹²، 2014: 12). با توجه به اهمیت تحقق حقوق شهروندی در شکوفایی استعدادها، توانایی‌ها و شایستگی افراد و شکل‌گیری نگرش مثبت در باورهای شهروندان، هدف از تحقیق حاضر بررسی چگونگی نقش و تأثیر حقوق شهری بر شکل‌گیری سرمایۀ روانشناختی مثبت‌گرایی در شهر قائن است. شهر قائن دومین شهر بزرگ استان خراسان جنوبی محسوب می‌گردد که بر اساس اطلاعات سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1395، 42323 نفر جمعیت داشته و طی دورۀ 50 ساله (1395-1345) شاهد 5/6 برابر شدن جمعیت خود بوده است. این شهر با توجه به نقش خود در سلسله‌مراتب شهرها (به‌عنوان شهر کوچک) نیازمند برنامه‌ریزی در ابعاد مختلف است تا ضمن ارتقاء کیفیت زندگی و دست‌یابی به توسعۀ پایدار، مانع از مهاجرت ساکنان شهر به شهرهای میانی، بزرگ و کلان‌شهر مشهد گردیده و همچنین جاذب مهاجران باشد. از طرفی با توجه به اسکان جمعیت با فرهنگ‌ها و قومیت‌های مختلف در این شهر، ضروری است با تأکید بر ارتقای نگرش و استعداد آنها و عدالت و برابر در حقوق شهروندی ضمن کاستن از تنش‌ها و گسست فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در شهر، توسعۀ همه‌جانبۀ شهر و توانمندسازی شهروندان را فراهم کرد. به‌طورکلی نیز می‌توان عنوان که سرمایۀ روانشناختی مثبت‌گرایی به‌دنبال توانمندسازی شهروندان با تأکید بر نگرش مثبت شهروندی، به‌عنوان یک رویکرد نوین انگیزش درونی در آنان است. ازاین‌رو اهداف پژوهش حاضر به شرح زیر است:

-       بررسی میزان رضایتمندی از حقوق شهروندی در قائن

-       بررسی وضعیت شاخص‌های سرمایۀ روانشناختی مثبت‌گرایی در بین شهروندان شهر قائن

-       بررسی معناداری بین شاخص‌های حقوق شهری و شکل‌گیری سرمایۀ روانشناختی مثبت‌گرایی شهری در شهر قائن

 

پیشینه تحقیق

حقوق شهری یکی از موضوعات مهم بین‌رشته‌ای محسوب می‌گردد که پژوهشگران علوم مختلف به‌ویژه حقوق و برنامه‌ریزی شهری، مطالعاتی (هرچند محدود) را در این حوزه انجام داده‌اند. بررسی پژوهش‌های انجام‌شده نشان می‌دهد که ارزیابی رابطۀ حقوق شهری و شکل‌گیری سرمایۀ روانشناختی مثبت‌گرایی یکی از خلأهای پژوهش‌های پیشین بوده و تحقیق حاضر با این هدف در شهر قائن نگارش شده است. در ادامه برخی از پژوهش‌های نزدیک به موضوع تحقیق ارائه می‌شود.

فتحی و مختارپور (1390)، در مطالعه‌ای تحت عنوان توسعه شهری، شهرنشینی و حقوق شهروندی به این نتایج رسیده‌اند که سن افراد، میزان تحصیلات و پایگاه اقتصادی و اجتماعی افراد با میزان آگاهی از حقوق شهروندی رابطه دارند. در نتیجه تجربۀ زندگی اجتماعی افراد و تعامل با دیگران در محیط اجتماعی و همچنین پایگاه اقتصادی و اجتماعی افراد که زمینه را برای گسترش تعاملات اجتماعی فراهم می‌کند باعث اطلاع و آگاهی افراد از تکلیف و وضعیت شهروندی می‌شود. حسین‌آبادی و زنگنه (1396)، در پژوهشی تحت عنوان تأثیر آگاهی از حقوق شهری بر شهروندی فعال، شهر سبزوار را مورد بررسی قرار داده‌اند. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که سطح آگاهی شهروندان سبزواری از حقوق شهری در سطح پایینی است و شهروندان نسبت به حقوق و تکالیف مابین خود و مدیریت شهری (شهرداری و شورای شهر) آگاهی نسبتاً کمی دارند. همچنین طبق آزمون همبستگی پیرسون، بین میزان آگاهی شهروندان از حقوق شهری و شهروندی فعال رابطۀ معنادار وجود دارد و افراد دارای آگاهی بیشتر، شهروندانی فعال‌تر می‌باشند. آرایش و شیخی (1399)، در پژوهشی رابطۀ آموزش شهروندی و توسعۀ پایدار شهری را در اردبیل مورد بررسی قرار داده‌اند. نتایج حاکی از آن است که بین آموزش شهروندی و شاخص‌های توسعۀ پایدار شهری رابطۀ مثبت و معناداری وجود دارد. همچنین جهت تأثیر بیشتر آموزش شهروندی بر توسعۀ پایدار شهری لازم است ابتدا بستر آموزش (جامعیت و پویایی قانون، رفاه و تأمین اجتماعی) در جامعه فراهم شده سپس شرایط مداخله‌گر (بی‌اعتمادی نهادی، عدم توسعه فرهنگی و ناکارآمدی آموزش رسمی) مرتفع گردد. برازمند و تقدسی‌نژاد (1401)، در تحقیق تحت عنوان تأثیر حقوق شهروندی در ارتقای زندگی شهری و مشارکت مردم به این نتایج دست یافته‌اند که مشارکت اشخاص حقوقی (انجمن‌ها، اصناف و...) و حقیقی (شهروندان) در ایران با موانعی تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و اداری زیادی روبه‌رو هستند. بر این اساس، موانع سیاسی-قانونی، بافت شهری و چالش‌های مدیریت کلان‌شهری عوامل اصلی عدم مشارکت هستند. همچنین در حال حاضر با توجه به افزایش سطح تحصیلات شهروندان، افزایش نفوذ رسانه‌ها و... درصورتی‌که بسترهای مشارکت برای همۀ اقشار جامعه فراهم شود، می‌توان شاهد حضور فعال ساکنان شهر در مدیریت شهری بود. رِجیکینینسی¹³ (2015)، در پژوهشی تحت عنوان راهبردهای شکل‌گیری آگاهی از قانون برای تقویت اصول کارکرد اجتماعی حقوق زمین در بعد اخلاقی شهروندی به این نتایج دست یافته است که راهبردهای آگاهی از قانون در راستای تقویت اصول کارکرد اجتماعی سرزمین‌ها در بعد اخلاقی شهروندی را می‌توان با استفاده از روش درونی‌سازی ارزشی مانند مسئولیت‌پذیری، همبستگی و انسجام اجتماعی انجام داد. آرُنت¹⁴ و همکاران (2018)، در پژوهشی به بررسی معضلات پسااستعماری در ساخت آموزش شهروندی غنا؛ وحدت ملی، حقوق بشر و نابرابری‌های اجتماعی پرداخته‌اند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که معضلات کلان و خُرد در این حوزه قابل مشاهده است که با استعمارزدایی ذهن قابل رفع شدن هستند. همچنین حقوق شهروندی در این زمینه بایستی به یادگیری انتقادی، ارزش‌گذاری فرهنگ بومی و تربیت مناسب کودکان به‌عنوان نسل آینده بپردازد. پیترز¹⁵ (2022)، در پژوهشی تحت عنوان قدرت مشارکت، حاکمیت شهری و حقوق شهری به این نتایج دست یافته است که توسعۀ شهری ناشی از شکل‌یابی استقلال شهری از طریق واگذاری قانونی قدرت دولتی، ساختار قانونی و تنظیم مجامع تصمیم‌گیری شهری و ابزارهای حاکمیتی و همچنین کاربرد افقی قانون حقوق بشر در محیط‌های حاکمیت محلی است. آزودو-سانتوس¹⁶ و همکاران (2023)، در پژوهشی به بررسی رابطۀ حقوق شهری و تهدید اکوسیستم‌ها در برزیل پرداخته‌اند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که عدم جامعیت و همچنین اثربخشی حقوق شهری در برزیل به‌عنوان یکی از عوامل مهم تهدید اکوسیستم شهرها بوده است؛ بنابراین نیاز است تا با بازاندیشی در حقوق شهری و همچنین بهره‌مندی از ابزار و قوانین اجرایی مناسب مانع آسیب‌پذیری اکوسیستم‌های شهری شد.

