دیدگاه ابوالکلام آزاد دربارۀ «ذوالقرنین» و تأثیر آراء او بر مفسران پس از خود
الموضوعات :الکلمات المفتاحية: اسکندر, ذوالقرنین, کوروش, ترجمان القرآن, یأجوج و مأجوج, سدّ مأرب,
ملخص المقالة :
یکی از موضوعات مهم و مناقشه برانگیز در تفسیر قرآن، شناسایی ذوالقرنین است. مفسران مسلمان از دیرباز در این باره به بحث پرداخته، و ویژگیهای مذکور در قرآن کریم برای ذوالقرنین را با چندین مصداق متمایز منطبق نموده‌اند. از جمله، گروهی ذوالقرنین را از پادشاهان قبیلۀ حِمْیَر در یمن، و سدی را نیز که بنایش در قرآن کریم به وی منسوب شده است، همان سدّ مشهور مأرب دانسته‌اند. گروهی نیز بر این باورند که ذوالقرنین همان اسکندر مقدونی است. گروهی نیز، او را همان کوروش کبیر، پادشاه هخامنشی می‌دانند. فرضیۀ اخیر، نخستین بار توسط ابوالکلام آزاد و در تفسیر وی ترجمان القرآن مطرح گردیده است. وی در تفسیر خویش کوشیده است با مطالعه‌ای انتقادی، نخست یکایک فرضیات پیشین را نقض، و آن گاه به شیوه‌ای تحلیل‌گرایانه نقلهای قرآن در بارۀ ذوالقرنین را با شواهد باستان‌شناسانه، تاریخی، زبان‌شناسانه و جغرافیایی تطبیق دهد و از دیدگاه خویش دفاع نماید. بناست که در این مطالعه، با مروری بر شواهد و فرضیات مختلف در این زمینه، نخست با فرضیۀ پیش گفتۀ ابوالکلام آزاد آشنا شویم و آن گاه، بازتاب آن را در ادبیات تفسیری متأخر جهان اسلام بازشناسیم.
علاوه بر قرآن کریم؛
1ـ ابن سینا، حسین، منطق المشرقیین، قم، 1405ق.
2ـ ابن فقیه، احمد، البلدان، به کوشش یوسف هادی، بیروت، 1416ق/ 1996م.
3ـ ابوالفتوح رازی، حسین، روض الجِنان و روح الجَنان، به کوشش محمد جعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح، مشهد، 1368ش.
4ـ ابوالکلام آزاد، احمد، ذوالقرنین یا کوروش کبیر، ترجمۀ محمد ابراهیم باستانی پاریزی، تهران، 1342ش.
5ـ همو، نامه‌ای مندرج در کتاب غبار خاطر، ترجمۀ پروانۀ کاردوش، یغما، شماره 175، 1341ش.
6ـ همو، هند آزادی گرفت، ترجمۀ امیر فریدون گرگانی، تهران، 1342ش.
7ـ احمد، عزیز، تاریخ تفکر اسلامی در هند، ترجمۀ نقی لطفی و محمد جعفر یاحقی، تهران، 1367ش.
8ـ افشارفر، ناصر، «در آستانۀ تحقیق و نشر: تاریخ ذوالقرنین»، آینۀ میراث، شمارۀ 3ـ4، زمستان 1377ـ بهار 1378ش.
9ـ اکبرآبادی، سعید احمد، ترجمان القرآن ابوالکلام آزاد، به کوشش غلام رسول مهر، لاهور، 1958م.
10ـ امین، حسن، الموسوعة الاسلامیه، بیروت، 1395ق/ 1975م.
11ـ بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، «نقد و بررسی آراء در بارۀ ذوالقرنین»، علوم انسانی (فصلنامۀ علمی ـ پژوهشی دانشگاه الزهراء)، شمارۀ 26ـ27، تابستان و پاییز 1377ش.
12ـ بیرونی، محمد، الآثار الباقیه، به کوشش ادوارد زاخاو، لایپزیک، 1923م.
13ـ ثعلبی، احمد، التفسیر، به کوشش ابومحمد بن عاشور، بیروت، 1422ق/ 2002م.
14ـ جاحظ، عمرو، الحیوان، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، 1416ق/ 1996م.
15ـ جعفری، یعقوب، «ذوالقرنین و قوم یأجوج و مأجوج»، وقف میراث جاویدان، شمارۀ 41ـ42، بهار و تابستان 1382ش.
