اهمیت قدرت نرم در روابط بین‌الملل؛ از صادرات فرهنگی چین در خاورمیانه تا فرصت‌های فرهنگی قرارداد ایران و چین

الموضوعات : فصلنامه علمی تحقیقات سیاسی و بین المللی

سید حسن میرفخرائی ¹ (دانشیار گروه روابط بین الملل دانشگاه علامه طباطبائی)
فرهاد فراهانی ² (کارشناس ارشد روابط بین الملل دانشگاه علامه طباطبائی)

تاريخ الإرسال : 10 السبت , جمادى الثانية, 1445 تاريخ التأكيد : 01 الإثنين , رمضان, 1445 تاريخ الإصدار : 02 الخميس , شوال, 1445

الکلمات المفتاحية: قدرت‌ نرم, روابط بین‌الملل, فرهنگ, چین, ایران, توافقنامۀ همکاری,

ملخص المقالة :

عرصۀ روابط بین‌الملل، به‌شدت تحت تأثیر عوامل فرهنگی و هویتی قرار دارد. ازاین‌رو کسب وجهه و اعتبار بین‌المللی و نفوذ در افکار عمومی و به عبارتی دسترسی به قدرت نرم، ازجمله اهداف مهم و درعین‌حال، تصریح نشدة دیپلماسی کشورها در حوزه سیاست بین‌الملل است. در همین راستا قدرت نوظهور چین سعی درصدور صنایع فرهنگی خود ونفوذ هرچه عمیق‌ تر خود در منطقۀ خاورمیانه دارد تا قدرت نرم خود را نیز به موازات سایر ابعاد قدرتش، تقویت کند. اهمیت این استراتژی چین در سند همکاری 25ساله با ایران قابل مشاهده است. در عین حال، فرصت‌های هویتی و فرهنگی موجود در این توافقنامه، پتانسیل گسترش قدرت نرم ایران را در نظام بین‌الملل به همراه دارند. لذا هدف از این پژوهش این است که با روش توصیفی_تبیینی و با استفاده از متون کتابخانه‌ای و داده‌های موجود، به این پرسش اصلی پاسخ دهیم که صادرات فرهنگی چین در خاورمیانه و فرصت‌های فرهنگی پیمان همکاری ایران و چین، چگونه نقش قدرت نرم در روابط بین‌الملل را برجسته می‌کند؟ این فرضیه در پاسخ به این پرسش مطرح می‌شود: سرمایه‌گذاری چین بر توزیع محصولات هویتی در خاورمیانه و فرصت‌‌های فرهنگی ناشی از پیمان همکاری 25ساله برای ایران، ضرورت توجه دولت‌ها به مفهوم قدرت نرم را بیان می‌کند.

المصادر:


_افضلی، رسول و یاشار ذکی و محمدحسین دشتی(1397)، مؤلفه های قدرت نرم نظام جمهوری اسلامی ایران و ظرفیت های آن در عرصه بین¬الملل از دید کارشناسان، فصلنامه پژوهش های سیاسی جهان اسلام، سال هشتم، شماره دوم.
_ التیامی¬نیا، رضا و علی تقوائی¬نیا (1395)، تبیین نقش و جایگاه قدرت نرم در تحقق اهداف سیاست داخلی وخارجی،فصلنامۀ پژوهش های سیاسی جهان اسلام، شماره سوم، 167-196.
_ بیات، عبدالرسول (1381)، فرهنگ واژه‌ها، قم: موسسه ‌اندیشه و فرهنگ دینی.
_جمشیدی، محمدحسین و فرزانه نقدی (1396)، فرهنگ به مثابه قدرت در روابط بین الملل قدرت فرهنگ در برابر فرهنگ قدرت، سیاست جهانی، شماره اول، 7-41.
_خراسانی، رضا (1387)،جایگاه و نقش قدرت فرهنگی در سیاست خارجی و تاثیر آن بر روند تحولات جهانی، علوم سیاسى، شماره 41، 47-72.
_سازمند، بهاره و رحیم بایزیدی(1391)، قدرت نرم و خیزش مسالمت آمیز چین در جنوب شرق آسیا، فصلنامه مطالعات سیاسی، دوره 2، شماره54.
_مایلی، محمدرضا و محمد سعید بهمنی (1391)، جنگ سرد نوین و رقابت بین قدرت های جهانی در فضای سایبری، پژوهشنامۀ روابط بین الملل، 134-162.
_مشیرزاده، حمیرا (1396)، تحول در نظریه های روابط بین الملل. انتشارات سمت: تهران.
_میرفخرایی، سیدحسین و مجید فیروزمند بند پی (1396)، دیپلماسی فرهنگی ایران در آسیای مرکزی و قفقاز؛فرصت ها و چالش ها، مطالعات اوراسیای مرکزی، دورۀ 10، شماره6.
_نای، جوزف (1382)، کاربرد قدرت نرم، ترجمۀ سید رضا میرطاهر. تهران: نشر قومس.
_نریمانی، گلناز و مسعود اخوان کاظمی و سید شمس¬الدین صادقی(1397)، تحلیلی یر راهبردها و ابزارهای تحکیم و گسترش قدرت نرم چین، فصلنامه مطالعات روابط بین الملل، سال یازدهم، شماره 34 ،پاییز1431، صص 115 -222.

Abisellan, E. (2012). Centcom’s China Challenge: Anti-access and Area Denial in the Middle East. Washington, DC: Foreign Policy at Brookings.
Almond. Gabriel., and Sidney verba. (1980). the civil culture Revisited. Boston: Available: http://www.clingendael.nl/cli/publ/diplomacy/pdf/issue81.pdf.
Alterman, J. (2009). “China’s Soft Power in the Middle East.” In Competition and Cooperation in the Developing World, edited by C. McGiffert, and J. Bean, 63–76. Washington, DC: Centre for Strategic and International Studies.
Antonios, V. (2015). Soft power, global governance of cultural industries and rising powers: the case of China, International Journal of Cultural Policy, Available: http://dx.doi.org/10.1080/10286632.2014.1002487
Chen, J. 2011. The Emergence of China in the Middle East. Washington, DC: Institute for National Strategic Studies.
Ding, Sheng. (2014). “Chinese Soft Power and Public Diplomacy: An Analysis of China’s New Diaspora Engagement Policies in the Xi Era”. The East Asia Institute, Jung-gu, Seoul, no 43, p 9.
Feng, C. (2015). Embracing Interdependence: The Dynamics of China and the Middle East. Washington, DC: Brookings Institution.
Gill, B., & Y. Huang. (2006). “Sources and Limits of Chinese Soft Power.” Survival: Global Politics and Strategy, 48 (2): 17–36.
Hongyi, L. (2006). “China’s Cultural Diplomacy: Going for Sofft Power”. EAI Background Brief, No: 308.
Kazemi, A., & Chen, S. (2014). “China and the Middle East: More than Oil.” The European Financial Review. February-March, 40–44.
Kristin, H. (2004). ‘What’s Gender Got to Do with It? Gender History as Foreign Relations History’, in Explaining the History of American Foreign Relations, 2nd ed., eds., Michael J. Hogan and Thomas G. Paterson (New York: Cambridge University Press, 2004), 304–322.
Mattern, J. B. (2005). “Why ‘Soft Power’ Isn’t So Soft: Representational Force and the Sociolinguistic Construction of Attraction in World Politics”. Millennium - Journal of International Studies, 33(3). P. 586
Ming, J. (2010). “Iranian Ambassador Sees Great Potential for Iran-China Co-op,”, available: http://www.webcitation.org/5xRsLJ9BQ
Oluwaseun, T. (2016). Wielding soft power in strategic regions: an analysis of China’s power of attraction in Africa and the Middle East, Africa Review, Available: http://dx.doi.org/10.1080/09744053.2016.1186868
Shibley, T. (2010). “Arab Public Opinion Poll: Results of Arab Opinion Survey Conducted June 29–July 20, 2010”. Available: http://www.webcitation.org/5xRsacJim
Wendt, A. (1999). Social Theory of International Politics. Cambridge.
Yetiv, S., and C. Lu. 2007. “China, Global Energy, and the Middle East.” Middle East Journal 61 (2): 199– 218.

نص كامل:



 

 

 

The Importance of Soft Power in International Relations; From China's Cultural Exports to the Middle East to the Cultural Opportunities of the Iran-China Agreement     Seyed Hassan Mirfakhraee1, Farhad Farahani 2*

 

Received:2024/03/11 Accepted:2024/06/17

Research Article

 

Abstract International relation's arena is extremely affected of cultural and identity ingredients. So, gain an aspect and international prestige, penetrate in public opinion and access to soft power are the important and at the same time unspecified goals is the diplomacy of countries in the field of international politics. In this regard, China's emerging power is trying to export its cultural industries and penetrate as deeply as possible in the Middle East in order to strengthen its soft power along with other dimensions of its power. The importance of this Chinese strategy can be seen in the 25-year cooperation document with Iran. At the same time, the identity and cultural opportunities contained in this agreement have the potential to expand Iran's soft power in the international system. Therefore, the purpose of this study is with descriptive-explanatory method and using library texts and available data to answer the main question, how does China's cultural exports to the Middle East and the cultural opportunities of the Iran-China Cooperation Agreement highlight the role of soft power in international relations? This hypothesis is raised in response to this question: China's investment in the distribution of identity products in the Middle East and the cultural opportunities resulting from the 25-year cooperation agreement for Iran, express the need for governments to pay attention to the concept of soft power.    Keywords: Agreement; Culture; China; International relations; Iran; Soft power

 

Mirfakhraee, S. H., & Farahani, F.  (2024).   The Importance of Soft Power in International Relations; From China's Cultural Exports to the Middle East to the Cultural Opportunities of the Iran-China Agreement.  Journal of Political and International Research, 15(57), pp.47-58.