بررسی پیشینۀ مطالعاتی حاکی از آن است که رابطۀ حقوق شهری با متغیرهای مختلف همچون ارتقاء محیط‌زیست، کارکردهای اجتماعی شهروندان، شکل‌گیری مشارکت، شهروندی فعال و ارتقاء کیفیت زندگی مورد بررسی قرار گرفته است. بااین‌حال عدم بررسی ارتباط این متغیر با سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرا که یکی از عوامل مهم در ارتقاء توانایی‌ها، استعدادها و نگرش‌های شهروندان بوده، نادیده گرفته شده است.

 

مبانی نظری

شهروندي سطح برقراري ارتباط با نهادهاي جامعه و توانايي تحليل مسائل اجتماعي، سياسي، فرهنگي و اقتصادي همراه با مراقبت از محيط زندگي خود است (دی گروت¹⁷ و همکاران، 2022: 2). از نظر ژان ژاك روسو¹⁸ مفهوم شهروندي به معناي ترجيح خير و صلاح عمومي بر منافع خصوصي است و بر اين اساس شهروند ايده‌آل كسي است كه بتواند مصلحت عموم را اداره كند و منافع عمومي را بر منافع فردي ترجيح دهد (بشیریه، 226:1399). به‌منظور تحقق مفهوم شهروندی، برخورداری شهروندان از حقوق شهری یا حقوق شهروندی الزامی است (خونگ¹⁹ و همکاران، 2019: 335). به‌طورکلی حقوق شهری رشته‌ای است که شهر و شهروند را در ارتباط باهم و از منظر حقوقی مطالعه می‌کند و در پی آن است که شهروندان و مدیران شهری را به حقوق و تکالیف خود آشنا ساخته و با تقویت روحیۀ مطالبه‌گری شهروندان، جایگاه آنها را در نزد مدیران و برنامه‌ریزان شهری ارتقاء بخشد و به یکی از مهم‌ترین فاکتورهای مؤثر در تصمیمات آنها تبدیل نماید (نگانگا²⁰ و همکاران، 2020: 78). به تعبیری دیگر حقوق شهری شاخه‌ای از حقوق عمومی است که به حقوق اساسی شهروندان در ابعاد محلی می‌پردازد و روابط آنها را با مدیران و نهادهای حاکمیتی شهری ازجمله شهرداری، شورای شهر و سایر ادارات مرتبط تنظیم می‌نماید (مظهری، 15:1394)؛ بنابراین دامنه و گسترۀ حقوق شهری شامل برنامه‌ریزی و مدیریت شهری است و طیف وسیعی از فعالیت‌های مربوط به شهرسازی، معماری، توسعۀ شهری، اقتصاد شهری، سیاست شهری و فرهنگ شهری را تحت پوشش قرار می‌دهد (نوابخش، 25:1385). صاحب‌نظران حوزۀ جامعه‌شناسی نیز مفهوم حقوق شهروندی را مورد بررسی قرار داده‌اند. گیدنز معتقد است همۀ مباحث مربوط به سیاست زندگی متضمن پرسش‌هایی دربارۀ حقوق و تکالیف افراد است. این موضوعات ظاهراً اهمیت فزاینده‌ای در حوزه‌های عمومی و قضایی دولت‌ها به خود می‌گیرند ولی تقاضاهای مداوم برای کسب حقوق و آزادی‌های رهایی‌بخش وزن و اهمیت بیشتری می‌یابند. او برای اینکه این مسئله را روش‌تر بیان کند از حقوق شهروندی مثال می‌زند. به نظر وی تلاش برای توسعه و حفظ حقوق شهروندی، اهمیت بنیادین خود را همچنان حفظ کرده است. این حقوق فراهم‌آورندۀ عرصه‌هایی است که در متن آنها می‌توان آشکارا به بحث و گفت‌وگو دربارۀ سیاست زندگی نشست (گیدنز، 316:1390). مارشال²¹ سه نوع حقوق را مرتبط با رشد شهروندی تشخیص می‌دهد. نخست؛ حقوق مدنی که شامل آزادی فردی در برابر تجاوز غیرقانونی دولت به مالکیت خصوصی، آزادی بیان و اندیشه، مالکیت و عدالت است. دوم؛ حقوق سیاسی که به حق برخورداری از رأی و حق مشارکت در قدرت و تصمیم‌گیری‌های سیاسی مربوط می‌شود. سوم؛ حقوق اجتماعی که دربرگیرندۀ مجموع حقوق مربوط به رفاه و خدمات اجتماعی، حق اشتغال، حق آموزش و حق برخورداری از بیمه‌های اجتماعی است (سام‌آرام و برزگر پاریزی، 80:1395). کاستلز و دیویدسون²² نیز علاوه بر مورد تأیید قرار دادن دیدگاه مارشال، حقوق فرهنگی را به حقوق اساسی شهروندی اضافه کرده‌اند. طبق نظر ایشان حقوق شهروندی شامل: نخست؛ حقوق مدنی که شامل آزادی و مصونیت از تعرض به اشخاص، آزادی بیان، آزادی مذهب، حمایت از شخص در برابر اقدامات غیرقانونی دولت همچون حبس یا کار اجباری، برابری در مقابل قانون، ممنوعیت تبعیض بر اساس جنس، نژاد، زبان و عقیده است. دوم؛ حقوق سیاسی برای مشارکت فعالانه در فرایندهای دموکراتیک ضروری است. این حقوق شامل مواردی چون حق رأی و تصدی مسئولیت در سطوح مختلف، آزادی گردهمایی و تشکیل انجمن‌ها و آزادی اطلاعات است. سوم؛ حقوق اجتماعی شامل حق کار کردن، برابری در فرصت‌ها (آموزش، بازار کار و غیره)، استحقاق بهره‌مندی از خدمات بهداشتی، مزایای رفاهی و خدمات اجتماعی در مواقع بیکاری یا ناتوانی برای کار، استحقاق برخورداری از استانداردهای معین آموزشی است. چهارم؛ حقوق فرهنگی که طیف گسترده‌ای از حقوق است و احترام به تنوع فرهنگی شهروندان، توجه به عامۀ مردم، مشارکت در فرهنگ عمومی جامعه و داشتن فرصت برای تغییر آن، حق آموزش و حق انسان برای دست‌یابی به فرهنگ در تمام ابعاد را دربر می‌گیرد (کاستلز و دیویدسون، 37:1382).