16ـ حافظی، موسی، «ذوالقرنین در قرآن کیست؟»، طالب حق، شمارۀ 9، بهمن 1336ش.
17ـ حسنین، شیخ محمد، «مبانی و مبادی ترجمه و تفسیر قرآن از دیدگاه ابوالکلام آزاد»، آموزه‌های فقهی، شمارۀ 17، پاییز 1384ش.
18ـ حسین، سید نظیر، «ترجمۀ احوال امام الهند مولانا ابوالکلام آزاد»، ضمن ذوالقرنین یا کوروش کبیر ابوالکلام آزاد (رک : همین منبع).
19ـ حسینی اسفیدواجانی، مهدی، «ترجمان القرآن»، اطلاعات حکمت و معرفت، شمارۀ 39، خرداد 1388ش.
20ـ رضی خان، جعفر، «رویکردهای تفسیری نوین در شبه قارۀ هند: نقد و بررسی تفسیر ترجمان القرآن»، مطالعات قرآن و حدیث، سال دوم، شمارۀ 1، پاییز و زمستان 1387ش.
21ـ زمخشری، محمود، الکشاف، بیروت، 1407ق.
22ـ سعدی شیرازی، مصلح الدین، کلیات، به کوشش محمد علی فروغی، تهران، امیر کبیر.
23ـ سیاه پوش، محمد تقی، «پیرامون داستان ذوالقرنین»، یغما، شمارۀ 330، اسفند 1354ش.
24ـ سید عبدالله، انوار ابوالکلام، دهلی، اردو آکادمی.
25ـ شیخ عطار، علی رضا، دین و سیاست: مورد هند، تهران، 1381ش.
26ـ صادقی تهرانی، محمد، البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم، 1419ق.
27ـ صعیدی، عبد المتعال، «العین الحمئة»، البلاغ الاسبوعی، شمارۀ 70، 1 شوال 1346ق.
28ـ صفوی، حسین، ذوالقرنین کیست، تهران، 1358ش.
29ـ طباخ، محمد راغب، ذو القرنین و سد الصین، به کوشش ابوعبیده مشهور، کویت، 1424ق/ 2003م.
30ـ طباطبایی، محمد حسین، المیزان، ترجمۀ محمد باقر موسوی همدانی، قم، 1363ش.
31ـ طبرسی، فضل، مجمع البیان، ترجمۀ ابراهیم میر باقری و دیگران، تهران، 1350ـ1360ش.
32ـ طبری، محمد، جامع البیان، به کوشش صدقی جمیل عطار، بیروت، 1415ق/ 1995م.
33ـ طیبی، عمر، «ذو القرنین فی القرآن و التاریخ»، الازهر، شمارۀ 31 (4ـ5)، جمادی الاولی 1379ق.
34ـ عالم زاده، هادی، «آزاد، ابوالکلام»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، جلد 1، تهران، 1369ش.
35ـ عهد عتیق، ترجمۀ فاضل خان همدانی و دیگران، تهران، 1380ش.
36ـ غزالی، محمد، احیاء علوم الدین، بیروت، دار الکتاب العربی.
37ـ فخر رازی، ابو عبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، 1420ق
38ـ قلعه‌جی، عبدالفتاح، «آفاق المعرفة: الابحار فی اعماق التاریخ العربی ـ ذو القرنین و سد الصین»، المعرفة، شمارۀ 417، حزیران 1998م.
39ـ قمی، علی، التفسیر، قم، 1367ش.
40ـ کامبوزیا، امیر توکل، «ذوالقرنین یا تسن چی هوانگ»، آیین اسلام، شمارۀ 40، اول دیماه 1323ش.
41ـ کهدویی، محمد کاظم/ نصر آزادانی، ناهید، «نگاهی به اسکندر نامۀ منظوم و منثور»، مجلۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سیستان و بلوچستان، شمارۀ 1، سال اول، پاییز و زمستان 1382ش.
42ـ گنابادی، سلطان حسین، بیان السعاده، ترجمۀ رضا خانی و حشمت الله ریاضی. تهران، 1372ش.
43ـ مازندرانی، محمد صالح، شرح اصول الکافی، به کوشش ابوالحسن شعرانی، بیروت، 1421ق/ 2000م.
44ـ مجتبایی، فتح الله، «اسلام در شبه قارۀ هند و پاکستان»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد 8، تهران، 1377ش.
45ـ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، 1404ق.