 

---

[1]  Associate Professor, Department of International Relations, Allameh Tabatabaei University, [e-mail]

[2]  Master’s Degree of International Relations, Allameh Tabatabaei University, [e-mail]

 

 

اهمیت قدرت نرم در روابط بین­الملل؛ از صادرات فرهنگی چین در خاورمیانه تا فرصت­های فرهنگی قرارداد ایران و چین   سید حسن میرفخرائی1، فرهاد فراهانی *2

 

---

[1] دانشیار گروه روابط بین الملل، دانشگاه علامه طباطبایی، ایران. [e-mail]

[2] دانش آموخته کارشناسی ارشد، روابط بین الملل، دانشگاه علامه طباطبایی، ایران. (نویسنده مسئول). [e-mail]

 

مقاله پژوهشی

تاریخ دریافت: 21/12/1402 تاریخ پذیرش: 28/03/1403

 

چکیده عرصۀ روابط بین‌الملل، به‌شدت تحت تأثیر عوامل فرهنگی و هویتی قرار دارد. ازاین‌رو کسب وجهه و اعتبار بین‌المللی و نفوذ در افکار عمومی و به عبارتی دسترسی به قدرت نرم، ازجمله اهداف مهم و درعین‌حال، تصریح نشدة دیپلماسی کشورها در حوزه سیاست بین‌الملل است. در همین راستا قدرت نوظهور چین سعی در صدور صنایع فرهنگی خود و نفوذ هرچه عمیق­ تر خود در منطقۀ خاورمیانه دارد تا قدرت نرم خود را نیز به موازات سایر ابعاد قدرتش، تقویت کند. اهمیت این استراتژی چین در سند همکاری 25ساله با ایران قابل مشاهده است. در عین حال، فرصت­های هویتی و فرهنگی موجود در این توافقنامه، پتانسیل گسترش قدرت نرم ایران را در نظام بین­الملل به همراه دارند. لذا هدف از این پژوهش این است که با روش توصیفی_تبیینی و با استفاده از متون کتابخانه­ای و داده­های موجود، به این پرسش اصلی پاسخ دهیم که صادرات فرهنگی چین در خاورمیانه و فرصت­های فرهنگی پیمان همکاری ایران و چین، چگونه نقش قدرت نرم در روابط بین­الملل را برجسته می­کند؟ این فرضیه در پاسخ به این پرسش مطرح می­شود: سرمایه­گذاری چین بر توزیع محصولات هویتی در خاورمیانه و فرصت­­های فرهنگی ناشی از پیمان همکاری 25ساله برای ایران، ضرورت توجه دولت­ها به مفهوم قدرت نرم را بیان می­کند.   کلیدواژه: قدرت­ نرم، روابط بین­الملل، فرهنگ، چین، ایران، توافقنامۀ همکاری

 

میرفخرائی؛ سیدحسن، فراهانی؛ فرهاد (1402).  اهمیت قدرت نرم در روابط بین­الملل؛ از صادرات فرهنگی چین در خاورمیانه تا فرصت­های فرهنگی قرارداد ایران و چین . فصلنامه تحقیقات سیاسی و بین‌المللی، شماره 57، صفحات 58-47.

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

برای مدت ها مطالعه سیاست بين­الملل تحت تأثیر رئالیسم، باعث کم توجهی به ابعاد فرهنگی و هنجاری الگوهای رفتاری بازیگران شده است. تجزیه و تحلیل رویدادهای بين­الملل از زوایای امنیتی، سیاسی و اقتصادی عملاً فضای اندکی را برای توجه به بخش های فرهنگی باقی گذاشته است. گرچه به ظاهر دولتها براساس وجود منافع متعارض به صف­آرایی در مقابل یکدیگر پرداخته ولی در اکثر مواقع برداشت ها، شناخت ها و ارزیابی هایشان نشأت گرفته از یک سلسله ارزش­ها، هنجارها، نمادها و اعتقادات می­باشند. با وجود آنکه توجه اندکی به ابعاد فرهنگی الگوهای رفتاری می­شود، لکن این غفلت به معنای آن نیست که اعمال و عکس­العمل های بازیگران از عوامل فرهنگی نشأت نگیرند.

در سطوح دانشگاهی و آکادمیک، مباحث و مناظرات بسیاري بین نظریهپردازان واقعگرا از قبیل کنت والتز، مرشایمر، استفن والت و نیل فرگوسن از یک طرف، و نظریه پردازان لیبرال از قبیل جوزف ناي، کاتزنشتاین و الکساندر ووینگ از طرف دیگر، در ارتباط با مفید یا غیرمفید بودن مفهوم قدرت نرم، چگونگی تأثیر متقابل قدرت سخت و نرم بر یکدیگر، چگونگی رابطه بین ساختار و کارگزار، شکل گیري موازنه نرم و بسیاري دیگر از مباحث صورت گرفته است. این مفهوم توسط بسیاري از نظریه پردازان غیر لیبرال روابط بین­الملل، خصوصاً واقع­گرایان مورد انتقاد قرار گرفته است. به عنوان مثال، نیل فرگوسن این مفهوم را غیرمؤثر و غیر مفید می­داند. دیگر نویسندگان نوواقع گرا به استثناي استفن والت، این مفهوم را غیرقابل دسترسی دانسته و معتقدند که بازیگران عرصه روابط بین­الملل تنها دو نوع گرایش و یا انگیزه براي عمل دارند: انگیزههاي اقتصادي و انگیزه­هاي مرتبط با اجبار و نیروي نظامی .(Mattern, 2005: 586)

با تداوم رشد سریع اقتصادي چین و قدرت­یابی آن در نظام بین­الملل، این کشور بیش از پیش به نقش قدرت نرم در استراتژي خارجی خود وقوف یافته است. چین به گونهاي روزافزون به ایجاد قدرت نرم براي پیشبرد استراتژي دیپلماتیک خود گرایش پیدا کرده است. چین طی چند دهۀ گذشته و پس از شروع اصلاحات در این کشور، ابتدا به تقویت شاخص­هاي قدرت سخت خود پرداخته و سپس در سال­هاي اخیر با اتکا به این توانایی ها و خصوصاً توان اقتصادي، بر روي تقویت قدرت نرم خود تمرکز نموده است.

 

1-پیشینه پژوهش

خراسانی (۱۳۸۷) در مقاله "جایگاه و نقش قدرت فرهنگی در سیاست خارجی و تأثیر آن بر روند تحولات جهانی" معتقد است قدرت­یابی در دنیای جدید از الگوی فرهنگی تبعیت می­کند. ازاین‌رو درصدد بررسی نقش قدرت فرهنگی در سیاست خارجی کشورها و تأثیر آن بر روند تحولات بین­المللی به‌ویژه پس از حادثه 11 سپتامبر است.

جمشیدی و نقدی(1396) در پژوهش "فرهنگ به‌مثابه قدرت در روابط بین­الملل؛ قدرت فرهنگ در برابر فرهنگ قدرت" به جنبه فرهنگی قدرت توجه کرده و عناصر فرهنگی و رابطۀ آن با افزایش قدرت تأثیرگذاری دولت را بررسی می­کنند. آن‌ها معتقدند دولت­ها به‌واسطۀ هنجارهای معنایی و گفتمان­های ارزشی، روابط خود را با دیگر دولت‌ها در جهت اهداف و منافع و درنتیجه افزایش قدرت نفوذ خود مدیریت می­کنند.

التیامی نیا و تقوایی نیا (1395) در مقاله "تبیین نقش و جایگاه قدرت نرم در تحقق اهداف سیاست داخلی و خارجی" معتقدند که در روابط میان دولت­ها آن دسته از دولت­هایی که ابزار، امکانات و منابع فرهنگی بهتر و بیشتری داشته باشند مانند آمریکا در عمل تأثیر بیشتری بر ساختار و روابط بین­الملل خواهند داشت و در سلسله‌مراتب قدرت، کشورهای باقدرت نرم در رأس هرم قدرت جای می­گیرند. مایلی و بهمنی (1391) در مقاله "جنگ سرد نوین و رقابت بین قدرت‌های جهانی در فضای سایبری" به نقش اینترنت و جایگاه آن در فضای سایبری برای کشورها پرداخته است و معتقدند جنگ سرد اهمیت اینترنت را دوچندان کرده است.

2-چارچوب نظری: سازه­انگاری

فرهنگ به‌عنوان مجموعه‌ای از هنجارها، ارزش‌ها، آداب‌ورسوم، اخلاقیات و اعتقادات از طریق جامعه‌پذیری، از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود. مطالعات در حوزه فرهنگ سیاسی، حاکی از تأثیرپذیری فرهنگ از سیاست و بالعکس است. این مطالعات در مرحله بعد به تجزیه‌وتحلیل رابطۀ میان فرهنگ و سیاست خارجی می‌پردازند. برای نمونه، محققانی چون «گابریل آلموند» و «سیدنی وربا»، فرهنگ سیاسی را به‌صورت توزیع خاص الگوهای جهت‌گیری به‌سوی موضوعات سیاسی در میان اعضای یک جامعه، تعریف کرده‌اند(Almond and Verba, 1980: 35).