بنابراین می‌توان عنوان کرد که حقوق شهروندي مجموعه حقوقي است كه افراد به اعتبار موقعيت شهروندي خود دارا مي‌باشند و مجموعه قواعدي است كه بر موقعيت آنان در جامعه حكومت می‌کند (نیوولینک²³ و همکاران، 2019: 276). ازاین‌رو تعریف «حقوق شهروندی» یک مفهوم نسبتاً وسیعی است که شامل حقوق مدنی و سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و فردی است كه چگونگی روابط مردم و دولت و مؤسسات شهري و حقوق و تکالیف آنان در برابر یکدیگر را تنظیم می‌نماید که منشعب از حقوق اساسی در چارچوب قانون اساسي هر کشوری است و به‌منظور رعایت و حفظ حقوق افراد و انسان‌ها در بخش کلان جامعه است (شولز²⁴ و همکاران، 2018: 3). 

همچنین حقوق شهروندی دارای اهدافی به شرح زیر است:

-       بسط و گسترش توانایي­هاي شهروندان؛

-       تقويت حس تعلق اجتماعي؛

-       تقويت حس اعتماد به ‌نظام مديريت شهري؛

-       ايجاد عدالت در برخورداري از فرصت‌ها و امكانات؛

-       ساماندهي و یکپارچه‌سازی امور شهروندان؛

-       شناسايي و سنجش شاخصه‌های مرتبط با شهروندي؛

-       بهبود و ارتقاي شاخصه‌های مثبت شهروندي؛

-       توسعه و تعميم دانش­ها، نگرش­ها و مهارت­هاي مثبت و سازندۀ شهروندان؛

-       تقويت ساختار شهروندي از طريق استقرار نظام حقوق، تكاليف بين شهروندان و مديران شهري؛

-       مشارکت‌جویی و افزايش ميزان اثرگذاري شهروندان در بهبود امور شهر؛

-       تقويت بينش زندگي جمعي و احترام به نيازهاي جمعي در مقابل فردگرايي؛

-       بسترسازي تعاملات هدفمند اجتماعي به‌منظور تثبيت حاكميت (کر و هادلستون²⁵، 2015: 2). 

بر اساس مطالب ارائه‌شده می‌توان عنوان کرد که حقوق شهروندی شامل حقوق مدنی و سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و فردی با در نظر گرفتن روابط مردم و دولت و مؤسسات شهري است که موجب ارتقاء شهروندان و به‌عبارتی تحقق سرمایۀ روانشناختی مثبت‌گرایی می‌گردد. مفهوم سرمایۀ روانشناختی مثبت‌گرایی شهری در پی ارتقاء شهروندان از طریق بهبود تحمل‌پذیری، نوآوری فردی، خودرضایت‌مندی، رشد فردی، مشارکت و رفتارهای یاری‌گرایانه است (فروهر، 55:1390). بر مبنای دیدگاه پودساکوف²⁶ (2016)، روانشناسي مثبت‌گرا رويکردي علمي است که مي‌کوشد در مورد هر آنچه که منجر به يک زندگي ارزشمند مي‌شود و همچنين شرايط انساني که منجر به خوشنودي، تحقق خويشتن و شکوفايي مي‌شود به تحقيق و بررسي مي‌پردازد. از نظر بولینو و تورنلی²⁷ (2013)، مفهوم روانشناسی مثبت‌گرا شامل تمام مفاهيمي مي‌شود که به هنر زندگي مثبت و يا منابع مرتبط با يک زندگي خوب سر و کار دارد. فارح و همکاران²⁸ (2012)، روان‌شناسي مثبت‌گرا علم تجارب مثبت رواني، خصلت‌هاي مثبت فردي و سازمان‌هاي مثبت‌گرا است. به‌طورکلی با بررسی ادبیات نظری می‌توان گفت که سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی شامل چهار بعد خودکارآمدی، امیدواری، خوش‌بینی و تاب‌آوری به شرح جدول شماره 1 است.

 

جدول 1: ابعاد سرمایۀ روانشناختی مثبت‌گرایی

ابعاد	مفهوم	منابع
خودكارآمدي	خودكارآمدي اعتمادبه‌نفس را به‌عنوان اعتقاد راسخ فرد بر توانايي‌هايش براي بسيج منابع انگيزشي و شناختي و راهكارهاي مورد نياز براي اجراي موفقیت‌آمیز وظايف خاص در موقعیت‌های معين تعريف كرده است. درواقع خودكارآمدي فرد، تحت تأثیر عواملي مانند دانش و مهارت‌های فرد، سلامتي جسمي و رواني او و نيز شرايط بيروني دربرگيرندۀ فرد است.	لوتانز و همکاران، 2007
امیدواری	اميدواري وضعيتي شناختي يا تفكري است كه افراد را قادر مي‌سازد كه اهداف واقعي، اما چالش‌برانگیز و قابل پيش‌بيني را مدون سازند و سپس به آن اهداف از طريق ارادۀ معطوف به خود، انرژي و ادراك كنترل دروني‌شده دست يابند.	اشنایدر29، 2002
خوش‌بيني	خوش‌بینی اتفاقات مثبت را به علل دائمي، شخصي و فراگير و اتفاقات منفي را به علل خارجي، موقتي و شرايط خاص نسبت مي‌دهد. خوش‌بینی می‌تواند به‌عنوان پیش‌بینی فرد در مورد یک نتیجۀ مطلوب و مثبت تعریف گردد.	کارور30 و همکاران، 2010
تاب‌آوری	نوعي حالت قابل توسعه در فرد كه بر اساس آن قادر است در رويارويي با ناکامی‌ها، مصیبت‌ها و تعارض‌های زندگي و حتي رويدادهاي مثبت، پیشرفت‌ها و مسئوليت بيشتر به تلاش ادامه دهد و براي دستيابي به موفقيت بيشتر، از پاي ننشيند.	لوتانز و همکاران، 2006

