واکاوی گفتمان تاریخی قرآن از عنوان «مقام ابراهیم»
الموضوعات :عباس رحیملو 1 , سید محمود طیب حسینی 2
1 - پژوهشگر پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
2 - استاد پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
الکلمات المفتاحية: تجرید, تفسیر تاریخی, تغییر انگاره, مقام ابراهیم, تغییر قبله, دانش بدیع,
ملخص المقالة :
دو بار در قرآن، در آیات 125 بقره و 97 آل‌عمران، تعبیر مقام ابراهیم به کار رفته است. بسیاری از مفسران، مصداق این عنوان قرآنی را سنگ معروفِ قدمگاه ابراهیم(ع) در نزدیکی کعبه دانسته‌اند. امّا این مصداق‌شناسی در تبیین دلالت این آیات در بافت نزول آنها، با چالش‌هایی از نظر تاریخی و از نظر ساختار متن روبرو است. پرسش اصلی این نوشتار آن است که آیا این دو آیه در بافت نزول خود، تنها می‌خواسته‌اند دربارة سنگ قدمگاه ابراهیم پیامی را به مخاطبان خویش منتقل کنند یا اینکه با گزینش عنوان مقام ابراهیم، در پی گفتمانی دیگر بوده‌اند؟ در این پژوهش، با شیوه تحلیل ساختار متن، گفتمان تاریخی قرآن از این عنوان در بافت نزول مورد واکاوی قرار گرفت و با تحلیل ساختار زبانی تجرید، آشکار شد عنوان قرآنی مقام ابراهیم دچار تغییر انگاره، از نوع تضییقِ دامنه معنا شده است؛ این عنوان قرآنی در بافت نزول، در معنای عبادتگاه ابراهیم و برای همة خانة خدا، نه فقط سنگ قدمگاه، به کار رفته است. قرآن با معرّفی خانه خدا با عنوان مقام ابراهیم، در پی زمینه‌سازی دستور تغییر قبله (در آیه 125 بقره) و پشتیبانی نظری از این دستور (در آیه 97 آل عمران)، در برابر خرده‌گیری‌های یهودیان مدینه و گفتمان آنها از بیت‌المقدس بوده است.
نابع
قرآنکریم
1 .عهد عتیق
2 .ابن منظور، محمد )1414 ، )لسان العرب. بیروت: دار الفکر.
3 .ابن ابیزمنین، محمد )1423ق(، تفسیر القرآن العزیز، قاهره: لفاروق الحدیثۀ.
4 .ابن ابیشیبه، عبدالله )1409ق(، الکتاب المصنف فی األحادیث واآلثار، ریاض: مکتبۀ الرشد.
5 .ابن ابىحاتم، عبدالرحمن )1419ق(، تفسیر القرآن العظیم، ریاض: مکتبۀ نزار مصطفى الباز.
6 .ابن الجَعْد، علی )1410ق(، مسند ابن الجعد، تحقیق: عامر أحمد حیدر، بیروت: مؤسسۀ نادر.
7 .ابن بابویه، محمد )1413ق(، من ال یحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسالمى.
8 .ابن جنی، عثمان )2008 .)الخصائص. بیروت: دار الکتب العلمیۀ.
9 .ابن جوزى، عبدالرحمن )1422ق(، زاد المسیر فى علم التفسیر، بیروت: دار الکتاب العربی.
10 .ابن حجه، تقیالدین )1425ق(، خزانة األدب و غایة األرب، بیروت: دارصادر.
11 .ابن حموش، مکی بن حموش )1404 ،)الکشف عن وجوه القرائات و عللها و حججها، بیروت:
مؤسسۀ الرسالۀ.
12 .ابن حموش، مکی بن حموش )1429ق(، الهدایة إلى بلوغ النهایة، شارجه: جامعۀ الشارقه.
13 .ابن حنبل شیبانی، احمد )1403ق(، فضائل الصحابة، تحقیق: وصی اهلل محمد عباس، بیروت،
مؤسسۀ الرسالۀ.