در روابط بین­الملل به‌خصوص با سلطۀ دیدگاه­های رئالیستی رابطة فرهنگ با سیاست، مدت‌ها مورد غفلت واقع شده بود. رئالیست‌ها در عرصة تئوری و عمل، معتقدند که فرهنگ، جایگاه خاصی در عرصة سیاست خارجی کشورها و سیاست جهانی ندارد. این دیدگاه در آثار رئالیست‌های چون مورگنتا به چشم می‌خورد. درحالی که دیدگاه‌ها و نظریه‌های جدید، موقعیت فرهنگ و تأثیر آن را در ساخت نظریه و عمل، ارتقا داده و معتقدند فرهنگ، جایگاه حیاتی در شکل‌دهی به رفتارهای سیاسی، تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری‌ها در عرصة سیاست داخلی و سیاست جهانی دارد. نظریه‌هایی چون سازه‌انگاری، هژمونی فرهنگی، مکتب انتقادی و نظریه‌های پست مدرن از طرفداران جدی دیدگاه‌های فرهنگی در عرصة سیاست جهانی می‌باشند.

یکی از مهم ترین نظریات روابط بین­الملل که به مقولۀ فرهنگ توجه شایانی کرده، نظریه سازه انگاری می‌باشد. یکی از مختصات عمدة نظریة سازه­انگاری، توجه به ساختارهای فرهنگی و هنجاری در کنار عنصر مادی است؛ به گونه‌ای که حتی در این شرایط، انگاره‌ها هستند که به عناصر مادی قدرت، مانند تسلیحات، سرزمین و جمعیت، معنا بخشیده و هنجارها در تشکل منافع، دارای نقش عمده‌ای هستند. آن چه در این حوزه، اهمیت دارد این است که باید دید تا چه اندازه، میان هنجارهای داخلی و بین‌المللی تناقض وجود دارد. بنابراین، نظریة سازه­انگاری، چارچوبی برای فهم و درک این تناقضات هنجاری بین ارزش‌ها و هنجارهای داخلی و خارجی است که دستگاه سیاست خارجی را موظف به نزدیک کردن این هنجارها و تبدیل آن‌ها به فرهنگی مشترک، جهت ایجاد تعاملات و مناسبات دوستانه در عرصة جهانی می‌کند(مشیرزاده: 1396). یکی از وعده‌های نظریة سازه انگاری، بازگردانیدن فرهنگ و سیاست‌های داخلی به عرصة نظریة روابط بین‌الملل است. در این روند، سعی می‌گردد تا مختصات فرهنگ، سیاست و جامعة داخلی ـ که با هویت و رفتار دولت در سیاست جهانی ارتباط پیدا می‌کند ـ موردبررسی قرار گیرد. براساس این رویکرد، هر نوع هویت دولت در سیاست جهانی تا اندازه‌ای، برآیند عملکردهای اجتماعی است که باعث تشکیل هویت در داخل شده است. بدین ترتیب، سیاست هویت در داخل، برای هویت و منافع و رفتارهای دولت در خارج، امکانات و نیز محدودیت‌هایی را فراهم می‌آورد. از این رو، دولت نیازمند است تا از طریق یک نوع هویت ملی در داخل، برای مشروعیت بخشیدن به اقتدار استخراجی که روی هویت آن در خارج، تأثیر می‌گذارد عمل کند (Wendt, 1999).

 

1-2-قدرت نرم، دیپلماسی فرهنگی و روابط بین­الملل

پایان جنگ سرد، شاهد تغییر بنیادین نیروهایی بود که تعیین کنندة سیاست جهانی بودند. پیروزی غرب نیز موجب سرعت بخشیدن به انقلاب فناوری اطلاعات و ارتباطات شد. الگوهای در حال تغییر سیاست جهانی و ملی، درک فرهنگی را نیز ضرروی‌تر می‌ساخت. در نتیجه، به تدریج، شاهد شکل‌گیری گفتمان فرهنگی در عرصة سیاست جهانی شدیم که در آن، فرهنگ و قدرت نرم از جایگاه محوری برخوردار شد. اساساً از واژة فرهنگ در قاموس و عرف سیاست بین‌الملل به عنوان قدرت نرم یاد می‌شود و آن چه از محتوای کلمات متفکران و اندیشمندان در توضیح واژة قدرت نرم، بر می‌آید این است که قدرت نرم، محصول و برآیند تصویر سازی مثبت، ارائة چهرة موجه از خود، کسب اعتبار در افکار عمومی داخلی و جهانی، قدرت تأثیر گذاری غیر مستقیم توأم با رضایت بر دیگران و ... می‌باشد(التیامی نیا و تقوائی نیا: 1395). به طوری که امروزه، این قرائت از قدرت در مقابل قدرت سخت، قدرت نظامی و تسلیحاتی که به نحوی توأم با اجبار و خشونت‌های فیزیکی است به کار می‌رود. جوزف نای از پیشگامان طرح قدرت نرم، در کتاب «کاربرد قدرت نرم» بر این عقیده است که: قدرت نرم، توجه ویژه‌ای به اشغال فضای ذهنی کشور دیگر از طریق ایجاد جاذبه است و نیز زمانی، یک کشور به قدرت نرم دست می‌یابد که بتواند (اطلاعات و دانش) را به منظور پایان دادن به موضوعات مورد اختلاف به کار گیرد و اختلافات را به گونه‌ای ترسیم کند که از آن‌ها امتیاز گیرد (نای: 1382 ).

برخی از عواملی که تولید کننده و یا تقویت کنندة قدرت نرم هستند عبارتند از: ترویج زبان و ادبیات، تبلیغ آرمان‌ها و ارزش‌های متعالی، موقعیت ایدئولوژیکی، ارتباط دیپلماتیک مناسب و گسترده، مناسبات و مبادلات فرهنگی، ارائه تصویر مطلوب از خود، بهره‌گیری مناسب از اطلاعات و فرهنگ در راستای مقاصد دیپلماتیک، طراحی و اتخاذ استراتژی ها و سیاست‌های مقبول، زدودن ذهنیت‌های تاریخی منفی، کسب جایگاه علمی پیشرفته و فن‌آوری‌های تکنولوژیکی، توانمندی اقتصادی بالا، قدرت شکل‌دهی و کنترل افکار عمومی، قدرت نفوذ در باورها و نگرش‌ها، برخورداری از شبکه‌های خبری جهان گستر و قدرت تولید و توزیع محصولات رسانه‌ای متنوع به کشورها و نفوذ در رسانه‌های بین‌المللی(نای: 1382).

دیپلماسی فرهنگی از روابط و تبلیغات فرهنگی متمایز می­شود؛ چون برخلاف تبلیغات، هدف دیپلماسی فرهنگی، تعامل و درآمیختن با مخاطبان خاص است و نه القاء پیام­های غیر واقعی و تحریف شده. در دیپلماسی، تأکید بر روابط متقابل پایدار و طولانی مدت و نه مبارزۀ سیاسی کوتاه مدت و گذرا است. عاملی که سبب برتری دیپلماسی فرهنگی بر دیپلماسی سیاسی می­شود این است که دیپلماسی سیاسی فرایندی دولت محور است و دولت ها می­بایست برای بکارگرفتن یک دیپلماسی درست، برنامه­ریزی­های کلان و هزینه های زیاد صرف کنند. اما دیپلماسی فرهنگی الزاما فرایندی دولت محور نیست و بیشتر بین ملت ها صورت می­پذیرد و از راه هایی مثل تشکل­های غیردولتی، میراث فرهنگی، جشنواره­های بین­المللی فرهنگی و هنری و ... پیش می­رود. دیپلماسی فرهنگی نمونۀ مهم بکارگیری قدرت نرم است و بر خلاف دیپلماسی سیاسی، به کشورها این امکان را می­دهد که در طرف مقابل نفوذ کنند و کشور هدف را از راه عناصری همچون فرهنگ و ارزش های فرهنگی تحت تأثیر قرار دهند و به همکاری ترغیب کنند( میرفخرایی و فیروزمندی بند پی، 1396).

 

3-2-صنایع فرهنگی چین

 صنایع فرهنگی بین حوزه­های نمادین و بنیادین در نوسان بوده و موضوعات مهمی را برای بسیاری از دولت­های بزرگ بوجود آورده­اند. در بعد اقتصادی، صنایع فرهنگی نقشی مهم در شرایط رشد و اشتغال برای اقتصادهای ملی دارند. در بعد سیاسی، موضوعات فرهنگی هم منابع قدرت دولت­ها بوده و هم منبع ظرفیت آنها برای شکل دهی به محیط بین­المللی می­باشند. در نهایت در بعد هویتی، صنایع و اصلاحات فرهنگی معمولا عناصر هویت ملی و منطقه­ای را تشکیل می­دهند. به همین جهت است که بسیاری از دولت­ها نگرانی­های فزاینده­ای در مورد تسلط فرهنگی دارند(Vlassis, 2014). محصولات و صنایع فرهنگی چین نیز در ابعاد سیاسی، اقتصادی و هویتی کاربردی روزافزون دارند؛ به طوری­که یکی از مهمترین ابزارهای سیاست خارجی چین جهت حفظ و افزایش نفوذ این کشور و گسترش قدرت نرم آن است. این صنایع عبارتند از :

 

الف) رسانه­های بین­المللی چین

 رادیو و تلویزیون­ها و رسانه­هاي بین­المللی، بخش مهمی از دیپلماسی عمومی هر کشوري محسوب می­شوند. از اواسط دهۀ1990، دولت کمونیست چین تلاش­هاي مستمر خود را براي افزایش قدرت رقابت خود در عرصۀ رادیو و تلویزیون­هاي بین­المللی افزایش داده است. تبلیغات خارجی چین پس از مائو از 4 ماموریت اصلی ناشی می­شود که عبارتند از: 1)معرفی چین به جهان خارج و ترویج فرهنگ چینی در خارج از کشور؛ 2) مقابله با تبلیغات خارجی خصمانه؛ 3)مقابله با تمایلات استقلال طلبانۀ تایوان و ترویج همبستگی آن با چین؛ 4)ارتقاء سیاست خارجی چین.(Ding, 2014).