 

درنهایت با بررسی ادبیات نظری می‌توان گفت که رابطۀ معناداری بین حقوق شهری و شکل‌گیری سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی وجود دارد. بر اساس دیدگاه دمپسی³¹ و همکاران (2011)، حقوق مختلف شهروندی بهره‌مندی افراد از منابع و مزایای اجتماعی-اقتصادی و رضایت از کیفیت زندگی، خشنودی و شکوفایی آنها را موجب می‌شود. آتاندا و اوزتورک³² (2020)، رابطۀ حقوق شهروندی و شکل‌گیری نگرش‌های مثبت شهروندی را مورد تأکید قرار داده‌اند. ندرهند³³ و همکاران (2023)، نیز برنامه‌ریزی عدالت‌محور و دربرگیرندۀ حقوق مختلف شهروندان را از ضروریات شهرها و افزایش توانمندی و استعدادهای شهروندان عنوان کرده‌اند.

با توجه به دیدگاه‌های مطرح‌شده در راستای حقوق شهروندی و سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی می‌توان مدل مفهومی تحقیق را به شرح شکل شماره 1 ترسیم نمود. قابل ذکر است که دیدگاه‌های جامعه‌شناسی حاکم بر پژوهش حاضر در راستای حقوق شهروندی دیدگاه مارشال و کاستلز و دیویدسون است.

 

 

شکل 1: مدل مفهومی تحقیق

روش‌شناسی

روش تحقیق در پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی و از نظر ماهیت توصیفی-تحلیلی و همبستگی است. در این راستا، ابتدا شاخص‌های سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی و حقوق شهری «شهروندی» استخراج و پس از پرسشگری از شهروندان قائن وضعیت موجود حقوق شهروندی و سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی و همچنین تأثیر حقوق شهری بر شکل‌گیری سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی مورد تحلیل قرار گرفته است؛ بنابراین جامعۀ آماری تحقیق شهروندان قائن (19 تا 65 سال) بوده که بر اساس روش کوکران 384 نفر به‌عنوان حجم نمونه تعیین شده است که روش دسترسی به آنها بر اساس الگوی تصادفی ساده است. همچنین روایی و اعتبار متغیرها بر اساس مطالعات اسنادی و مصاحبه با اساتید دانشگاهی مورد تأیید قرار گرفته است. در راستای تجزیه‌وتحلیل اطلاعات نیز از آزمون میانگین عددی و پیرسون در نرم‌افزار SPSS استفاده شده است.

قابل ذکر است که پرسشنامۀ پژوهش حاضر با توجه به مؤلفه‌های جدول شماره 2 و طیف لیکرت 5 مقیاسی تدوین گردیده است.

جدول 2: مؤلفه‌های سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی و حقوق شهری (شهروندی)

مؤلفه‌های اصلی	مؤلفه‌های فرعی	گویه‌ها
سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی	خودکارآمدی E	اعتمادبه‌نفس E1، دانش­های فردی E2، مهارت­های فردی E3، سلامتی جسمی E4، سلامتی روانی E5
	امیدواری H	خلق راه‌حل‌های جایگزین برای برون‌رفت از مشکلات H1، تحقق بخشیدن به اهداف H2، اراده برای رسیدن به اهداف H3، ادراک و کنترل مشکلات H4
	خوش‌بینی O	خوش‌بینی به آینده O1، انتظار اتفاقات خوب O2
	تاب­آوری R	رویارویی با ناکامی‌ها R1، تلاش برای مواجهه با تعارض‌های زندگی R2، توانایی برای وفق دادن سریع خود با تغییرات زندگی R3
حقوق شهری (شهروندی)	حقوق اجتماعی SR	فرصت پیشرفت در زندگی برای همه SR1، تأکید بر تجربه و تخصص در استخدام افراد SR2، برخورداری از امکانات مناسب (آموزشی، بهداشتی و ...) SR3، داشتن درآمدهای مکفی SR4
	حقوق سیاسی PR	حق تشکیل اجتماعات و انجمن‌ها PR1، آزادی عمل احزاب و گروه‌های سیاسی PR2، داشتن حق رأی PR3، ارائۀ اخبار و اطلاعات سیاسی به شهروندان PR4
	حقوق مدنی CR	آزادی بیان و عقیده CR1، عدم تبعیض بین شهروندان برای ارائۀ خدمات CR2، اجرای یکسان قوانین برای همه CR3، امکان نامزد شدن در پست‌های سیاسی برای همگان CR4
	حقوق فرهنگی CUR	امکان برگزاری مراسم مذهبی برای ادیان مختلف (مسلمانان و غیرمسلمانان) CUR1، انتشار نشریات قومیت‌های مختلف به زبان مادری CUR2، حقوق برابر اقلیت‌ها و اکثریت‌ها CUR3، در نظرگیری مصلحت عمومی نسبت به مصلحت فردی یا گروه خاص CUR4

منبع: (مطالعات اسنادی نگارنده، 1402).

معرفی محدودۀ مورد مطالعه

شهر قائن مرکز شهرستان قائنات و دومین شهر بزرگ استان خراسان جنوبی محسوب می‌گردد که بر اساس اطلاعات سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1395 دارای 42323 نفر جمعیت بوده است. بر اساس آخرین یافته‌های باستان‌شناسی، سابقۀ سکونت در شهر قائن به دوران پارینه‌سنگی میانی (حدود ۳۰ هزار سال قبل) می‌رسد. این شهر بین ۵۹ درجه و ۱۲ دقیقه تا ۵۹ درجه و ۱۴ دقیقۀ طول شرقی و ۳۳ درجه و ۴۲ دقیقه تا ۳۳ درجه و ۴۵ دقیقۀ عرض شمالی واقع است. همچنین قائن بر روی دشتی هموار در ارتفاع ۱۴۴۰ متر از سطح دریا قرار داشته و فاصلۀ آن از بیرجند مرکز استان خراسان جنوبی ۱۰۵ کیلومتر است.

 

شکل 2: موقعیت جغرافیایی شهر قائن

یافته‌ها

بررسی وضعیت موجود ابعاد حقوق شهروندی و سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی در شهر قائن

در این قسمت از تحقیق به بررسی وضعیت موجود حقوق شهروندی و سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی در شهر قائن پرداخته شده است. نتایج در راستای حقوق شهروندی نشان می‌دهد که حقوق سیاسی با میانگین 41/3 در رتبۀ اول و حقوق فرهنگی، مدنی و اجتماعی به ترتیب با میانگین 53/2، 17/2 و 99/1 در رتبه‌های بعدی قرار دارند. همچنین در بین متغیرهای فرعی بیشترین مطلوبیت مربوط به متغیرهای داشتن حق رأی، حق تشکیل اجتماعات و انجمن‌ها و آزادی عمل احزاب و گروه‌های سیاسی و کمترین مطلوبیت مربوط به متغیرهای در نظرگیری مصلحت عمومی نسبت به مصلحت فردی یا گروه خاص، فرصت پیشرفت در زندگی برای همه و عدم تبعیض بین شهروندان برای ارائۀ خدمات است.