14 .ابن رجب، عبدالرحمن )1417ق(، فتح الباری شرح صحیح البخاری، تحقیق: محمود بن شعبان،
و دیگران، مدینه: مکتبۀ الغرباء األثریۀ.
15 .ابن زنجله، عبدالرحمن )1418ق(، حجّة القراءات، محقق: سعید األفغانی، بیروت: مؤسسۀ الرسالۀ.
16 .ابن سید الناس، محمد )1414ق(، عیون األثر، بیروت: دار القلم
>2۰9 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 7۳ ،سال بیست و هشتم، زمستان 1۴۰1 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 73, year 28, Winter 2023
17 .ابن شَبَّه، عمر )1399ق(، تاریخ المدینة، محقق: فهیم محمد شلتوت، جده: السید حبیب محمود
أحمد.
18 .ابن کثیر، اسماعیل )1419ق(، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دار الکتب العلمیۀ
19 .ابن ماجه، محمد )1952م(، سنن ابن ماجه، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، بیروت: دار إحیاء
الکتب العربیۀ
20 .ابن مجاهد، احمد )1400ق(، کتاب السبعة فی القراءات، محقق: شوقی ضیف، مصر: دار المعارف
21 .ابن هشام، عبد الملک )بیتا(، السیرة النبویۀ، تحقیق مصطفى السقا و دیگران، بیروت: دار المعرفۀ
22 .ابن هشام، عبد الملک، )1410ق(، مغنی اللبیب، قم: ناشر :کتابخانه مرعشی نجفی)ره(
23 .ابنعاشور، محمدطاهر )1420ق(، تفسیر التحریر و التنویر، بیروت: مؤسسۀ التاریخ العربی.
24 .ابنعطیه، عبدالحق )1422ق(، المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، بیروت: دار الکتب
العلمیۀ.
25 .ابنمالک، محمد بن محمد )1989م(، المصباح، قاهره: مکتبۀ اآلداب.
26 .ابوالسعود، محمد )1983 م(، ارشاد العقل السلیم الى مزایا القرآن الکریم، بیروت: دار إحیاء
التراث العربی.
27 .افراشی، آزیتا )1395ش(. مبانی معناشناسیِشناختی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات
فرهنگی.
28 .بشیر، حسن )1400« ،)فرایند ساخت معنا در تحلیل گفتمان با روش »پدام« با مطالعه موردی
بیداری اسالمی«، روششناسی علوم انسانی، سال 27 ،شماره 106 ،ص 31-48.
29 .بالغى، محمدجواد )بیتا(، آالء الرحمن فی تفسیر القرآن، قم: وجدانى.
30 .ثعلبى، احمد )1422ق(، الکشف و البیان، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
31 .جرجانى، عبدالقاهر )1430ق(، درج الدرر فى تفسیر القرآن العظیم)منسوب به جرجانی(، عمان:
دار الفکر.
32 .جصاص، احمد )1405ق(، احکام القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
33 .جوادیآملی، عبداهلل )1391 ،)تسنیم، قم: اسراء
34 .زرکشی، محمد بن بهادر )1410 .)البرهان فی علوم القرآن. بیروت: دار المعرفۀ
35 .پاکتچی، احمد )1391 ،)نقد متن، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق)ع(.
36 .زرکشى، محمد )1410ق(، البرهان فى علوم القرآن، بیروت: دارالمعرفۀ.
واکاوی گفتمان تاریخی قرآن از عنوان »مقام ابراهیم«
37 .ستودهنیا، محمدرضا؛ قاسمنژاد، زهرا )1392ش(، نقش سیاق در اختیار وجوه قرائات، »تحقیقات
علوم قرآنی و حدیث«، سال دهم، شماره 2 ،پیاپی 20 ،صص 51-83.
38 .سیوطى، عبدالرحمن )1404ق(، الدر المنثور فى التفسیر بالماثور، قم: کتابخانه مرعشى نجفى.
39 .سیوطى، عبدالرحمن )1412ق(، اإلتقان فی علوم القرآن، بیروت: دار الکتاب العربی.
