روش‌شناسی تفسیر تأویلات اهل السنة
الموضوعات :عباس همامی 1 , سمیه خلیلی آشتیانی 2
1 -
2 -
الکلمات المفتاحية: معتزله, تاریخ تفسیر, ماتریدیه, ابومنصور ماتریدی, تأویلات اهل السنة, اشاعره,
ملخص المقالة :
ماتریدیه از فرق کلامی جهان اسلام است که تا دوران معاصر در میان پیروان مکتب فقهی حنفی پیروان بسیار دارد. پایه‌گذار این فرقۀ کلامی، ابومنصور محمد بن محمد ماتریدی (د ح 333ق)، صاحب آثار متعددی از جمله تفسیر تأویلات اهل السنة است. وی در این تفسیر با کاربرد معتدل ادلۀ عقلی و نقلی مبانی مکتب کلامی خود را در تقابل با مکتب اشاعره و نیز معتزلیان تثبیت می‌کند. نگرشهای کلامی او به مباحثی همچون لزوم عقلی شناخت خدا پیش از بعثت پیامبران (ع)، مخلوق بودن ایمان و در نتیجه مخلوق بودن افعال انسان، و همچنین رویکرد خاص این مکتب به مسئلۀ امکان رؤیت خداوندرا می‌توان در جایجای این تفسیر سراغ گرفت. بنا داریم در این مطالعه دریابیم که ماتریدی همچون مفسری با رویکرد کلامی، بلکه همچون یکی از نخستین مفسران سرشناس با رویکرد کلامی، از چه روشهایی برای تفسیر قرآن کریم بهره جسته است و روش وی چه شباهتها و تفاوتهایی با معاصرانش دارد. چنان که خواهیم دید، وی در این تفسیر بیش از هر چیز همچون یک متکلم ظاهر شده، و غلبۀ رویکرد کلامی بر تفسیر، نگرش از دیگر منظرها را به مُحاق برده است؛ چنان که علوم ادبی، تاریخ و فقه در این تفسیر جایگاهی ندارند.
علاوه بر قرآن کریم؛
1ـ ابن نجیم، زین بن ابراهیم، البحر الرائق، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق/ 1997م.
2ـ ابوطاهر خواجۀ سمرقندی، سمریه، همراه با رسالۀ قندیه (رک: همین منابع، سمرقندی).
3ـ احمد بن حنبل، العلل، به کوشش وصی الله بن محمد عباس، ریاض، دار الخانی، 1408ق/ 1988م.
4ـ اشعری، علی بن اسماعیل، الابانة، به کوشش فوقیه حسین محمود، قاهره، دار الانصار، 1397ق.
5ـ انصاری، حسن، «احمد بن حنبل»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد ششم، تهران، 1373ش.
6ـ بابایی، علی اکبر و دیگران، روش شناسی تفسیر قرآن، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1379ش.
7ـ باسَلّوم، مجدی، مقدمه بر تأویلات اهل السنة (رک: همین منابع، ماتریدی).
8ـ بیاضی، احمد بن حسین، اشارات المرام من عبارات الامام، به کوشش یوسف عبدالرزاق، قاهره، شرکة المصطفی البابی الحلبی، 1368ق.
9ـ پاکتچی، احمد، «ابوحنیفه»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد پنجم، تهران، 1372ش.
10ـ ــــــــــــــــــــ «اندیشه‌های فقهی در سدۀ 4ـ6ق»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد هشتم، تهران، 1377ش.
11ـ پزدوی، محمد بن عبدالکریم، اصول الدین، به کوشش هانز بیترس، قاهره، دار احیاء الکتب العربیة، 1383ق/ 1963م.
12ـ جلالی، لطف الله، «پژوهشی در باب ماتریدیه»، معرفت، شم 78، خرداد 1383ش.
13ـ ــــــــــــــــــــ تاریخ و عقاید ماتریدیه، تهران، دانشگاه ادیان و مذاهب، 1390ش.
14ـ ــــــــــــــــــــ «تفتازانی، اشعری یا ماتریدی؟»، طلوع، شم 10ـ11، تابستان و پاییز 1383ش.
15ـ جلالی مقدم، مسعود، «اندیشه‌های کلامی در سدۀ 4ـ6ق»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد هشتم، تهران، 1377ش.
16ـ حربی، احمد بن عوض الله، الماتریدیة دراسة و تقویماً، ریاض، دار العاصمه، 1413ق.
17ـ حلبی، علی اصغر، تاریخ علم کلام در ایران و جهان اسلام، تهران، اساطیر، 1373ش.
18ـ دهقانی، یونس، «تفسیر طبری»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد پانزدهم، تهران، 1387ش.