همچنین نتایج نشان می‌دهد که هر چهار متغیر حقوق اجتماعی یعنی فرصت پیشرفت در زندگی برای همه، تأکید بر تجربه و تخصص در استخدام افراد، برخورداری از امکانات مناسب (آموزشی، بهداشتی و ...) و داشتن درآمدهای مکفی در وضعیت نامطلوبی قرار دارند. برعکس حقوق اجتماعی، هر 4 متغیر حقوق سیاسی یعنی حق تشکیل اجتماعات و انجمن‌ها، آزادی عمل احزاب و گروه‌های سیاسی، داشتن حق رأی و ارائۀ اخبار و اطلاعات سیاسی به شهروندان وضعیت مطلوبی را در شهر قائن نشان می‌دهند. میزان رضایتمندی از حقوق مدنی نیز در شهر قائن پایین ارزیابی شده و سه متغیر آزادی بیان و عقیده، عدم تبعیض بین شهروندان برای ارائۀ خدمات و اجرای یکسان قوانین برای همه نامطلوب و تنها متغیر امکان نامزد شدن در پست‌های سیاسی برای همگان مطلوب ارزیابی شده است. در بعد حقوق فرهنگی نیز سه متغیر امکان برگزاری مراسم مذهبی برای ادیان مختلف (مسلمانان و غیرمسلمانان)، انتشار نشریات قومیت‌های مختلف به زبان مادری و حقوق برابر اقلیت‌ها و اکثریت‌ها مطلوب و متغیر در نظرگیری مصلحت عمومی نسبت به مصلحت فردی یا گروه خاص نامطلوب است.

 

جدول 3: بررسی وضعیت موجود حقوق شهروندی در شهر قائن

متغیرها		آزمون متغیرهای فرعی			آزمون متغیرهای اصلی
		میانگین	انحراف استاندارد	میانگین خطای استاندارد	میانگین	انحراف استاندارد	میانگین خطای استاندارد
حقوق اجتماعی	SR1	58/1	100/0	06/1	99/1	085/0	99/0
	SR2	01/2	083/0	88/0
	SR3	23/2	068/0	74/0
	SR4	16/2	125/0	33/1
حقوق سیاسی	PR1	65/3	069/0	73/0	41/3	096/0	104/0
	PR2	21/3	094/0	99/0
	PR3	74/3	082/0	87/0
	PR4	06/3	079/0	84/0
حقوق مدنی	CR1	44/2	099/0	14/1	17/2	076/0	85/0
	CR2	62/1	075/0	02/1
	CR3	78/1	069/0	89/0
	CR4	85/2	114/0	28/1
حقوق فرهنگی	CUR1	01/3	072/0	78/0	53/2	102/0	109/0
	CUR2	97/2	063/0	69/0
	CUR3	71/2	085/0	93/0
	CUR4	46/1	100/0	07/1

 

بررسی وضعیت موجود سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی در شهر قائن نیز نشان می‌دهد که خودکارآمدی با میانگین 04/3 در رتبۀ اول و تاب‌آوری، امیدواری و خوش‌بینی به ترتیب با میانگین 30/2، 29/2 و 63/1 در رتبه‌های بعدی قرار دارند. در بین متغیرهای فرعی نیز بیشترین مطلوبیت مربوط به متغیرهای مهارت‌های فردی، سلامتی جسمی و سلامتی روانی و کمترین مطلوبیت مربوط به متغیرهای خوش‌بینی به آینده، انتظار اتفاقات خوب و توانایی برای وفق دادن سریع خود با تغییرات زندگی است.

همچنین متغیرهای خودکارآمدی در شهر قائن (اعتمادبه‌نفس، دانش‌های فردی، مهارت‌های فردی، سلامتی جسمی و سلامتی روانی) مطلوب و متغیرهای خوش‌بینی (خوش‌بینی به آینده و انتظار اتفاقات خوب) نامطلوب ارزیابی شده‌اند. در بین متغیرهای امیدواری نیز تنها خلق راه‌حل‌های جایگزین برای برون‌رفت از مشکلات و در بین متغیرهای تاب‌آوری تنها رویارویی با ناکامی‌ها در وضعیت مطلوبی قرار دارند.

 

جدول 4: بررسی وضعیت موجود سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی در شهر قائن

متغیرها		آزمون متغیرهای فرعی			آزمون متغیرهای اصلی
		میانگین	انحراف استاندارد	میانگین خطای استاندارد	میانگین	انحراف استاندارد	میانگین خطای استاندارد
خودکارآمدی	E1	85/2	100/0	05/1	04/3	104/0	21/1
	E2	59/2	077/0	82/0
	E3	42/3	066/0	72/0
	E4	27/3	125/0	33/1
	E5	11/3	069/0	73/0
امیدواری	H1	02/3	076/0	80/0	29/2	132/0	89/1
	H2	93/1	099/0	02/1
	H3	16/2	097/0	04/1
	H4	08/2	085/0	91/0
خوش‌بینی	O1	52/1	066/0	70/0	63/1	98/0	04/1
	O2	74/1	125/0	33/1
تاب‌آوری	R1	71/2	069/0	73/0	30/2	093/0	99/0
	R2	38/2	089/0	95/0
	R3	82/1	094/0	99/0

 

بررسی رابطۀ حقوق شهری و سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی در بین شهروندان شهر قائن

در این قسمت از تحقیق به ارزیابی معناداری دو متغیر مستقل و وابسته یعنی حقوق شهری و سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی بر مبنای آزمون پیرسون پرداخته شده است. نتایج استخراج‌شده حاکی از آن است که ضریب پیرسون ارتباط دو متغیر اصلی یعنی حقوق شهروندی و سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی 694/0 محاسبه شده و در سطح اطمینان 95 درصد (003/0) معنادار است. همچنین در بین ابعاد حقوق شهری «شهروندی» بیشترین تأثیرگذاری بر شکل‌گیری سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی مربوط به حقوق اجتماعی و حقوق مدنی بوده است.