در این میان، صنعت انیمیشن چین نیز در جهت کسب شهرت بین­المللی و ترویج فرهنگ چین به شدت فعال شده است؛ حرکتی که به گفته کارشناسان و فعالان این صنعت، به­عنوان بخشی از طرح دولت براي تقویت قدرت نرم و گسترش نفوذ چین تلقی می­شود. صنعت انیمیشن چین، پیش تر صرفاً "تولیدکننده" محصولات انیمیشن خارجی بود، اما اکنون بر تولید محصولات اصیل چینی تمرکز کرده است و به لطف حمایت­هاي دولت، رشدي 28 درصدي نسبت به سال گذشته داشته است. محصولات رسانه­اي فرهنگی چینی محبوبیت فزایندهاي در جنوب شرقی آسیا و خاورمیانه کسب کرده اند. بدین ترتیب، صادرات انیمیشن به چین اجازه می­دهد تا به راحتی فرهنگ خود را به جهان عرضه کند.

 

ب) اعطای کمک­های مالی و اقتصادی

 اعطاي کمک­هاي مالی و اقتصادي یکی از عمده­ترین ابزارهاي دولت چین براي پیشبرد نفوذ خود در کشورهاي در حال توسعه در سراسر مناطق جهان، محسوب می­شود. به­عنوان مثال، کشورهاي آفریقایی با دریافت وام هاي با بهره بسیار پایین از چین و صرف آنها در امور زیربنایی، شرایط لازم جهت توسعۀ خود را فراهم می­کنند و از طرف دیگر بازپرداخت این وام­ها با اتکاي به منابع غنی معدنی آفریقا از قبیل مس، کبالت و ... در یک دوره بلندمدت بسیار سهل و آسان است که دو طرف را بسیار منتفع می­سازد. این وضعیت، زمانی بهتر درک می­شود که با شرایط بسیار سخت و غیرقابل انعطاف دولت هاي غربی و خصوصاً ایالات متحده در اعطاي وام به کشورهاي آفریقایی مقایسه شود؛ شرایطی از قبیل: دموکراسی، رعایت حقوق بشر و شفافیت سرمایه­گذاري وام ها در بخش هایی که وام دهندگان توصیه می­کنند. بدین ترتیب، پکن بدون مطرح کردن چنین شرایطی و بدون دخالت در امور داخلی کشورهاي آفریقایی، جاذبه بیشتري را براي این کشورها در نزدیک شدن به چین و گسترش نفوذ خود در آفریقا فراهم می­سازد ( نریمانی و دیگران : 1397).

 همچنین در این راستا باید به این نکته نیز اشاره نمود که فعالیت­هاي بشردوستانۀ چین نیز امروزه حوزۀ گسترده اي را فرا گرفته است. این فعالیت­ها، طیف وسیعی از دادن وام، هدایا و بخشش بدهی­هاي کشورهاي فقیر گرفته تا مبارزه با ایدز و حفظ محیط زیست، شرکت در کمک رسانی به قربانیان بلایاي طبیعی را در برمی­گیرد. این گروه از فعالیت­هاي پکن را باید در زمرۀ مؤثرترین اقدامات این کشور براي افزایش قدرت نرم خود دانست که هر روز نیز گسترده تر می­شود. دولت چین می­کوشد با تحقق این گونه از فعالیت­ها، حمایت و نفوذ سیاسی لازم را نیز به دست آورد.

در این ارتباط، همچنین می­بایست از سیاست اعطاي بورس­هاي تحصیلی چین در مقاطع تحصیلی آموزش عالی به دانشجویان نخبۀ کشورهاي در حال توسعه در خاورمیانه نیز یاد نمود که تأثیر قابل ملاحظه­اي را در گسترش نفوذ و قدرت نرم چین در این کشورها و به خصوص در بین نخبگان آن­ها ایجاد می­کند و به گسترش فرهنگ چینی و افزایش علاقۀ نخبگان و برجستگان فکري و تحصیلی این مناطق نسبت به چین و سیاست­هاي آن منجر می­گردد.

 

ج) ترویج زبان و فرهنگ چینی

بعد از سیاست و اقتصاد، فرهنگ به صورت روزافزون تبدیل به ستون سوم دیپلماسی چین شده و امروزه این کشور بیشتر از یک میلیون مبادلۀ فرهنگی را در سال تحقق می­بخشد و در پی صادرات محصولات فرهنگی خود به­ویژه در حوزه فیلم، هنر، موسیقی و ورزش است؛ همچنین، دولت چین "موسسۀ کنفوسیوس" را به منظور ترویج و آموزش فرهنگ و زبان چینی برپا کرده است. دیپلماسی فرهنگی فعال چین از این طریق به بهبود تصویر چین در نزد جهانیان کمک کرده است. امروزه بیشتر از 81 میلیون نفر در خارج از چین در چهارچوب این مؤسسات، مشغول یادگیري زبان چینی هستند؛ با این حال افزایش قدرت نرم چین، با انتقاداتی که در سطح بین­المللی از سیستم سیاسی داخلی و هم چنین فساد اخلاقی در این کشور می­شود، تا حدودي محدود شده است(Hongyi, 2006 ).

 همزمان که چین در حال پیگیري استراتژي جهانی خود می­باشد، از ابزارهاي پیچیده تري نیز براي دستیابی به اهداف خود بهره می­گیرد. فرهنگ، مهمترین شاخص در بررسی میزان قدرت نرم یک کشور می­باشد. اقتصاد در حال رشد چین امکان ترویج و تبلیغ بیشتر فرهنگ را به چینی ها داده؛ چرا که فعالیت­هایی از قبیل برگزاري همایش­ها در ارتباط با فرهنگ چینی، تأسیس مؤسسات کنفوسیوس، اعزام مدرسان زبان چینی به سایر کشورها، ساختن فیلم­ها و انیمیشن­هایی در مورد چین و سایر انواع فعالیت­هاي فرهنگی قطعاً هزینه­هايی را براي این کشور در پی خواهد داشت که در صورت ضعف اقتصادي توانایی انجام چنین اموري را نداشت ( سازمند و بایزیدی: 1391).

فرهنگ، ابزار جدید چین در دیپلماسی است. مبادلات فرهنگی، فستیوال ها، فیلم­ها، موسیقی، انجمن­هاي مذهبی، هنرها و صنایع دستی سنتی، طب چینی، ادبیات کهن و توریسم از ابزارهاي فرهنگی قدرت نرم این کشور هستند که به منظور پیشبرد "تئوري ظهور صلح آمیز چین" به کار برده می­شوند. در طول چند دهۀ گذشته، خیزش چین توجهات گسترده­اي را در سطح جهان جلب کرده است؛ در حالی که ظهور چین تحسین بسیاري از کشورها را برانگیخته، در عین حال باعث نگرانی برخی دیگر از کشورها مانند ایالات متحده آمریکا و ژاپن نیز شده است. چین براي مقابله با این نگرانی­ها و همچنین به منظور افزایش قدرت نرم خود، از دیپلماسی فرهنگی بهره برده است.

 

3-قدرت نرم چین در خاورمیانه

 قدرت نرم چین (توانایی به دست آوردن نتایج دلخواه از طریق جذابیت فرهنگی و آرمان­های سیاسی) هنوز یکی دیگر از جنبه‌های مهم نفوذ آن در خاور میانه است. به لحاظ تاریخی، میراث جاده باستانی ابریشم نقطه مثبتی از ارتباط بین چین و خاور میانه فراهم می‌کند. مدل توسعۀ چین، که با رشد اقتصادی و ثبات رژیم همراه است، جذابیت ویژه­ای برای دولت­های خاورمیانه ایجاد کرده است. اهمیت این مدل به ویژه در مقایسه با تماس‌های غربی برای انجام اصلاحات سیاسی و اقتصادی، نمایان می­شود(Jinwei 2010). در میان عموم مردم خاور میانه، نظرسنجی‌های متعدد نشان داده‌اند که تصویر چین به طور پیوسته مثبت تر از ایالات‌متحده دیده می‌شود. یک نظرسنجی از جوانان عرب که توسط یک آژانس روابط‌عمومی مستقر در دبی در سال ۲۰۰۹ انجام شد نشان داد که در بین افراد ۱۸ تا ۲۴ ساله، چین میزان مطلوبیت بیشتری را نسبت به آمریکا دریافت کرده‌است. به همین ترتیب ، نظرسنجی «پروژۀ نگرش جهانی پو» (Pew) از سال ۲۰۰۵ به بعد، نشان می­دهد که مطلوبیت و گرایش به  چین در خاورمیانه بین ۴۵ تا ۵۳ درصد است؛ در حالی که همین موضوع بین ۱۹ تا ۳۸ درصد برای امریکا می­باشد. در نهایت ، در نظرسنجی نظر عمومی Brookings عرب که در سال ۲۰۱۰ انجام شد، هنگامی که از برتری یک ابرقدرت سوال شد، چین از رتبه سوم خود در سال ۲۰۰۹ به رده دوم صعود کرد (Telhami, 2010).