46ـ مساح، رضوان، «ذوالقرنین‌ها و بررسی واژۀ ذوالقرنین از دیدگاه زبان‌شناسی تاریخی»، آینۀ پژوهش، شمارۀ 119، آذر و دی 1388ش.
47ـ مشایخ فریدنی، محمد حسین، «نظری به زندگی و کارنامۀ مولانا ابوالکلام آزاد»، کیهان فرهنگی، شماره 5، 1367ش.
48ـ مقاتل بن سلیمان بلخی، التفسیر، به کوشش احمد فرید، بیروت، 1424ق/ 2003م.
49ـ مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، الامثل، قم، 1421ق.
50ـ ملک زاده، منظور احمد، مولانا ابوالکلام آزاد: فکر و فن، لکهنو، 1969م.
51ـ مونتسرات، ابو ملحم، «الاسکندر ذو القرنین فی کتب ادب الفلاسفة»، فصول، شمارۀ 51، پاییز 1994م.
52ـ مهتدی، محمد علی، «کوروش ذوالقرنین»، ماهنامۀ آموزش و پرورش، شمارۀ 124، مهرماه 1350ش.
53ـ مهر، غلام رسول، «آزاد»، اردو دائرة المعارف اسلامیه، لاهور، 1964م.
54ـ میبدی، ابوالفضل، کشف الاسرار و عدة الابرار، به کوشش علی اصغر حکمت، تهران1371ش.
55ـ نجم، ودیعه طه، «شخصیة ذی القرنین فی القصص الاسلامیة و الاساطیر القدیمة»، مجلة مجمع اللغة العربیة بدمشق، شمارۀ 43 (2)، محرم 1388ق.
56ـ نحاس، احمد، معانی القرآن، به کوشش محمد علی صابونی، مکه، 1410ق/ 1989م.
57ـ نویری، احمد، نهایة الارب، قاهره، وزارة الثقافة و الارشاد القومی.
58ـ نهرو، جواهر لعل، کشف هند، ترجمۀ محمود تفضلی، تهران، 1361ش.
59ـ نیری، محمد یوسف، «ذوالقرنین در میان نور و ظلمت»، شناخت، شمارۀ 31، پاییز 1380ش.
60ـ ولی، طارق، «آراء ابی الکلام آزاد حول تعلم الادیان ضمن النظام التعلیمی القومی»، ثقافة الهند، شمارۀ 47، سال 1996م.
61ـ یاقوت بن عبدالله حموی، البلدان، بیروت، 1399ق/ 1979م.
62ـ یزدان پرست، حمید، «ذوالقرنین یا کوروش در متون مذهبی»، اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، بخش اول: شمارۀ 241ـ242، مهر و آبان 1386ش؛ بخش دوم: شمارۀ 243ـ244، آذر و دی 1386ش.
63ـ Abul Kalam Azad, Ahmad, The Tarjuman al-Qura’an, tr. Sayed Abdul Latif, Bombay,1967.
64ـ Baljon, J.M.S., Modern Muslim Koran Interpretation (1880ـ1960), Leiden,1968.
65ـ Douglas,Ian Henderson, Abul Kalam Azad: An Intellectual and Religious Biography, ed. by Gail Minault and Christian W.Troll, Oxford University Press,1988.
66ـ Hasan, Qamar, Muslims in India, Delhi, 1975.
67ـ Montgomery Watt, W., “Al-Iskandar, Alexander the Great,” Encyclopedia of Islam, 2nd ed. Vol. IV, Leiden, Brill.
68ـ Ram, Malik, Ghubar-e Khatir, ed. Sahitya Akademi, New Delhi, 1967.
69ـ “Remembering Maulana Abulkalam Azad: A Short Biography,” in the Institute of Asian Studies web site[1], Retrieved January 11, 2014.
70ـ Rotraud, Wielandt, “Exegesis of the Qur’an: Early Modern and Contemporary,” Encyclopedia of Quran, ed. by Jane Dammen McAuliffe, vol. II, Leiden, 2002.
71ـ Siddiqi, Mazharuddin, Modern Reformist thought in the Muslim World, Islamabad, 1982.
72ـ Sirajul Islam, “Azad, Abulkalam,” Bangalpedia[2], Retrieved August 22, 2006.
73ـ Smith, Wilfred Cantwell, Modern Islam in India: a Social Analysis, London,1946.
Troll, Christian w., «Azad,Abu Al-Kalam”, The Oxford Encyclopedia of Modern Islamic World, ed. John L.Esposito, Oxford University Press,1995.