 

جدول 5: بررسی معناداری رابطۀ حقوق شهری (شهروندی) و متغیرهای آن با سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی

		سرمایۀ روانشناختی مثبت‌گرایی
حقوق اجتماعی	Pearson Correlation	701/0
	Sig	001/0
حقوق سیاسی	Pearson Correlation	312/0
	Sig	006/0
حقوق مدنی	Pearson Correlation	394/0
	Sig	004/0
حقوق فرهنگی	Pearson Correlation	342/0
	Sig	013/0
ضریب کل حقوق شهری	Pearson Correlation	694/0
	Sig	003/0

 

نتایج بررسی ارتباط زیرمؤلفه‌ها با یکدیگر نیز نشان می‌دهد که بین 4 مؤلفۀ حقوق شهری (حقوق شهروندی) و 4 مؤلفۀ سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی در شهر قائن رابطۀ معناداری وجود دارد؛ یعنی در سطح اطمینان 95 درصد رابطۀ مستقیمی بین این متغیر قابل مشاهده هست (تحقق حقوق شهری «شهروندی» موجب ارتقاء سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی می‌شود). بیشترین تأثیرپذیری در بین مؤلفه‌های سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی از حقوق شهری «شهروندی» نیز مربوط به شاخص خوش‌بینی است. همچنین

 

جدول 6: بررسی معناداری رابطۀ متغیرهای حقوق شهری (شهروندی) با متغیرهای سرمایۀ روانشناختی مثبت‌گرایی

		خودکارآمدی	امیدواری	خوش‌بینی	تاب‌آوری
حقوق اجتماعی	Pearson Correlation	781/0	644/0	803/0	576/0
	Sig	000/0	003/0	001/0	000/0
حقوق سیاسی	Pearson Correlation	227/0	342/0	382/0	357/0
	Sig	007/0	002/0	000/0	000/0
حقوق مدنی	Pearson Correlation	483/0	373/0	511/0	306/0
	Sig	000/0	000/0	011/0	002/0
حقوق فرهنگی	Pearson Correlation	391/0	328/0	439/0	284/0
	Sig	014/0	000/0	005/0	001/0

به‌طورکلی با بررسی‌های صورت‌گرفته در راستای حقوق شهروندی (از منظر دیدگاه مارشال و کاستلز و دویدسون) و تأثیر آن بر سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی نتایج زیر در شهر قائن قابل اشاره است:

 

الف) حقوق اجتماعی

در شهر قائن حقوق اجتماعی همچون فرصت پیشرفت در زندگی برای همه در ابعاد آموزشی، بهداشتی، درمانی، استخدامی و درآمد مطلوب نیست. همچنین افرادی که از حقوق اجتماعی رضایت مناسب دارند در ابعاد مختلف خودکارآمدی، خوش‌بینی، امیدواری و تاب‌آوری نیز دارای نگرش مثبت بالایی بوده‌اند؛ بنابراین حقوق اجتماعی مهم‌ترین حق شهروندی محسوب می‌شود و نامطلوب آن موجب عدم شکوفایی استعدادها و توانایی شهروندان و به‌تبع آن شکل‌گیری سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی بین شهروندان قائن گردیده است.

 

 

ب) حقوق سیاسی

حقوق سیاسی در بین شهروندان قائن مطلوب ارزیابی گردیده که شامل ابعادی همچون حق تشکیل اجتماعات و انجمن‌ها، آزادی عمل احزاب و گروه‌های سیاسی، داشتن حق رأی و ارائۀ اخبار و اطلاعات سیاسی به شهروندان است. بااین‌حال، این بعد از حقوق شهروندی بر شکل‌گیری سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی تأثیر اندکی داشته است.

 

ج) حقوق مدنی

حقوق مدنی در شهر قائن نیز نامطلوب ارزیابی گردیده است. این بعد که شامل مؤلفه‌هایی چون آزادی بیان و عقیده، عدم تبعیض بین شهروندان برای ارائۀ خدمات، اجرای یکسان قوانین برای همه و امکان نامزد شدن در پست‌های سیاسی برای همگان بوده، نیازمند توجه بیشتر است. همچنین حقوق مدنی پس از حقوق اجتماعی بیشترین تأثیرگذاری را بر شکل‌گیری سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی در قائن به خود اختصاص داده است.

 

د) حقوق فرهنگی

حقوق فرهنگی در شهر قائن در ابعاد مختلف امکان برگزاری مراسم مذهبی برای ادیان مختلف (مسلمانان و غیرمسلمانان)، انتشار نشریات قومیت‌های مختلف به زبان مادری، حقوق برابر اقلیت‌ها و اکثریت‌ها و در نظرگیری مصلحت عمومی نسبت به مصلحت فردی یا گروه خاص وضعیت متوسطی را نشان می‌دهد. این حق نیز با توجه به یکدست بودن نسبی شهروندان شهر قائن از منظر فعالیت‌های فرهنگی دارای تأثیر پایینی بر شکل‌گیری سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی است.

بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که شکل‌گیری سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی در بین شهروندان قائن رابطۀ معناداری را با رضایتمندی از حقوق شهروندی نشان می‌دهد. به عبارتی شکوفایی استعدادها و مهارت‌های فردی، افزایش اعتمادبه‌نفس، سلامتی روانی، خوش‌بینی به آینده، ارادۀ رسیدن و تحقق‌بخشیدن به اهداف و همچنین توانایی رویارویی با انواع ناکامی‌ها و وفق یافتن سریع با تغییرات زندگی به تحقق حقوق شهروندی به‌ویژه در ابعاد اجتماعی و مدنی و عدالت و برابری در دسترسی به انواع منافع و امکانات شهر بستگی دارد.

 

نتیجه‌گیری

شهروندی ازجمله مفاهیمی است که اخیراً توجه وافری در حوزه‌های مختلف به آن شده است و به‌طور ویژه‌ای به برابری و عدالت توجه دارد و در نظریات اجتماعی، سیاسی و حقوقی جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است. به دلیل تغییر چهارچوب فکری انسان عصر مدرن بوده است که مختصات جهان جدید در مقابل همیشگی رعیت، شهروند را قرار داده و شهروند، انسان اجتماعی صاحب حقوق و درعین‌حال موظف و مسئول شمرده شده است. همچنین پیدایش مفهوم شهروندی موجب ظهور حقوق شهروندی گردیده که به مجموعه قواعد حاکم بر روابط اشخاص در جامعۀ شهری با دیگران و مدیریت شهری اشاره دارد. به‌طورکلی حقوق شهروندی ضمن محترم شمردن دیدگاه‌ها، ارزش‌ها و باورهای شهروندان موجب شکوفایی استعدادها، توانایی‌ها و همچنین شکل‌گیری سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی در آنها می­شود. بررسی‌ها در شهر قائن نیز حاکی از آن است که حقوق شهروندی در ابعاد اجتماعی، مدنی، سیاسی و فرهنگی موجب ارتقاء سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی شهروندان گردیده است. بااین‌حال، سطح سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی پایین در بین شهروندان قائن به‌ویژه در ابعاد امیدواری، خوش‌بینی و تاب‌آوری نشان می‌دهد که میزان حس حقوق شهروندی در شهر قائن مطلوب نبوده و این موضوع ناشی از نابرابری‌های موجود در برخورداری از حقوق شهروندی بین شهروندان شهر قائن است؛ بنابراین ضروری است که با تأکید بر محترم شمردن شهروندان قائن و توانمندسازی آنها، با بهره‌مندی از تجربیات موفق بین‌المللی و تحقق حقوق شهروندی بر اساس دیدگاه صاحب‌نظرانی چون مارشال و کاستلز و دیویدسون در ابعاد مختلف آزادی بیان و اندیشه، عدالت‌محوری، حق مشارکت در تصمیم‌گیری‌های سیاسی، حق رفاه و خدمات اجتماعی، حق اشتغال و آموزش و حق مشارکت در فرهنگ عمومی جامعه و داشتن فرصت برای تغییر آن مقدمات توسعۀ شهر و شهروندان را فراهم نمود.