این دیدگاه مثبت که شامل دیدگاه های فرهنگی، اقتصادی و سیاسی است، منجر به افزایش علاقه به مطالعۀ زبان چینی شده‌است. تعداد فزاینده­ای از تجار خاورمیانه احساس می‌کنند که یادگیری زبان چینی برای منافع تجاری آیندۀ آن‌ها ضروری است. موسسات کنفسیوس که توسط پکن سرمایه‌گذاری می‌شوند تا زبان و فرهنگ چینی را در خارج آموزش دهند، در حال حاضر در لبنان، اردن، ایران، اسرائیل، مصر و مراکش فعالیت می‌کنند. منبع دیگر قدرت نرم چین در خاور میانه، حضور بیش از ۲۱ میلیون مسلمان در مرزهای خود چین است. گروه قومی Hui حدود ۴۵ درصد از این جمعیت را تشکیل می‌دهند. در اصل، نوادگان تجار ایرانی و عرب که در دوران جاده ابریشم به چین مهاجرت کرده‌اند، در عین حفظ هویت مسلمان خود، تا حد زیادی در جامعۀ چین ادغام شده‌اند. بسیاری از آن‌ها قادر به صحبت کردن به زبان عربی با توجه به آموزش قرآن در مدارس مذهبی هستند. بنابراین شمار رو به افزایشی پیدا شده‌است که به عنوان مترجم تاجران خاورمیانه در چین کار می‌کنند .(Tella, 2016)  

ضرورت حفظ رشد چین، باعث رونمایی از سیاست بسط قدرت چین به منظور تامین منابع انرژی و سرمایه‌گذاری در خارج از کشور شد. بر این اساس، علاقۀ چین به نفت خاورمیانه در حال افزایش بود (Yetiv and Lu: 2007)‏. بسیاری از سیاستمداران، کارآفرینان و شهروندان عادی چینی در خاورمیانه وجود داشته‌است. در حالی که چین زمانی در تولید نفت برای مصرف داخلی تا اوایل دهه ۱۹۹۰ خودکفا بود، اکنون به عنوان یک وارد کنندۀ بزرگ نفت از خاورمیانه تبدیل شده‌است (‏Kazemi and Chen, 2014)‏. بعلاوه، محصولات ارزان چینی موجود در خاورمیانه به طور قابل‌توجهی بر قدرت خرید مردم خاورمیانه تاثیرگذاشته ‌است. جهش، شکوفایی و قدرت اقتصادی، لازمۀ تمرکز بازیگران بر توسعۀ هویت و مسائل نرم می­باشد. در همین راستا «تعامل دیپلماتیک» و «صادرات فرهنگی»، پایه­های قدرت نرم چین در خاورمیانه را تشکیل می­دهند.

 

1-3-تعامل دیپلماتیک و سرمایه‌گذاری

از دهه ۱۹۸۰، سیاست خارجی چین در خاورمیانه حول محور منافع اصلی خود، که شامل نفت (‏مهم‌ترین بخش)‏، روابط اقتصادی و فروش اسلحه است، می‌چرخد. در پی این منافع، تا دهه ۱۹۹۰، چین روابط صمیمانه‌ای با تمام کشورهای خاورمیانه، از جمله اسرائیل و عربستان‌سعودی برقرار کرده بود (Yetiv and Lu: 2007)‏. سپس چین تا سال ۲۰۱۴ به بزرگ‌ترین شریک تجاری خاورمیانه تبدیل شد و اکنون پنج کشور خاورمیانه (‏عربستان‌سعودی، امارات‌متحده‌عربی، ایران، عراق و کویت)‏ در میان ۱۰ کشور برتر تامین‌کنندۀ نفت چین قرار دارند. با تامین ۱۵ % از نیازهای نفتی سالانۀ چین، عربستان‌سعودی تامین‌کنندۀ شماره یک چین است(Feng, 2015)‏. کشورهای خاورمیانه­ ای تولیدکنندۀ نفت، عمده مصرف کنندگان کالاهای چینی تولید شده از جمله تجهیزات، مواد غذایی، وسایل نقلیه و خدماتی در خاورمیانه هستند. (Abisellan: 2012).

تعداد زیادی از مردم مصر توانایی خرید خودرو به دلیل وفور ماشین‌های چینی نسبتا ارزان در منطقه را دارند و به همین شکل، مردم غزه بر محصولات ارزان چینی تکیه کرده‌اند(Kazemi and Chen 2014). شاید این محصولات ارزان، بسیاری از اهالی خاورمیانه را به طبقۀ متوسط بکشاند. برای طبقۀ متوسط در حال ظهور در جهان سوم، هزینه خرید یک ماشین چینی بزرگ به جای خرید ماشین‌های بسیار گران‌قیمت آمریکایی یا ژاپنی، بسیار کم‌تر است. با برجسته کردن میزان سرمایه‌گذاری چین در خاور میانه، موارد زیر قابل اشاره است:

چین همچنین بزرگ‌ترین سرمایه‌گذار خارجی هم در عراق و هم در ایران است. دولت‌های خاور میانه نیز با وارد کردن پیمانکاران چینی برای کار بر روی سرمایه گذاری­های عمده در پروژه‌های زیرساخت، به این کشور علاقه و گرایش داشته­اند. عربستان‌سعودی شرکت دولتی ساخت راه‌آهن دولتی چین را برای کار بر روی «پروژۀ مکه» که در نوامبر ۲۰۱۰ آغاز به کار کرد، استخدام کرد. این پروژه در ماه نوامبر ۲۰۱۰ شروع به کار کرد تا 3 میلیون نفر را که به حج رسیدند، جا دهد. مصر نیز با چین برای توسعه منطقۀ ویژه اقتصادی سوئز هم‌کاری کرده‌است(Chen 2011).

به طور مشابه، امارات‌متحده‌عربی به یک شریک تجاری مهم چین تبدیل شده‌است. بیش از ۱۰۰۰ شرکت چینی در امارات‌متحده‌عربی فعال هستند و دبی میزبان شهری از بازار اژدها در متن بازار فروش انواع کالاهای چینی است (Kazemi and Chen 2014). چین توانسته با عربستان‌سعودی و ایران رابطه دوستانه ای برقرار کند. رهبران چین از عربستان‌سعودی بازدید کرده و نیروگاه آسیایی آنها، حامی تحریم‌های سازمان ملل متحد در ایران نبوده است. بین سال‌های ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۴، ایران موشک‌های ضد کشتی و رادارهای تجسس هوایی را از چین خریداری کرد. ایران همچنین قطعات سلاح‌های چینی را خریداری کرده و آن‌ها را به طور محلی مونتاژ نموده‌است(Alterman 2009). همچنین سوءظن رو به رشدی در رابطه با کمک چین به برنامه هسته‌ای ایران وجود دارد. اینجاست که مشخص می­شود چین به عنوان یک قدرت بزرگ، با سلاح نرم و دیپلماتیکش در خاورمیانه ظهور کرده و رقابت همه جانبه با حضور ایالات‌متحده در خاورمیانه را نشانه رفته است.

سیاست عدم دخالت چین در امور داخلی کشورهای دیگر، از نیروگاه آسیایی در روابط خود با کشورهای خاورمیانه منتفع شده‌است. برخلاف دیگر قدرت‌های بزرگ که نفوذ نسبتا کمی در منطقه نفت‌خیز دارند، چین تنها قدرتی است که روابط صمیمانه‌ای با چهار گروه عمده قومی در منطقه دارد( اعراب، ایرانی‌ها، ترک‌ها و یهودیان). رژیم هایی که تنها به دلیل مسائل حقوق بشری با غرب ارتباط دارند، از پیدایش روابط دوستانه با چین اسقبال می­کنند زیرا چین می­تواند بعنوان قدرت موازنه گر در برابر امریکا، احتمال تامین منافع ملی این کشورها را افزایش دهد. چین همچنین از طریق ترتیبات چند جانبه مانند سازمان کنفرانس اسلامی، اتحادیه عرب و شورای همکاری خلیج‌فارس، خاورمیانه را درگیر کرده‌است که همین موضوع، فرصت را برای چین فراهم می­کند تا تجارت و سرمایه‌گذاری با کشورهای عضو این سازمان‌ها را ارتقا دهد.