40 .شانهچی، کاظم )1378ش(، حجّ پیامبر)ص()2« ،)میقات حجّ«، دوره 7 ،شماره 28 ،شماره
.111-88 صص، 28پیاپی
41 .شمس شامی، محمد )1414ق(، سبل الهدی، تحقیق: عدل احمد عبدالموجود و علی محمد
معوض، بیروت: دار الکتب العلمیۀ.
42 .طباطبایى، محمدحسین )1390ق(، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسۀ األعلمی
للمطبوعات.
43 .طبرسى، فضل )1372ش(، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصر خسرو.
44 .طبری، محمد )1412ق(، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفۀ.
45 .طوسى، محمد )1407ق(، تهذیب األحکام، تهران: دار الکتب اإلسالمیه.
46 .طوسى، محمد )بیتا(، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
47 .طیبحسینی، سیدمحمود )1395ش(. »نظریه ای نوین در معنای ظاهر و تنزیل قرآن«. پژوهشهای
قرآنی. دوره 21 ،شماره 78.ص: 64-85
48 .طیبحسینی، سیدمحمود )1397« ،)نقش پیامبر )ص( در اسباب نزول آیات قرآن کریم«، تحقیقات
علوم قرآن و حدیث، دوره 14 ،شماره 4 ،شماره پیاپی 40 ،صص: 131-155.
49 .فاکهی، محمد )1414ق(، أخبار مکة فی قدیم الدهر وحدیثه، محقق: عبد الملک عبد اهلل دهیش،
بیروت: دار خضر.
50 .فخر رازى، محمد، )1420ق(، التفسیر الکبیر)مفاتیح الغیب(، بیروت: دار إحیاء التراث العربی
51 .فیضکاشانى، محمد )1415ق(، تفسیر الصافی، تهران: مکتبۀ الصدر.
52 .قرطبى، محمد )1364ش(، الجامع ألحکام القرآن، تهران: ناصر خسرو.
53 .قطب، سید )1425ق(، فى ظالل القرآن، بیروت: دار الشروق.
54 .کردی، محمدطاهر )1420ق(، التاریخ القویم لمکّة و بیت اهلل الکریم، بیروت: دار خضر.
55 .کلینى، محمد )1407ق(، الکافی، تهران: دار الکتب اإلسالمیۀ.
>211 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 7۳ ،سال بیست و هشتم، زمستان 1۴۰1 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 73, year 28, Winter 2023
56 .ماسون، دنیز )1385ش(، قرآن و کتاب مقدس: درون مایههای مشترک، مترجم: فاطمهسادات
تهامی، تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی.
57 .ماوردى، على )بیتا(، النکت و العیون، بیروت: دار الکتب العلمیۀ.
58 .محلى، محمد بن احمد )1416 ،)تفسیر الجاللین، بیروت: مؤسسۀ النور.
59 .مکارمشیرازى، ناصر )1371ش(، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب اإلسالمیۀ.
60 .میبدى، احمد )1371ش(، کشف االسرار و عدة االبرار، تهران: امیر کبیر.
61 .واحدى، على )1415ق(، الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، بیروت: دار القلم.
62. Crystal, David (2008), A Dictionary of Linguistics and Phonetics, Oxford:
Blackwell.
63. Dickins, James (2006), "Topic and comment", the Encyclopedia of Arabic
Language and Linguistics, vol. 4, Versteegh et al. eds., Brill, Pp. 494-501.
64. Lakoff, G. & Johnsen M. (2003), Metaphors We Live by, London: The
University of Chicago Press.
65. Palmer, F. R. (1976). Semantics: A New Outline. Cambridge: Cambridge
University Press.
66. Peters, F. E. (1996). The Hajj: The Muslim pilgrimage to Mecca and the
holy places. Princeton University Press.
67. van Dijk, Teun A. (2013), "Ideology and Discourse", In: The Oxford
Handbook of Political Ideologies, Eds. Michael Freeden, Lyman Tower Sargent
& Marc Stears, Oxford: Oxford University Press, pp. 175-196.
68. 67. van Dijk, Teun A. (2008), Discourse and Context; A sociocognitive
approach, Cambridge University Press.
69. https://www.sefaria.org/Berakhot.26b.5?lang=bi