از طرفی در پژوهش‌های گذشته رابطۀ بین حقوق شهری و شهروندی فعال (حسین‌آبادی و زنگنه، 1396)، حقوق شهروندی و ارتقاء زندگی شهری و مشارکت مردم (برازمند و تقدسی‌نژاد، 1401)، حقوق شهری و شکل‌یابی استقلال شهری (پیترز، 2022) و حقوق شهری و حفاظت از اکوسیستم (آزودو-سانتوس و همکاران، 2023)، مورد تأیید قرار گرفته است. پژوهش حاضر نیز رابطۀ بین حقوق شهری و شکل‌گیری سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی را مورد تأیید قرار داده که نوآوری پژوهش حاضر محسوب می‌گردد.

به‌طورکلی بر اساس نتایج به‌دست‌آمده و با توجه به نارضایتی شهروندان شهر قائن از حقوق شهروندی حاکم بر آنها و به‌تبع آن کاهش سرمایۀ روان‌شناختی مثبت‌گرایی در شهروندان، می‌توان راهکارهای زیر را برای دست‌یابی به وضعیت مطلوب و اثربخشی حقوق شهروندی در شهر قائن ارائه داد:

-       اولویت قرار دادن افزایش آگاهی شهروندان از پدیدۀ شهروندی در نظام‌های آموزشی و ضرورت آشنایی و آماده‌سازی افراد با مبانی حقوق و وظایف شهروندی؛

-       ارتقاء بنیان‌های فرهنگی شهروندی از طریق مساوات‌طلبی، آزادی، فردگرایی، مردم‌سالاری، مسئولیت‌پذیری مدنی و مشارکت عمومی؛

-       بهره‌مندی از مشارکت شهروندان در ادارۀ شهر به‌منظور ارتقاء حس تعلق به مکان؛

-       عدالت فضایی و اجتماعی در بهره‌مندی از امکانات و منافع مختلف شهر؛

-       تغییر در ساختارهای جامعه که در آن هویت افراد نه بر اساس شبکه‌هاي قومی، قبیله‌اي، طایفه‌اي و ویژگی‌های اجتماعی و اقتصادی، بلکه بر محور ارزش‌ها و معیارهاي عام تعیین شوند و این نگرش به معناي رفع تفاوت‌ها نیست، بلکه شناخت و حمایت از تنوع‌ها، با توجه به حقوق همۀ افراد و بدون محوریت هویت‌هاي خاص باید در نظر گرفته شود.

 

 

 

 

منابع

-       آرایش، منصور و شیخی، محمدتقی. (1399). بررسی رابطۀ آموزش شهروندی و توسعۀ پایدار شهری (مطالعه موردی: شهر اردبیل). فصلنامۀ مطالعات جامعه‌شناختی شهری، دورۀ 10، شماره 34، صص 60-33.

-       برازمند، سحر و تقدسی‌نژاد، عباس. (1401). تأثیر حقوق شهروندی در ارتقای زندگی شهری و مشارکت مردم. نشریۀ ایرانی مطالعات شهروندی، دورۀ 1، شماره 1، صص 165-139.

-       بشريه، حسين. (1399). آموزش دانش سياسي. چاپ هجدهم، تهران: نشر نگاه معاصر.

-       حسین‌آبادی، سعید و زنگنه، یعقوب. (1396). تأثیر آگاهی از حقوق شهری بر شهروندی فعال (مورد مطالعه: شهر سبزوار). جغرافیا و توسعه فضای شهری، دورۀ 4، شماره 7، صص 204-189.

-       سام‌آرام، عزت‌الله و برزگر پاریزی، فاطمه. (1395). بررسی احساس برخورداری از حقوق شهروندی و عوامل اجتماعی مؤثر بر آن در بین جوانان 15-29 سالۀ شهر سیرجان. فصلنامۀ برنامه‌ریزی رفاه و توسعۀ اجتماعی، دورۀ 7، شماره 27، صص 116-75.

-       فتحی، سروش و مختارپور، مهدی. (1390). توسعه شهری، شهرنشینی و حقوق شهروندی. مطالعات توسعۀ اجتماعی ایران، دورۀ 3، شماره 12، صص 105-89.

-       فروهر، محمد. (1390). بررسی رابطۀ بین سرمایۀ روان‌شناختی با کارآفرینی سازمانی اعضای هیأت علمی. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مدیریت آموزشی، دانشگاه اصفهان، استاد راهنما: رضا هویدا.

-       کاستلز، استفن و دیویدسون، آلیستر. (1382). شهروندی و مهاجرت، جهانی‌شدن و سیاست تعلق. ترجمۀ فرامز تقی‌لو. تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.

-       گيدنز، آنتوني. (1390). سياست، جامعه‌شناسي و نظريۀ اجتماعي. ترجمۀ منوچهر صبوري. تهران: نشر ني.

-       مظهری، محمد. (1394). حقوق شهری. تبریز: انتشارات یانار.

-       نوابخش، مهرداد. (1385). بررسی مفهوم شهر و شهروندی از دیدگاه جامعه‌شناسی. فصلنامۀ تخصص جامعه‌شناسی، دورۀ 2، شماره 1، صص 25.

-       Aront, M., Casely-Hayford, L., & Yeboah, T. (2015). Post-colonial dilemmas in the construction of Ghanaian citizenship education: National unity, human rights and social inequalities. International Journal of Educational Development, 61, 117-126.

-       Atanda, J. O., & Ozturk, A. (2020). Social criteria of sustainable development in relation to green building assessment tools. Environment, Development and Sustainability, 22 (1), 61–87.

-       Azevedo-Santos, V.M., Daga, V.S., Tonella, L.H., Ruaro, R., Arcifa, M.S., Fearnside, P.M., & Giarrizzo, T. (2023). Brazil’s urban ecosystems threatened by law. Land Use Policy, 131, 1-11.

