نظریۀ اعجاز و مدارس نظامیه: گسترش توجهات به آرای بلاغی عبدالقاهر جرجانی تا پایان سدۀ هشتم هجری
الموضوعات :
1 -
الکلمات المفتاحية: فخر رازی, عبدالقاهر جرجانی, علم بلاغت, مدارس نظامیه, کمال الدین زملکانی, سعد الدین تفتازانی, فصیحی استرآبادی,
ملخص المقالة :
بیشتر شهرت عبدالقاهر جرجانی (د 471ق)، نظریه‌پرداز ادبی مشهور، به‌سبب نظریۀ نظم او ست؛ نظریه‌ای که وی در پرتو آن توانسته است از منظری متفاوت به اعجاز قرآن کریم بنگرد. بنا ست که در مطالعۀ پیش رو، با تقریر این دیدگاه، عوامل نظری و عملی مؤثر بر نفوذ و گسترش این نظریه را بکاویم و شواهد اقبال و توجه بدان را در آثار عالمان متأخرتر دنبال کنیم. چنان که خواهیم دید، آرای بلاغی عالمان و نظریه پردازانی بزرگ تا اواخر سدۀ 8 ق به‌وضوح متأثر از نظریۀ نظم اوست؛ نظریه‌پردازانی همچون زمخشری، فخر رازی، سَکاکی، زَمْلَکانی، یحیی بن حمزۀ علوی، و تفتازانی. یک احتمال آن است که نظریات عبدالقاهر به سبب پایبندی وی به مذهب اشعری و فقه شافعی در محیط تازه تأسیس مدارس نظامیه از فرصت مناسبی برای گسترش و رواج برخوردار گردیده‌اند؛ چنان که آرای وی نخست در مدارس نظامیه با استقبال روبه‌رو شده، و در مرحلۀ بعد، همین گسترش به فراگیری آن در عصرهای متأخرتر نیز دامن زده است. به بیان دیگر، دستکم در بادی امر چنین به نظر می‌رسد که این اقبال و توجه از یک سو ریشه در کارکرد اجتماعی نظریۀ وی دارد و از دیگر سو، شاگردان عبدالقاهر در توسعۀ نظریۀ وی اثرگذار بوده‌اند؛ فرضیه‌ای که کاوش بیشتر در بارۀ آن موضوع همین مطالعه است.
1ـ ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، به کوشش محمد و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق/ 1992م.
2ـ ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره، 1366ق/ 1948م.
3ـ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الدرر الکامنة، به کوشش عبدالمعید خان، حیدر آباد دکن، 1396ق/ 1976م.
4ـ ازهار، محمد لطف فائع، الجهود النحویة لیحیی بن حمزة العلوی، پایان نامۀ کارشناسی ارشد ادبیات عرب، دانشکدۀ ادبیات دانشگاه صنعاء، 2006م.
5ـ آل بویۀ لنگرودی، عبدالعلی و ورز، لیلا، «عناصر زیباشناختی سخن از دیدگاه عبدالقاهر جرجانی و بندتو کروچه و آ. ای. ریچاردز»، لسان مبین، شم 1، دی 1389ش.
6ـ باقر، علی رضا، «ابوبکر جرجانی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد هفدهم، تهران، 1388ش.
7ـ بروکلمان، کارل، تاریخ الادب العربی، ترجمۀ عبدالحلیم نجار، قاهره، دار المعارف، 1974م.
8ـ پورنامداریان، تقی و طهرانی ثابت، ناهید، «تداعی و فنون بدیعی»، فنون ادبی، شم 1، پاییز و زمستان 1388ش.
9ـ تجلیل، جلیل، «عبدالقاهر جرجانی و اسرار البلاغۀ او»، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز، شم 95ـ96، پاییز و زمستان 1349ش.
10ـجعفری، یعقوب، «آرایه‌های ادبی قرآن و جایگاه آن در ترجمه»، ترجمان وحی، شم 5، شهریور 1378ش.
11ـحاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن الاسامی الکتب و الفنون، بیروت، دار الکتب العلمیه،1410ق/ 1990م.
12ـدولت آبادی، عزیز، «خطیب تبریزی و آثار او»، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز، شم 25، دی1330ش.
13ـذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، مؤسسة الرساله، 1413ق.
14ـرافعی، عبدالکریم بن محمد، التدوین فی اخبار القزوین، به کوشش عزیز الله عطاردی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1408ق/ 1987م.
15ـربانی، محمد حسن، «با زمخشری در کشاف»، علوم و معارف قرآن، شم 6ـ7، بهار و تابستان 1377ش.
16ـرفیعی، علی، «ابن زملکانی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد سوم، تهران، 1369ش.