2-3-صادرات فرهنگی

 دولت‌های خاورمیانه عموما مدل چینی را جذاب‌تر از مدل غربی می‌دانند. بعنوان مثال؛ مدل چین در میان رهبران محافظه‌کار ایران در انتخابات ریاست‌جمهوری سال 1384 با وعدۀ نهادگرایی به روش چینی، در ایران مطرح شد (Gill and Huang 2006). نظرسنجی‌های مختلف نشان داده‌اند که مردم عادی در خاور میانه، چین را در پرتویی مثبت‌تر از ایالات‌متحده می‌بینند. نظرسنجی‌هایی مانند: نظرسنجی جوانان عرب که توسط یک آژانس روابط‌عمومی در سال ۲۰۰۹ در دبی انجام شد، نظرسنجی پروژه World Vision بریتانیا از سال ۲۰۰۵ و نظرسنجی بین‌المللی نظرات عمومی عرب در سال ۲۰۱۰ نشان می‌دهند که چین سطح بالاتری از علاقمندی در خاور میانه نسبت به ایالات‌متحده دارد. دلیل اصلی برای تصویر منفی ایالات‌متحده در این منطقه ناشی از سیاست خارجی آن، جنگ آن علیه تروریسم در افغانستان و عراق و حملات هواپیماهایی بدون سرنشین آن در این منطقه است. با رشد فزاینده چین در این منطقه، این قدرت بزرگ به دنبال ترویج فرهنگ و زبان خود در سرتاسر منطقه بوده‌است. باتوجه به بحران­های خاورمیانه، ممکن است الگوی پایدار چینی که بر ثبات تأکید دارد، در این منطقه حاکم شود. علاوه بر این، متحدان غربی در منطقه مانند عربستان‌سعودی و قطر که دارای ارتباطات هوایی(صنعت هواپیمایی) با غرب هستند، چین را به عنوان یک قدرت بزرگ جایگزین می‌دانند که می‌تواند ثبات مورد نیاز منطقه را فراهم کند.

 به نظر می‌رسد که کشورهای خاور میانه چین را به عنوان یک قدرت بزرگ جایگزین برای ایالات‌متحده آمریکا می‌بینند. بسیاری از کشورهای خاور میانه روابط طولانی با ایالات‌متحده داشته‌اند. یک قرن پیش ایالات‌متحده، به عنوان منجی شناخته می‌شد که می‌توانست کشورها را در این منطقه از استعمار اروپا آزاد کند . با این حال، این دیدگاه در طول سال‌ها تغییر کرده‌است و آمریکا در حال حاضر به عنوان یک قدرت امپریالیستی که به دنبال تحمیل اصلاحات در کشورهای خاورمیانه است، دیده می‌شود. چین به دلیل بی‌تفاوتی  نسبت به سیاست داخلی کشورهای خاورمیانه، توانسته وجهۀ مثبت بیشتری را با خود به همراه کند ((Abisellan 2012. چین نگران چگونگی انجام انتخابات، سابقه حقوق‌بشری، سطح شفافیت، سطح فساد و دیگر شاخص‌های حکمرانی خوب در خاور میانه نیست. در واقع، چین الگویی را ارائه کرده‌است که ارزش‌های حقوق بشر و دموکراسی را جدی نمی‌گیرد و به نظر می‌رسد که مسیری پراگماتیک برای توسعه اقتصادی را دنبال می‌کند. این رفتار برای چین می­تواند مفید باشد؛ به ویژه به این دلیل که خاورمیانه منطقه‌ای است که دارای کمترین سطح از اشتراک و وحدت سیاسی است.

یکی از راه‌­حل هایی که چین برای مدیریت این عدم تعادل لحاظ کرده، ترویج توریسم در منطقه است. بر این اساس، چین و مصر توافق‌نامه‌ای را در زمینه گردشگری در سال ۲۰۰۱ امضا کردند و تا سال ۲۰۰۵، ۳۵۰۰۰ گردشگر چینی از مصر بازدید کرده بودند و انتظار می‌رود که تعداد توریست‌های چینی در مصر افزایش یابد. توریست‌های چینی در دبی از سال ۲۰۰۶ تا به امروز، تا حد زیادی به دلیل آغاز پروا‌زهای مستقیم توسط خطوط هوایی امارات بین دو کشور رشد کردنده­اند (Alterman 2009). این قدرت بزرگ، سعی می­کند از طریق مجلۀ Al-Sinal-Yawn، که نسخۀ عربی آن با عنوان " چین امروز " منتشر می­شود، قدرت نرم خود را در خاورمیانه گسترش دهد. دفتر منطقه‌ای این مجله در قاهره واقع شده‌است و محتوای آن، مخاطبان عرب زبان را هدف قرار داده ‌است. هر موضوع از این مجله بخشی با عنوان " ما همه کشورهای شرق " را تشکیل می‌دهد . این بخش به دنبال آشکار کردن اشتراکات بین کشورهای عربی و چین با این امید است که اگر مخاطب عرب با چنین شباهت‌هایی متقاعد شود، چین در جایگاهی مثبت دیده خواهد شد.

کمک‌های مالی چین به طور قابل‌توجهی به تقویت قدرت نرم فرهنگی چین در جهان عرب کمک کرده‌است. به عنوان مثال، چین در بخش بهداشت به یمن کمک کرده‌است. در چهار دهۀ گذشته، بیش از ۲۰۰۰ متخصص پزشکی چینی به یمن فرستاده شده‌اند تا کمبود پزشک در  این کشور را تکمیل کنند. همچنین چین از آموزش، برای ایجاد جذابیت در اذهان و قلب مردم خاورمیانه استفاده کرده‌است . حدود ۱۵۰۰ دانشجوی کالج مصری سالیانه چینی مطالعه می‌کنند و حدود ۱۰۰۰ مصری در مطالعات دانشگاهی در مرکز فرهنگی چین و انجمن دوستی مصر _ چین ثبت‌نام کرده‌اند که نشانگر این واقعیت است نفوذ چین تاثیر قابل‌توجهی بر دانشگاه‌های مصر و خاورمیانه دارد. دانشگاه قاهره در سال ۲۰۰۴ دانشکدۀ چین را افتتاح کرد و دانشگاه چین در قاهره اولین دانشگاه از نوع خود در خاورمیانه است. دانشجویان سعودی فرصت‌هایی برای ثبت‌نام در دانشگاه‌های چینی با بورسیه که توسط شرکت چندملیتی چینی در عربستان‌سعودی اعطا می‌شود، دارند. این امر توسط کمک‌هزینه تحصیلی دولت چین به دانشجویان و متخصصان تکمیل می‌شود(Feng 2015).

با نفوذ چین در این منطقه ، نگرانی فزاینده‌ای در واشنگتن نسبت به منطقه‌ای وجود دارد که جزء منافع استراتژیک آمریکا بوده و از زمانی که نفوذ انگلستان در منطقه کاهش‌یافته، وضعیت غالب خود را در این منطقه ایجاد کرده‌است. چین تلاش ایالات‌متحده برای پایان دادن به رژیم سوریه را خنثی کرده­‌ و همچنین تلاش‌های ایالات‌متحده برای اعمال تحریم بر ایران را تا حدودی ناکام گذاشته‌است. در واقع دولت چین از طریق طرح قدرت نرم خود در خاور میانه به دنبال دستیابی به دو هدف عمده بوده: اول، تضمین تأمین انرژی برای اقتصاد خود و دوم، تضعیف نفوذ ایالات‌متحده در منطقه. تا همین اواخر، اقتصاد چین شاهد رشد قابل‌توجهی بیش از سه دهه بوده‌است. خاورمیانه با ذخایر بزرگ نفت خود برای حفظ رشد اقتصادی چین از اهمیت استراتژیک و اقتصادی برخوردار است. با این حال، ایالات‌متحده مهم‌ترین بازیگر خارجی در این منطقه است. بنابراین، چین به دنبال به حداقل رساندن نفوذ ایالات‌متحده به منظور افزایش قدرت چانه­زنی و تعمیق صنایع فرهنگی خود در خاورمیانه است.

چین به عنوان بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران پس از تحریم‌های ایالات‌متحده علیه ایران ظاهر شده است. با گسترش تجارت دوجانبۀ چین با ایران به خصوص در بخش انرژی، با توجه به میزان زیاد تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، چین از این فرصت استفاده کرده و ایران سهم بزرگی از واردات نفت چین از خاورمیانه دارد و این موضوع نشان می‌دهد که چرا چین تمایلی به شرکت در تحریم‌های ایالات‌متحده علیه ایران ندارد. بعنوان مثال ظرف سه سال حجم مبادلات تجاری بین چین و ایران از ۱۴.۴ میلیارد دلار در سال 2012 به ۲۱.۲ میلیارد دلار در سال 2018 افزایش یافت. همین امر در معاهدۀ دو جانبۀ اخیر( قرارداد همکاری 25 ساله بین ایران و چین) نیز قابل مشاهده است که بخش چشمگیری از این سرمایه‌گذاری چینی‌ها طی سال نخست اجرای قرارداد ۲۵ ساله، به صنعت نفت‌وگاز ایران تزریق می‌شود.