-       Bolino, M.C., & Turnley, W.H. (2013). Going the Extra Mile: Cultivating and Managing Employee Citizenship Behavior. Academy of Management Executive, 17, 60-71

-       Carabain, C., Keulemans, S., Gent, M., & Spitz, G. (2012). Global citizenship, from public support to active participation. Amsterdam: NCDO.

-       Carver, C.S., Scheier, M.F., & Segerstrom, S.C. (2010). Optimism. Clinical Psychology Review, 30(7), 879–889.

-       Coopmans, M., & Rinnooy Kan, W.F. (2023). Facilitating citizenship-related classroom discussion: Teaching strategies in pre-vocational education that allow for variation in familiarity with discussion. Teaching and Teacher Education, 133, 1-11.

-       Daas, R., Dijkstra, A.B., & Karsten, S. (2019). Assessing young people’s citizenship attitudes using rubrics. Studies in Educational Evaluation, 62, 118-128.

-       De Groot, I., Daas, R., & Nieuwelink, H. (2022). Education for democratic citizenship in Dutch schools: A bumpy road. Journal of Social Science Education, 21(4), 1-13.

-       Dempsey, N., Bramley, G., Power, S., & Brown, C. (2011). The social dimension of sustainable development: Defining urban social sustainability. Sustainable Development, 19(5), 289–300.

-       Fareh, C.C., DeMoranville, C.W., & Smith R.K. (2012). Citizenship Behavior. Journal of Service Marketing, 17, 357-378.

-       Kelemen, T.K., Turnley, W.H., Bergeron, D.M., Rochford, K., & Hinz, J. (2022). Citizenship ambivalence: Its nature, causes and consequences. Human Resource Management Review, 32(4), 1-11.

-       Kerr, D., & Huddelstone, T. (2015). Teaching controversial issues through education for democratic citizenship and human rights: Training pack for teachers. Council of Europe.

-       Khong, T. D. H., Saito, E., & Gillies, R. M. (2019). Key issues in productive classroom talk and interventions. Educational Review, 71(3), 334–349.

-       Luthans, F., & Youssef, C.M. (2004). Human, social and now positive psychological capital management: Investing in people for competitive Advantage. Organizational Dynamics, 33(2), 143-160.

-       Luthans, F., Avolio, B.J., Avey, J.B., & Norman, S.M. (2007). Positive psychological capital: measurement and relationship with performance and satisfaction. Personel Psychology, 60(3), 541-572.

-       Luthans, F., Vogelgesang, G., & Lester, P.B. (2006). Developing the psychological capital of resiliency. Human Resource Development Review, 5(1), 25-44.

-       Nederhand, J., Avelino, F., Awad, I., De Jong, P., Duijn, M., Edelenbos, J., Engelbert, J., Fransen, J., Schiller, M., & Van Stapele, N. (2023). Reclaiming the city from an urban vitalism perspective: critically reflecting smart, inclusive, resilient and sustainable just city labels. Cities, 137, 1-11.        

-       Nganga, L., Roberts, A., Kambutu, J., & James, J. (2020). Examining pre-service teachers’ preparedness and perceptions about teaching controversial issues in social studies. The Journal of Social Studies Research, 44(1), 77–90.

-       Nieuwelink, H., Dekker, P., & Ten Dam, G. (2019). Compensating or reproducing? Students from different educational tracks and the role of school in experiencing democratic citizenship. Cambridge Journal of Education, 49(3), 275–292.

-       Pieterse, M. (2022). Corporate power, urban governance and urban law. Cities, 131, 1-13.

-       Podsakouf, E. (2016) Relationship of Citizenship Behavior with Emotional Intelligence. Procedia Social and Behavioral Sciences, 1, 2432–2435.

-       Podsakouf, E. (2016) Relationship of Citizenship Behavior with Emotional Intelligence. Procedia Social and Behavioral Sciences, 1, 2432–2435.

-       Qalati, S.A., Zafar, Z., Fan, M., Limon, M.L.S., & Khaskheli, M.B. (2022). Employee performance under transformational leadership and organizational citizenship behavior: A mediated model. Heliyon, 8(11), 1-9.

-       Rejekiningsih, T. (2015). Law Awareness Forming Strategies to Reinforce the Principles of Social Function of Land Rights Within the Moral Dimension of Citizenship. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 211, 69-74.

-       Schulz, W., Ainley, J., Fraillon, J., Losito, B., Agrusti, G., & Friedman, T. (2018). Becoming Citizens in a Changing world: IEA International civic and citizenship education study 2016 International report. International Association for the Evaluation of Educational Achievement.

-       Snyder, C.R. (2002). Hope theory: rainbows in the mind. Psychological Inquiry, 13(4), 249-276.

-       Tonder, E.V., Fullerton, S., De Beer, L.T., & Saunders, S.G. (2023). Social and personal factors influencing green customer citizenship behaviours: The role of subjective norm, internal values and attitudes. Journal of Retailing and Consumer Services, 71, 1-13.

-       Zenker, S., & Rutter, N. (2014). Is satisfaction the key? The role of citizen satisfaction, place attachment and place brand attitude on positive citizenship behavior. Cities, 38, 11-17.

 

COPYRIGHTS © 2023 by the authors. Licensee Advances in Sociological Urban Studies Journal. This article is an open access article distributed under the terms and conditions of the Creative Commons Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/).

 

---

[1]  . مقالۀ حاضر مستخرج از طرح پژوهشی تحت عنوان ارزیابی رابطۀ حقوق شهری و شکل‌گیری نگرش مثبت شهروندی (مطالعه موردی: شهر قائن/ استان خراسان جنوبی) با حمایت دانشگاه بزرگمهر قائنات است.

[2] . استادیار گروه فقه و حقوق اسلامی، دانشگاه بزرگمهر قائنات، قائن، ایران.   [e-mail]

تاریخ وصول13/6/1402                     تاریخ پذیرش22/9/1402 

[3]  Qalati et al

[4]  Tonder et al

[5]  Daas et al

[6]  Kelemen et al

[7]  Carabain et al

[8]  Coopmans and Rinnooy Kan

[9]  Giddens

[10]  Podsakouf

[11]  Luthans and Youssef

[12]  Zenker and Rutter

[13]  Rejekiningsih

[14]  Aront

[15]  Pieterse

[16]  Azevedo-Santos

[17]  De Groot

[18]  Jean Jacques Rousseau

[19]  Khong

[20]  Nganga

[21]  Thomas Humphrey Marshall

[22]  Stephen Castles and Alastair Davidson

[23]  Nieuwelink

[24]  Schulz

[25]  Kerr and Huddelstone

[26] 2 Podsakouf

[27] 3 Bolino and Turnley

[28] 4 Fareh

[29]  Snyder

[30]  Carver

[31]  Dempsey

[32]  Atanda and Ozturk

[33]   Nederhand

---