جریانهای فقهی سدۀ دوم هجری و اثر آنها بر تحول مفهوم سنت
الموضوعات :مهدی ایزدی 1 , علی مهمان نواز 2
1 -
2 -
الکلمات المفتاحية: اصحاب حدیث, اصحاب اثر, اصحاب رأی, امام صادق (ع), تاریخ انگاره‌ها,
ملخص المقالة :
سنت، مفهومی به قِدْمَتِ تاریخ اسلام است و همچون همۀ مفاهیم کهن دیگر، جا دارد پرسیده شود گذشت زمان چه اثری بر تغییر معنای آن داشته است. به نظر می‌رسد عمدۀ تحولات احتمالی معنای آن در دو سدۀ نخست هجری و به‌ویژه، سدۀ دوم ـ عصر شکل‌گیری علوم اسلامی ـ روی داده، و بعدها معنای این اصطلاح کلیدی در علوم اسلامی مختلف، از پایداری بیشتری برخوردار گردیده است. برای درک بهینۀ این مفهوم لازم است که تحولات آن در دو سدۀ نخست هجری، و هم، رابطۀ میان مفهوم متأخر اصطلاح با مفاهیم پیشین آن کاویده شود؛ همچنان که باید جریانهای اجتماعی مختلفی را شناسایی کرد که چنین تحولاتی را پدید آوردند، یا از آنها حمایت کردند. بدین منظور، بناست که در این مطالعه مفهوم و جایگاه سنت نبوی را در نظام فکری اصحاب اثر، اصحاب حدیث متقدم، اصحاب رأی، و مکتب فکری امام صادق(ع) از رویکرد تاریخ انگاره‌ها[1] بازشناسیم. اثر این مکاتب فکری بر تحول مفهوم سنت از آن رو شایان توجه است که همۀ این مکاتب در سدۀ 2ق و عصر پایه‌گذاری علوم مختلف اسلامی ظهور کردند و مفهوم تثبیت شدۀ سنت که در عصرهای بعد رواج کامل یافت، از کوششهای فکری و تعاملات آنها اثر پذیرفت. [1]. History of Ideas
علاوه بر قرآن کریم؛
1ـ ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، جامعۀ مدرسین، 1403ق/ 1362ق.
2ـ ــــــــــــــــــــ فقیه من لا یحضره الفقیه، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، جامعۀ مدرسین.
3ـ ابن حبان، محمد، المجروحین، به کوشش محمود ابراهیم زاید، مکه، دار الباز.
4ـ ابن حزم، علی بن احمد، الاحکام فی اصول الأحکام، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، مطبعة العاصمه.
5ـ ابن سعد، محمد، الطبقات، بیروت، دار صادر.
6ـ ابن سکیت، یعقوب بن اسحاق، اصلاح المنطق، به کوشش احمد محمد شاکر و عبدالسلام محمد هارون، قاهره، دار المعارف، 1949م.
7ـ ابن شاذان، فضل، رساله در پاسخ ابوعبید در بارۀ طلاق، ضمن جلد ششم از کافی (رک: همین مآخذ، کلینی).
8ـ ابن مقفع، عبدالله، «رسالة فى الصحابة»، ضمن آثار ابن المقفع، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1409ق/ 1989م.
9ـ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر.
10ـابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، حلیة الاولیاء، بیروت، دار الکتاب العربی، 1405ق/ 1985م.
11ـابوهلال عسکری، حسن بن عبدالله، الفروق اللغویه، قم، جامعۀ مدرسین، 1412ق.
12ـبخاری، محمد بن اسماعیل، الجامع الصحیح، به کوشش مصطفی دیب بغا، بیروت، دار ابن کثیر، 1407ق/ 1987م.
13ـبرقی، احمد بن محمد، المحاسن، به کوشش جلال‌الدین حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1370ق/ 1330ش.
14ـپاکتچی، احمد، «ابوحنیفه»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد 6، تهران، 1372ش.
15ـــــــــــــــــــــ «اسناد»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد 8، تهران، 1377ش.