 

4-پیمان همکاری 25 ساله ایران و چین؛ فرصت­های فرهنگی ایران

 همانطور که در مفاد این قرارداد عنوان شده، گسترش روابط و همکاری­های فرهنگی نیز از اهداف دو کشور طی این معاهده می­باشد. در عین حال پرواضح است که تمایل چین به گسترش و تثبیت قدرت نرم خود، از عوامل سوق این کشور به انعقاد این عهدنامه بوده است. بعبارت دیگر؛ چین در ازای سرمایه­گذاری کلان در صنعت­نفت و جغرافیای اقتصادی ایران، علاوه بر نفع اقتصادی، راهبرد صدور فرهنگی و تعمیق هرچه بیشتر صنایع فرهنگی خویش را هم در اولویت دارد. در همین راستا و از طریق پیمان مذکور، جمهوری اسلامی ایران نیز متقابلا این فرصت را دارد که به موازات رشد اقتصاد و توسعۀ زیرساخت­­های صنعت نفت و گاز، قدرت نرم خود را در صحنه­های مختلف ارتقا دهد که بدان­ها اشاره می­شود:

 

1-4-ادغام فرهنگ مدرن در فرهنگ ایرانی­_اسلامی

 مدرنیته یا تجدد، شیوۀ زندگی جدید و امروزی است که عبارتست از: «مجموعۀ اوصاف و خصایص تمدن جدیدی که در طی چند قرن اخیر در اروپا و آمریکای شمالی سر بر آورده است». بر این اساس، مدرنیزاسیون فعالیت و سیاستی است آگاهانه، برای نزدیک‌سازی جوامعی که نسبت به جوامع مدرن، دارای اوصاف و عناصر مدرنیته نیستند(بیات: 1381). امروزه ساختار فرهنگی ایران دارای دو رکن «ایرانی» و «اسلامی» است. وجه ایرانی بودن دارای قدمتی تاریخی بوده و با وقوع انقلاب اسلامی، با هویت اسلامی ترکیب شد. از طرفی، موضوعاتی مانند ارتقای رفاه عمومی، رضایت عمومی، گزینش تجارب و یافته‌های مدرن، توسعۀ دانایی محوری، کارآمدی نظام سیاسی، ارتقای علمی و فناوری، توسعۀ سازمان‌های غیردولتی و تعدد احزاب سیاسی، عناصر مدرنی هستند که تعیین کنندۀ حرکت جوامع به سمت توسعه­یافتگی محسوب می­شوند. به­علاوه، انقلاب ارتباطات و پیدایش فناوری­های نوین ارتباطی مانند اینترنت، عامل انتقال فرهنگ و سبک زندگی غربی به دیگرجوامع شده است. حال باتوجه به اینکه یکی از مفاد سند همکاری 25ساله، « همکاری در زمینۀ فناوری و ارتباطات راه دور، توسعۀ نسل پنجم ارتباطات از راه دور(5G)، پروژۀ مشترک توسعه و تقویت زیرساخت‌های اطلاعاتی و ارتباطاتی، موتور جستجوگر، پست الکترونیک و پیام‌رسان‌های اجتماعی» است، جمهوری اسلامی ایران این امکان را دارد که با بهره­گیری از ارتباطات مدرن، فرهنگ و هویت مدرن را نیز به جامعۀ سیاسی_اقتصادی خود تزریق کند. به بیان دیگر، ایران در عین حفظ مبانی ارزش­ها و هنجارهای ایرانی­ _ اسلامی خود، می­تواند سود حاصل از این توافق را صرف تکوین و ارتقای فرهنگ مدرن در کشور کند. این اقدام به توسعۀ همه جانبه خواهد انجامد؛ به طوریکه علاوه بر افزایش سطح رضایت عمومی، توسعۀ زیرساخت­های صنعتی و قدرت سخت، موجب تقویت قدرت نرم در سطح ملی نیز می­شود.

 

2-4- همگرایی فرهنگی در سطح منطقه­ای

 با پیروزی انقلاب اسلامی 1357، چشم­انداز­های نوینی در عملکرد ایران در منطقه شکل گرفت. از مهمترین ابعاد سطح منطقه­ای قدرت نرم ایران می‌توان مواردی مانند: بازسازی تمدن اسلامی و احیای هویت فرهنگی، تاریخی و اسلامی، ارتقای بیداری اسلامی، مقبولیت و محبوبیت منطقه­ای، محوریت ثبات منطقه­ای، توسعه و تحکیم عمق استراتژیک جمهوری اسلامی در منطقه، تقویت دیپلماسی عمومی و دیپلماسی فرهنگی در منطقه را برشمرد. بازیگران عرصۀ سیاست بین­الملل، بخشی از درآمدهای داخلی را به پیشبرد منافع خود در خارج از مرزها اختصاص می­دهند تا امنیت خود را در قالب نیروهای نظامی، ارتباطات فراملی، تبلیغات استراتژیک، اعتماد سازی متقابل و تعاملات هنجاری تأمین نمایند.

 نای در کتاب «آیندۀ قدرت» در فصلی جداگانه به بحث قدرت اقتصادی پرداخته و قدرت اقتصادی را یکی از مهم­ترین ابزارها در جعبه ابزار سیاست­های قدرت نرم می­داند و معتقد است: «منابع اقتصادی می­توانند هم رفتار نرم و هم رفتار سخت تولید کند» (افضلی و دیگران: 1397). جمهوری اسلامی ایران نیز می­تواند بخشی از حجم هنگفت سرمایه­گذاری حاصل از توافقنامه با چین را به ترویج قدرت برتر علمی و فناوری در منطقه خاورمیانه از طریق نهاد دانشگاه، تاثیرگذاری بر تحولات سیاسی­­_فرهنگی منطقه­، توسعه و تعمیق هویت فرهنگی در مراکز آموزشی و افکار عمومی کشورهای منطقه، بسط روابط فرهنگی با دولت­های منطقه خاورمیانه و در نهایت، همکاری­های رسانه­ای اختصاص دهد. در این صورت می­توانیم شباهت رفتاری بین چین و ایران را مشاهده کنیم؛ همانگونه که تقویت قدرت نرم از اهداف زیربنایی چین از این معاهده است، جمهوری اسلامی ایران نیز امکان رفتار مشابه چین را در محیط منطقه­ ای خود دارد.

   

3-4- تبادل نرم در بعد بین­المللی

 علم روابط بین‌المللی به‌لحاظ نظری، به موضوع ارتباطات در خارج مرزهای ملی و میان کشورها می‌پردازد؛ در حالی‌که مطالعه ارتباطات میان‌فرهنگی در هر موقعیتی که گونه‌های متفاوتی از فرهنگ‌ها با یکدیگر تلاقی و رابطه داشته باشند، موضوعیت می‌یابد. بر این اساس، حوزه مشترک این دو نوع از مطالعه در جایی است که روابط با بیگانگان(خارج مرزهای دولت_ملت)، توأم با تلاقی فرهنگ‌های غیر همسان نیز باشد. اما از آن‌جا که گذر از مرزهای ملی و ارتباط با سایر ملیت‌ها اغلب به‌معنای تلاقی فرهنگ‌های گوناگون است، می‌توان ادعا کرد، که انواع مختلف روابط بین‌الملل، می‌تواند موضوع مورد مطالعه ارتباطات میان‌فرهنگی باشد. دیپلماسی فرهنگی نیز شکل خاصی از دولتمداری است که با مدیریت فکری و هنجاری در سیاست بین­الملل ارتباط دارد. به­عنوان یک برخورد بین افراد با ملیت‌های مختلف و فرهنگ‌های مختلف که به بینش و درک جدید منجر می‌شود، تبادل نرم در دیپلماسی فرهنگی و در روابط بین‌الملل، به عنوان " تعامل خلاق مردم " متجلی می­شود(Hoganson 2004).

 قرارداد همکاری با چین، می­تواند رکن دیپلماسی فرهنگی را در جهت­گیری سیاست­خارجی ایران بازتولید کرده و از این طریق به چالش­های موجود در روابط فرهنگی با نظام بین­الملل پاسخ دهد. مصادیق مشترک روابط بین‌المللی و ارتباطات میان‌فرهنگی را می‌توان به‌صورت زیر دسته‌بندی کرد: 1)گردشگری، 2)مبادلات آموزشی، علمی، و همایش‌ها 3)اقدامات دیپلماتیک 4)رسانه‌ها و دستاوردهای هنری، 5)مهاجرت و پناهندگی، 6)استارت­آپ ها، 7)سفرها و ملاقات‌های بازرگانی و مالی، 8)ورزش و 9)سازمان‌های داوطلبانه. جایگاه و وضعیت صنعت گردشگری ایران نمونۀ مفیدی برای نفع حداکثری از فرصت پیش­آمده می­باشد. به نظر کارشناسان، این صنعت از توسعه‌ای که شایستۀ آن است برخوردار نبوده‌است. از دلایل آن می‌توان به آماده نبودن بسترهای اقتصادی مناسب در ایران برای جذب سرمایه‌گذاری در این حوزه اشاره کرد. عدم اطلاع سرمایه‌گذاران از زمینه‌های موجود در ایران، تبلیغات ضعیف و انتشار اخبار منفی از ایران، محدودیت‌های اجتماعی و مذهبی برای گردشگران خارجی و همچنین تنش‌های سیاسی با بعضی کشورهای غربی نیز از دیگر موانع رشد صنعت گردشگری در ایران است. تحقق توسعه در این صنعت و سایر صنایع فرهنگی، مشروط به بسترسازی و کاهش محدودیت­های هنجاری در بعد داخلی و برنامه­ریزی برای افزایش هرچه بیشتر تبادل نرم به­منظور اقناع افکارعمومی بین­المللی برای ارتباطات فرهنگی با ایران می­باشد. در این صورت جمهوری اسلامی ایران خواهد توانست قدرت نرم خود را به موازات حوزه­های کارکردی(فنی و اقتصادی) گسترش داده و خود را بعنوان کنشگر فعال در نظام بین­الملل معرفی کند. بازیگری که متناسب با زمان و قدرت سخت، پتانسیل انتشار مبانی فرهنگی غنی خود را نیز در سراسر نظام بین­الملل دارد.

بدین­سان تقویت عناصر هویت فرهنگی در ایران می‌تواند با توجه به فرصت‌های ایجاد شده بر اثر سند همکاری 25 ساله با چین، راهکار مناسبی برای ارتقای قدرت نرم ایران در صحنه‌های مختلف ملی، منطقه­ای و جهانی باشد. بنابراین اگر جمهوری اسلامی بتواند از ظرفیت بسیار غنی دینی، فرهنگی، هنری و اجتماعی خود برای جلب توجه افکار عمومی جهان به توانمندی ذاتی خود استفاده نماید، بهترین موقعیت برای گسترش مولفه‌های قدرت نرم ایران فراهم خواهدشد. در صورت استفاده از این امکان­های بالقوه است که تقویت قدرت نرم می‌تواند به افزایش مشروعیت جمهوری­اسلامی در سطح منطقه­ای و بین­المللی منجرگردد.