19ـ ربانی گلپایگانی، علی، «ماتریدیه»، کیهان اندیشه، شم 53، فروردین و اردی‌بهشت 1373ش.
20ـ رضایی اصفهانی، محمد علی، روشها و گرایشهای تفسیری، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1382ش.
21ـ سبحانی، جعفر، «عقائد و آراء ماتریدی»، مکتب اسلام، سال 32، شم 2، خرداد 1371ش.
22ـ سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، بیروت، دار المعرفه، 1406ق/ 1986م.
23ـ سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، قم، کتابخانۀ مرعشی، 1412ق.
24ـ سلفی افغانی، شمس، الماتریدیة و موقفهم من توحید الاسماء و الصفات، طائف، مکتبة الصدیق، 1419ق/ 1998م.
25ـ سمرقندی، محمد بن عبدالجلیل، قندیه، به کوشش ایرج افشار، تهران، مؤسسه فرهنگی جهانگیری، 1367ش.
26ـ شاکر، محمد کاظم، مبانی و روشهای تفسیری، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1381ش.
27ـ شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، بیروت، دارالمعرفة، 1421ق.
28ـ صابری، حسین، تاریخ فرق اسلامی، تهران، سمت، 1383ش.
29ـ صابونی، احمد بن محمود، البدایة، به کوشش فتح الله خلیف، اسکندریه، دارالمعارف، 1969م.
30ـ صیمری، حسین بن علی، اخبار ابی‌حنیفة و اصحابه، بیروت، عالم الکتب، 1405ق/ 1985م.
31ـ طاشکوپری زاده، احمد بن مصطفی، مفتاح السعادة بیروت، دار الکتب العلمیه.
32ـ غالی، بلقاسم بن حسن، ابومنصور الماتریدی، حیاته و آرائه العقدیه، تونس، دار الترکی للنشر، 1989م.
33ـ غزالی، محمد بن محمد، المستصفی، به کوشش محمد عبدالسلام عبدالشافی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1413ق.
34ـ ـــــــــــــــــــ المنخول، به کوشش محمد حسن هیتو، دمشق، دار الفکر، 1400ق.
35ـ فدا، هیفاء بنت عثمان، «منهج الامام الماتریدی فی التفسیر»، ضمن پایگاه اینترنتی دانشگاه ام القری[1]، دسترسی در 24/ 1/ 2015م.
36ـ فخر رازی، محمد بن عمر، المحصول، به کوشش طه جابر علوانی، ریاض، جامعة الامام محمد بن سعود، 1400ق.
37ـ قرشی، عبدالقادر، الجواهر المضیئة، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو، ریاض، دار هجر، 1413ق/ 1993م.
38ـ قنبری، منظر، «بررسی آراء و اندیشه‌های کلامی ابومنصور ماتریدی»، کلام اسلامی، شم 65، بهار 1387ش.
39ـ ماتریدی، محمد بن محمد، تأویلات اهل السنة، به مجدی باسلوم، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1426ق/ 2005م.
40ـ ــــــــــــــــــــ التوحید، به کوشش فتح الله خلیف، اسکندریه، دار الجامعات المصریة.
41ـ مادلونگ، ویلفرد، مکتبها و فرقه‌های اسلامی در سده‌های میانه، ترجمۀ جواد قاسمی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1387ش.
42ـ معرفت، محمد هادی، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1418 ق/ 1997م.
43ـ مهروش، فرهنگ و عقبه، بَگُم، «تحول درکهای مفسران از مفهوم قرآنی خلقت بهینۀ انسان»، پژوهشنامۀ تفسیر و زبان قرآن، سال اول، شم 2، بهار و تابستان 1392ش.
44ـ میرزانیا، منصور، «آثار و افکار ابومنصور ماتریدی»، کیهان اندیشه، شم 40، بهمن و اسفند 1370ش.
45ـ نسفی، میمون بن محمد، تبصرة الادلة، به کوشش کلود سلامة، دمشق، المعهد العلمی الفرنسی للدراسات العربیه، 1990ق.
46ـ نووی، یحیی بن شرف، تهذیب الاسماء و اللغات، بیروت، دار الکتب العلمیه.
47ـ وکیلی، هادی، و حسینی شریف، انسیه سادات، «گسترش ماتریدیه طی قرون 5 ـ7ق»، جغرافیا و برنامه‌ریزی، شم 25، بهار 1386ش.
48ـ Ak, Ahmet, Büyük Türk Alimi Mâturîdî ve Mâturîdîlîk, İstanbul, Bayrak Matbaası, 2008.
49ـ Madelung, Wilferd, “Māturīdīyya,” Encyclopedia of Islam, vol. VI, Leiden, Brill, 1991.
Tritton, A. S., Muslim Theology, London, Luzac & Company LTD, 1947.