16ـــــــــــــــــــــ «اصحاب حدیث»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد 9، تهران، 1379ش.
17ـــــــــــــــــــــ «اصحاب رأی»، ، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد 9، تهران، 1379ش.
18ـــــــــــــــــــــ «اندیشه‌های فقهی در سدۀ نخست هجری»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد 8، تهران، 1377ش.
19ـــــــــــــــــــــ «جعفر صادق (ع)»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد 18، تهران، 1389ش.
20ـــــــــــــــــــــ روش تحقیق با تکیه بر حوزۀ علوم قرآن و حدیث، تهران، دانشگاه امام صادق (ع)، 1389ش.
21ـحکیم، محمد تقی، الاصول العامة للفقه المقارن، بیروت، مؤسسة آل البیت (ع) للطباعة و النشر، 1979م.
22ـذهبی، محمد بن احمد، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1995م.
23ـراغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، به کوشش ندیم مرعشلی، قاهره، دار الکاتب العربی، 1392ق/ 1972م.
24ـزبیدی، محمد بن محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس،کویت، به کوشش عبدالستار احمد فراج و دیگران، 1385ق/ 1965م.
25ـزرکشی، محمد بن بهادر، البحر المحیط، به کوشش محمد محمد تامر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق/ 2000م.
26ـسرخسی، محمد بن احمد، الاصول، به کوشش ابوالوفا افغانی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق/ 1993م.
27ـشاطبی، ابراهیم بن موسی، الموافقات، بیروت، دار الکتب العربی، 1423ق.
28ـشافعی، محمد بن ادریس، الرساله، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، 1358ق/ 1939م.
29ـشوکانی، محمد بن علی، ارشاد الفحول، به کوشش محمد سعید بدری، بیروت، دار الفکر، 1412ق/ 1992م.
30ـصفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، به کوشش محسن کوچه باغی، تهران، اعلمی، 1404ق/ 1362ش.
31ـصفوی، کورش، درآمدی بر معناشناسی، تهران، سورۀ مهر، 1387ش.
32ـصنعانی، عبد الرزاق بن همام، المصنف، به کوشش حبیب الرحمان اعظمی، بیروت، المکتب الاسلامی، 1403ق.
33ـعامری، محمد، الاعلام بمناقب الاسلام، به کوشش احمد عبدالحمید غراب، قاهره، 1967م.
34ـقاضی نعمان مغربی، دعائم الاسلام، به کوشش آصف فیضی، قاهره، دار المعارف، 1383ق/ 1963م.
35ـکلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، اسلامیه، 1367ق.
36ـلیث بن سعد، رساله به مالک بن انس، ضمن جلد سوم از اعلام الموقعین عن رب العالمین ابن قیم جوزیه، به کوشش طه عبدالرئوف سعد، قاهره، مکتبة الکلیات الازهریه، 1388ق/ 19٦8م.
37ـمالک بن انس، الموطأ، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1406ق/ 1985م.
38ـمجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403ق/ 1983م.
39ـمسلم بن حجاج قشیری، الصحیح، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
40ـ Boas, George, The History of Ideas: An Introduction, New York, Scribners, 1969.
41ـ Brinton, Crane, “Intellectual History,” Encyclopedia of Social Science, ed. David L. Sills et al., vol. VI, Crowell Collier & MacMillan, 1968.
42ـ Knight, Carl, “Unit-Ideas Unleashed: A Reinterpretation and Reassessment of Lovejovian Methodology in the History of Ideas,” Journal of the Philosophy of History, vol. VI, no. II, 2012.
43ـ Lovejoy, Arthur O., The Great Chain of the Being, Cambridge, Harvard University Press, 1936.
44ـ Modarressi Tabataba'i, Hossein, Tradition and Survival, A Bibliographical Survey of Early Shiite Literature, Oxford, Oneworld, 2003.
Schacht, Joseph, An introduction to Islamic Law, Oxford, Clarenden Press, 1964.
