از قاعده و استثناء در نحو تجویزی تا سلیقه و معنی در نظم قرآنی
الموضوعات :
1 -
الکلمات المفتاحية: سلیقه, شمّ زبانی, نحو توصیفی, نحو تجویزی, زبان قرآن, نظم قرآن,
ملخص المقالة :
قرآن کریم، به عنوان یک پدیدۀ زبانی فاخر، در سطح فهم با سلیقه و توان ذهنی بشر مطابق است؛ همچنان که در سطح خَلق نیز، به سبب رسایی و شیوایی، فراتر از سلیقه و توان ذهنی بشر است. برای فهم تحلیل صحیح ویژگیهای چنین پدیدۀ زبانی، بیشتر باید تابع سلیقه و شمّ زبانی بود؛ چرا که توجه بیش از حد به قواعد و احکام تجویزی، سبب می‌شود بسیاری ظرائف معنایی و ادبی مستور در آیات قرآن کریم، درک نشوند و به جای آن که به معنی به عنوان هستۀ مرکزی هر فرایند زبانی توجه شود؛ بیشتر به روابط منطقی قابل تصور میان لفظ و معنا پرداخته شود. در این جستار با تبیین مفهوم سلیقه یا همان احساس زبانی، آن سان که زبان‌شناسان متقدم اسلامی دریافته‌اند، میان دو رویکرد متفاوت به دستور زبان، یعنی نحو تجویزی و توصیفی تمییز نهاده خواهد شد. آن گاه، با تحلیل نحوی و معنایی چند آیۀ شریفه، ناکارآمدی قواعد تجویزی را در نحوۀ تعامل با موسیقی و معنی قرآنی بازخواهیم نمود؛ همچنان که با تأکید بر کارآیی نحو توصیفی، برخی راه‌کارها را نیز برای تحلیل بهینۀ دستور زبان قرآن کریم و هم، زبان عربی نوین یاد خواهیم کرد.
علاوه بر قرآن کریم؛
1ـ آذرنوش، آذرتاش، «نحو ابوالاسود»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد 5، تهران، 1372ش.
2ـ ابن ابی‌الاصبع، عبد العظیم، بدیع القرآن، به کوشش حفنی محمد شرف، قاهره، 1957م.
3ـ ابن جنی، عثمان، الخصائص، به کوشش محمد علی نجار، بیروت، 1957م.
4ـ ابن خلدون، عبدالرحمن، المقدمه، به کوشش عبد السلام شدادی، دار البیضاء، 2005م.
5ـ ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت، 1415ق/ 1995م.
6ـ ابن منظور، محمد، لسان العرب، بیروت، 1414ق.
7ـ ابن هشام، عبدالله، مغنی اللبیب، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، مطبعة المدنی.
8ـ ابوحاتم رازی، أحمد، الزینة فی الکلمات الاسلامیة و العربیة، به کوشش حسین همدانی، بیروت، 1957م.
9ـ ازهری، محمد، تهذیب اللغة، به کوشش محمد عوض مرعب، بیروت، 2001م.
10ـأنیس، ابراهیم، من اسرار اللغة، قاهره، 1966م.
11ـبروکلمان، کارل، تاریخ الادب العربی، ترجمۀ عبد الحلیم نجار، قاهره، 1959م.
12ـبشر، کمال، دراسات فی علم اللغة، قاهره، 1998م.
13ـبنت الشاطئ، عائشه، الاعجاز البیانی للقرآن و مسائل ابن الازرق، قاهره، 1971م.
14ـجرجانی، عبدالقاهر، دلائل الاعجاز، قاهره، 1992م.
15ـحسان، تمام، مقالات فی اللغة و الادب، قاهره، 2006م.
16ـحسن، عباس، النحو الوافی، قاهره، 1974م.
17ـدجنی، فتحی عبدالفتاح، ابوالاسود الدؤلی و نشأة النحو العربی، کویت، 1974م.
18ـدرویش، محیی‌الدین، إعراب القرآن و بیانه، حمص، 1415ق.
19ـرافعی، مصطفی، تاریخ آداب العرب، قاهره، 1997م.
20ـزرکشی، محمد، البرهان فی علوم القرآن، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، 1376ق.
21ـزمخشری، محمود، الفائق فی غریب الحدیث، بیروت، 1417ق/ 1996م.
22ـهمو، الکشاف، بیروت، 1407ق.
23ـزوین، علی، منهج البحث اللغوی بین التراث و علم اللغة الحدیث، بغداد، 1986م.
24ـسامرایی، ابراهیم، النحو العربی فی مواجهة العصر، بیروت، 1995م.
25ـسیبویه، عمرو، الکتاب، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1408ق.
26ـصالح، صبحی، دراسات فی فقه اللغة، بیروت، 1379ق.
27ـضیف، شوقی، المدارس النحویه، قاهره، 1992م.
28ـهمو، العصر الجاهلی، قاهره، 1960م.
29ـهمو، العصر العباسی الاول، قاهره، 2004م.
30ـطبری، محمد، التفسیر، بیروت، 1415ق/ 1995م.
31ـطنطاوی، محمد، نشأة النحو و تاریخ اشهر النحاة، قاهره، 1995م.
32ـعلی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، دار الساقی.
33ـکلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، 1377ق.
34ـمختار عمر، احمد و مکرم، عبدالعال، معجم القراءات القرآنیة، کویت، 1408ق.
35ـنحاس، احمد، إعراب القرآن، به کوشش زهیر غازی زاهد، بیروت، 1409ق/ 1989م.
36ـهمو، معانی القرآن، بیروت، 1421ق.
37ـیاقوت بن عبدالله حموی، معجم الادباء، بیروت، 1411ق/ 1991م.
نیز:
Chomsky, Noam, Aspects of theory of syntax, Cambridge & Massachusetts, 1965.