17ـساسانی، فرهاد، «نگاهی به نظریۀ ساخت و معناهای افزودۀ عبدالقاهر جرجانی»، زیبا شناخت، شم 19، تابستان 1387ش.
18ـسبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیه الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، جیزه، دار هجر، 1413ق/ 1976م.
19ـسجادی، ضیاء الدین، «داستانهای یونانی در ادب فارسی»، هنر و مردم، شم 171، دی 1355ش.
20ـسرکیس، الیاس، معجم المطبوعات العربیه، قم، کتابخانۀ مرعشی، 1410ق.
21ـسلامه، ایهاب عبدالحمید عبدالصادق، شرحا أبی العلاء والخطیب التبریزی علی دیوان أبی تمام، دراسة نحویة صرفیة، پایان نامۀ کارشناسی ارشد ادبیات عرب، دانشکدۀ دار العلوم، دانشگاه قاهره، 2012م.
22ـسلیمانی، زهرا، «قرآن، رخ‌نمایی و بالندگی علوم بلاغی»، مطالعات قرآنی، شم 8، زمستان 1390ش.
23ـسیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، لبنان/ صیدا، المکتبة العصریه.
24ـصفا، ذبیح الله، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی تا اواسط قرن پنجم، تهران، دانشگاه تهران، 1374ش.
25ـصفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، به کوشش احمد ارنؤوط وترکی مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث، 1420ق/ 2000م.
26ـطاشکوپری زاده، احمد بن مصطفی، مفتاح السعادة، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1405ق/ 1985م.
27ـعبدالقاهر جرجانی، اسرار البلاغه، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، فرانتس اشتاینر، 1959م.
28ـــــــــــــــــــــ دلائل الاعجاز، ترجمۀ محمد رادمنش، مشهد، مرکز پژوهشهای آستان قدس رضوی، 1368ش.
29ـعرفه، عبدالعزیز عبدالمعطی، قضیة الإعجاز القرآنی و أثرها فی تدوین البلاغة العربیة، بیروت، عالم الکتب، 1985م.
30ـفخر رازی، محمد بن عمر، نهایة الایجاز فی درایة الاعجاز، به کوشش نصرالله حاجی مفتی اوغلی، بیروت، دار صادر، 1424ق/ 2004م.
31ـفرزانه، بابک و زمانی محمودی، اکرم، «زمخشری و کشاف»، صحیفۀ مبین، شم 38، پاییز 1385ش.
32ـقراملکی، احد فرامرز و رهایی، یحیی، «تفتازانی»، دانشنامۀ جهان اسلام، جلد هفتم، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، 1393ش.
33ـقفطی، علی بن یوسف، انباه الرواة علی انباه النحاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1369ق/ 1950م.
34ـکرد علی، محمد، «عبدالقاهر الجرجانی»، مجلة المجمع العلمی العربی، شم 259ـ260، جمادی الآخرة و رجب 1366ق/ ایار و حزیران 1947م.
35ـکریمی‌نیا، مرتضی، «ریشه‌های تکوین نظریۀ اعجاز قرآن و تبیین وجوه آن در قرون نخست»، پژوهشهای قرآن و حدیث، سال چهل و ششم، شم 8، بهار و تابستان 1392ش.
36ـکسایی، نورالله، مدارس نظامیه و تاثیرات علمی و اجتماعی آن، تهران، امیر کبیر، 1363ش.
37ـلسانی فشارکی، محمد علی، «ابن معتز»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد چهارم، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، تهران، 1370ش.
38ـمساح، رضوان، «جرجانی، ابوعامر»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد هفدهم، تهران، 1388ش.
39ـمشرف، مریم، «نظم و ساختار در نظریۀ نظم جرجانی»، شناخت، شم 54، تابستان 1386ش.
40ـمعموری، علی، «بلاغت»، دائرة المعارف قرآن کریم، جلد ششم، قم، بوستان کتاب، 1382ش.
41ـملا ابراهیمی، عزت، «تمثیل»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد شانزدهم، تهران، 1387ش.
42ـمهدوی راد، محمد علی، «سیر نگارشهای قرآنی»، بینات، شم 20، زمستان 1377ش.
43ـنوروزی، علی، «واکاوی نظریۀ نظم عبدالقاهر جرجانی»، نامۀ نقد، به کوشش محمود فتوحی، تهران، خانۀ کتاب، 1390 ش.
44ـهمایی، جلال الدین، معانی و بیان، به کوشش ماهدخت بانو همایی، تهران، هما، 1347ش.
45ـیاقوت حموی، الادباء، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1400ق.
یحیی بن حمزۀ علوی، الطراز لاسرار البلاغة و علوم حقائق الاعجاز، بیروت، المکتبة العنصریه، 1423ق.