 

5-نتیجه­

 دیپلماسی فرهنگی نمونۀ مهم بکارگیری قدرت نرم است و بر خلاف دیپلماسی سیاسی، به کشورها این امکان را می­دهد که در طرف مقابل نفوذ کنند و کشور هدف را از راه عناصری همچون فرهنگ و ارزش های فرهنگی تحت تأثیر قرار دهند. این مطالعه نشان داده‌است که دولت‌های خاورمیانه عموما مدل چینی را جذاب‌تر از مدل غربی می‌دانند و مدل رشد اقتصادی و دولت قوی چین، با اصول حاکمیت و عدم مداخله در امور داخلی کشورهای خاورمیانه هماهنگ است. همین این امر کشورها و نخبگان خاورمیانه‌ای را جذب می‌کند زیرا آن‌ها تمایل به استقلال همه­جانبه در امور سیاسی_اجتماعی خود دارند. شهروندان متوسط خاور میانه نیز به دلیل دسترسی آسان، ارزان و مقرون‌به‌صرفۀ کالاهای چینی که قدرت خرید آنها را افزایش داده‌ است، چین را تحسین می‌کنند. در نتیجه، چین از برخی از این کشورها در پیشبرد منافع جهانی خود بهره می‌برد. با وجود اهمیت فزایندۀ قدرت نرم چین در خاورمیانه، این قدرت هنوز محدود است؛ به خصوص از نظر موقعیت آن به عنوان تنها قدرت بزرگ با منابع مالی برای به چالش کشیدن ایالات‌متحده. با این حال، به دلیل منابع سرشار نفتی و موقعیت ژئواستراتژیک خاورمیانه، هر دو قدرت بزرگ، سیاست های فرهنگی و ابزار نرم بیشتری را در مقایسه با سایر مناطق به کار می‌گیرند. حجم فزایندۀ تولیدات رسانه­ای، سیاستگذاری در حیطۀ صدور زبان و ارزش­های ملی چینی، اعطای بورس­های تحصیلی به دانشجویان خاورمیانه، کمک­های بهداشتی چین به یمن، سرمایه­گذاری­ ها و تبادل علمی در مصر و میل به تجارت گسترده با ایران که نقطۀ اوج آن تا به امروز، امضای پیمان همکاری 25 ساله بوده است، همه نشانگر عزم چین جهت گسترش منافع و ارتقای قدرت نرم خود در خاورمیانه است.

 در مقابل، جمهوری اسلامی ایران نیز در موقعیتی قرار گرفته که با ایجاد تغییراتی که در استراتژی سیاست خارجی خود لحاظ کرده و همکاری­های به مراتب بیشتری با هند، روسیه، ونزوئلا و چین انجام داده، بهترین فرصت برای ایجاد چالش­های نرم و فرهنگی در برابر غرب بوجود آمده تا به­وسیلۀ این ارتباطات، هنجار و قدرت نرم خود را در صحنۀ بین­المللی استحکام بخشد. قرارداد همکاری 25 ساله با چین، علاوه بر بهبود وضعیت اقتصادی، کاهش نرخ بیکاری( از طریق رونق صنایعی همچون صنعت گردشگری)، افزایش درآمد سرانه و تسریع روند توسعۀ پایدار، کارکرد فرهنگی نیز داشته و فرصت مهمی جهت تقویت قدرت نرم ایران در بعد منطقه­ای و بین­المللی محسوب می­شود. لذا نگرش سازه­انگارانه به همکاری با قدرت­های بزرگ، از ارکان اصلی پایداری و ثبات در سیاست­خارجی ایران است که نیازمند توجه حداکثری است.

   

منابع

_افضلی، رسول و یاشار ذکی و محمدحسین دشتی(1397)، مؤلفه های قدرت نرم نظام جمهوری اسلامی ایران و ظرفیت های آن در عرصه بین­الملل از دید کارشناسان، فصلنامه پژوهش های سیاسی جهان اسلام، سال هشتم، شماره دوم.

_ التیامی­نیا، رضا و علی تقوائی­نیا (1395)، تبیین نقش و جایگاه قدرت نرم در تحقق اهداف سیاست داخلی وخارجی،فصلنامۀ پژوهش های سیاسی جهان اسلام، شماره سوم، 167-196.

_ بیات، عبدالرسول (1381)، فرهنگ واژه‌ها، قم: موسسه ‌اندیشه و فرهنگ دینی.

_جمشیدی، محمدحسین و فرزانه نقدی (1396)، فرهنگ به مثابه قدرت در روابط بین الملل قدرت فرهنگ در برابر فرهنگ قدرت، سیاست جهانی، شماره اول، 7-41.

_خراسانی، رضا (1387)،جایگاه و نقش قدرت فرهنگی در سیاست خارجی و تاثیر آن بر روند تحولات جهانی، علوم سیاسى، شماره 41، 47-72. 

_سازمند، بهاره و رحیم بایزیدی(1391)، قدرت نرم و خیزش مسالمت آمیز چین در جنوب شرق آسیا، فصلنامه مطالعات سیاسی، دوره 2، شماره54.

_مایلی، محمدرضا و محمد سعید بهمنی (1391)، جنگ سرد نوین و رقابت بین قدرت های جهانی در فضای سایبری، پژوهشنامۀ روابط بین الملل، 134-162.

_مشیرزاده، حمیرا (1396)، تحول در نظریه های روابط بین الملل. انتشارات سمت: تهران.

_میرفخرایی، سیدحسین و مجید فیروزمند بند پی (1396)، دیپلماسی فرهنگی ایران در آسیای مرکزی و قفقاز؛فرصت ها و چالش ها، مطالعات اوراسیای مرکزی، دورۀ 10، شماره6.

_نای، جوزف (1382)، کاربرد قدرت نرم، ترجمۀ سید رضا میرطاهر. تهران: نشر قومس.

_نریمانی، گلناز و مسعود اخوان کاظمی و سید شمس­الدین صادقی(1397)، تحلیلی یر راهبردها و ابزارهای تحکیم و گسترش قدرت نرم چین، فصلنامه مطالعات روابط بین الملل، سال یازدهم، شماره 34 ،پاییز1431، صص 115 -222.

 

Abisellan, E. (2012). Centcom’s China Challenge: Anti-access and Area Denial in the Middle East. Washington, DC: Foreign Policy at Brookings.

Almond. Gabriel., and Sidney verba. (1980). the civil culture Revisited. Boston:      Available: http://www.clingendael.nl/cli/publ/diplomacy/pdf/issue81.pdf.

Alterman, J. (2009). “China’s Soft Power in the Middle East.” In Competition and Cooperation in the Developing World, edited by C. McGiffert, and J. Bean, 63–76. Washington, DC: Centre for Strategic and International Studies.

Antonios, V. (2015). Soft power, global governance of cultural industries and rising powers: the case of China, International Journal of Cultural Policy, Available: http://dx.doi.org/10.1080/10286632.2014.1002487

Chen, J. 2011. The Emergence of China in the Middle East. Washington, DC: Institute for National Strategic Studies.

Ding, Sheng. (2014). “Chinese Soft Power and Public Diplomacy: An Analysis of China’s New Diaspora Engagement Policies in the Xi Era”. The East Asia Institute, Jung-gu, Seoul, no 43, p 9.

Feng, C. (2015). Embracing Interdependence: The Dynamics of China and the Middle East. Washington, DC: Brookings Institution.

Gill, B., & Y. Huang. (2006). “Sources and Limits of Chinese Soft Power.” Survival: Global Politics and Strategy, 48 (2): 17–36.

Hongyi, L. (2006). “China’s Cultural Diplomacy: Going for Sofft Power”. EAI Background Brief, No: 308.

Kazemi, A., & Chen, S. (2014). “China and the Middle East: More than Oil.” The European Financial Review. February-March, 40–44.

Kristin, H. (2004). ‘What’s Gender Got to Do with It? Gender History as Foreign Relations History’, in Explaining the History of American Foreign Relations, 2nd ed., eds., Michael J. Hogan and Thomas G. Paterson (New York: Cambridge University Press, 2004), 304–322.

Mattern, J. B. (2005). “Why ‘Soft Power’ Isn’t So Soft: Representational Force and the Sociolinguistic Construction of Attraction in World Politics”. Millennium - Journal of International Studies, 33(3). P. 586

Ming, J. (2010). “Iranian Ambassador Sees Great Potential for Iran-China Co-op,”, available: http://www.webcitation.org/5xRsLJ9BQ

Oluwaseun, T. (2016). Wielding soft power in strategic regions: an analysis of China’s power of attraction in Africa and the Middle East, Africa Review, Available: http://dx.doi.org/10.1080/09744053.2016.1186868

Shibley, T. (2010). “Arab Public Opinion Poll: Results of Arab Opinion Survey Conducted June 29–July 20, 2010”. Available: http://www.webcitation.org/5xRsacJim

Wendt, A. (1999). Social Theory of International Politics. Cambridge.

Yetiv, S., and C. Lu. 2007. “China, Global Energy, and the Middle East.” Middle East Journal 61 (2): 199– 218.

 

---