اصالت کتاب الکافی؛ آسیبشناسی تاریخی انتقادها
الموضوعات :
عمیدرضا اکبری
1
,
امیرحسن خوروش
2
1 - دانش‌آموخته دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم .
2 - علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات، دانشکدگان فارابی، دانشگاه تهران، قم، ایران.
الکلمات المفتاحية: کلینی, الکافی, نسخ خطی, تهذیب, اعتبارسنجی تاریخی,
ملخص المقالة :
از دیرباز الکافی کلینی اثری معتبر نزد عالمان امامی به حساب می‌آمده است. اما در دوره حاضر برخی نویسندگان در اصالت نسخه‌های موجود از الکافی خدشه کرده‌اند. پس با توجه به جایگاه بسیار مهم الکافی، این پژوهش پاسخگوی این سؤال است که چه شواهد تاریخی اصالت الکافی را تضعیف یا تقویت می‌کند؟ بنابر نتیجۀ این پژوهش، هم‌خوانی بسیار بالای اسناد الکافی با تهذیب، گستردگی طرق روایت الکافی، توجه بالا به آن در طبقات مختلف و تناسب روایات کتب حدیثی و فهارس از کلینی با الکافی موجود از جمله دلایل اصالت نسخه الکافی است. انتقادها بر اصالت کتاب الکافی از سویی متکی به برداشت‌هایی نادرست درباره جامعیت منابع قدیم است که بر اساس آن، انتظار داشته‌اند کل الکافی در منابعی مانند تهذیب نمود یابد؛ و از سوی دیگر مبانی نادرستی که اصالت‌سنجی آثار کهن را تنها وابسته به قدمت نسخ خطی و یا اتصال طرق اجازه می‌داند. نبود نگاه تاریخی به داده‌های روایات و اسناد الکافی، اطلاعات منابع سده‌های میانی درباره الکافی و نیز چرایی تفاوت‌ها میان الکافی و برخی آثار کهن به این بدبینی‌ها دامن زده است. این پژوهش ضمن تبیین اشکال‌های مستندات ناقدان، نشان داده آنان از قرائن گسترده‌ای در اثبات اصالت الکافی و نیز از جنبه‌های اثباتی مستندات خودشان غفلت کرده، و تحلیل‌هایی اشتباه و یکسویه ارائه داده‌اند.
منابع
1ا قرآن کریم
اصالت کتام الکافی؛ آسیبشناسی تاریخی انتقادها
2ا ابن اثیر، مبار بن محمد )1392ق(، جامع األصووو فی أحادیث الرسووو ، تحقیق: عبدالقادر
ارنؤوط، مکتبۀ الحلوانی، األولیا
3ا ابن بابویه، محمد بن علی )1398ق(، التوحید، تصااحی : هاشاام حسااینی، قم: دفتر انتشااارات
اسالمی، اولا
4ا ابن بابویه، محمد بن علی )1362ش(، الخصووا ، تحقیق: علیاکبر غفاری، قم: دفتر انتشاااارات
اسالمی، اولا
5ا ابن بابویه، محمد بن علی )13۷8ش(، عیون اخبار الرضا )ع(، تصحی : مهدی اجوردی، تهران:
جهان، اولا
6ا ابن بابویه، محمد بن علی )1403ق(، معانی االخبار، تصحی : علیاکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات
اسالمی، اولا
۷ا ابن بابویه، محمد بن علی )1413ق(، من ال یحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسالمی، دوما
8ا ابن شعبه حرانی، ح سن بن علی )2006م(، حقائق أ سرار الدین، سل سلة تراث العلویین، ج4،
تصحی : ابوموسی الحریری، بیروت: دار ألجل المعرفۀا
9ا ابن شهرآشوم مازندرانی، محمد بن علی )1380ق(، معالم العلماء، نجا: المطبعۀ الحیدریۀا
10ا ابن شهرآشوم مازندرانی، محمد بن علی )13۷9ق(، مناقب آ أبی طالب )ع(، قم: عالمها
11ا ابن طاووس، علی بن موسی )1409ق(، إقبا األعما ، تهران: دار الکتب اإلسالمیه، الثانیۀا
12ا ابن طاووس، علی بن موساای )1330ش(، جما األسووبوع بکما العمل المشووروع، قم: دار
الرضی، ااولیا
13ا ابن طاووس، علی بن موسی )1368ق(، فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، قم: دار الذخائر،
اولا
14ا ابن طاووس، علی بن موسی )13۷5ش(، کشف المحجة لثمرۀ المهجة، مصح : محمد حسون،
قم: بوستان کتام، دوما
15ا ابن عساااکر، علی بن حساان )1415ق(، تاریخ مدینة دمشوق ، محقق: علی شاایری، بیروت: دار
الفکرا
16ا ابن قولویه، جعفر بن محمد )1365ش(، کامل الزیارات، تحقیق: عبدالحسااین امینی، نجا: دار
المرتضویۀا
>43 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 74 ،سال بیست و نهم، بهار 1402 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 74, year 29, Spring 2023
1۷ا ابن وهب کاتب، اسااحاق بن ابراهیم بن ساالیمان )138۷ق(، البرهان فی وجوه البیان، تحقیق:
احمد مطلوم و خدیجه حدیثی، األولیا
18ا أبوغالب زرارى، احمد بن محمد )1369ش(، رسووالة أبی غالب الزراری إلى ابن ابنه فی ذکر
آ أعین، مصح : محمدرضا حسینى، قم: مرکز البحوث و التحقیقات اإلسالمیۀ، اولا
19ا اکبری، عمیدرضااا )139۷ش(، »تحلیلی از گزارشهای تازهیام شااامی در مورد کاتب نعمانی«،
مطالعات قرآن و حدیث، ش25 ،ص109-13۷ا
20ا اکبری، عمیدرضااا )1399ش(، »دفاع از انتسااام کتام تصااحی ااعتقادات به شاایخ مفید«،
مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، ش6۷ا
21ا اکبری، عمیدرضا )1401ش(، »سندسازی های طب األئمه منسوم به فرزندان بسطام « مطالعات
فهم حدیث، ش18ا
22ا اکبری، عمیدر ضا )1400ش(، »فهر ست نگاران متقدم امامی و محدودیت د ست ر سی به ن سخ «،
اderaayaat.ir/fehrest-nosakh :دی 4 ،درایات سایت
23ا اکبری، عمیدرضا )1402ش(، نصیریه، تاریخ منابع و عقاید، قم: دانشگاه ادیانا
24ا اکبری، عمیدرضا؛ و جعفری ربانی، مجید )1399ش(، »واکاوی سبک کلینی در روایت از بصائر
الدرجات و نقش آن در تعیین مؤلا کتام و تصحی روایات مشتر «، پژوهشهای رجالی، ش3ا
25ا اکبری، عمیدر ضا؛ ذاکری، محمدتقی )1400ش(، »اتهام ابوالمف ضل شیبانی به تحریا و جعل
اساااناد : عیارسااانجی رویکرد رجالیان متقدم و متأخر «، پژوهشنامه علوم حدیث تطبیقی، ش14،
ص13۷-166ا
26ا انصاااری، حساان )1396ش(، »دوازده نکته درباره اصااالت کتام کافی«، پایگاه کاتبان، 10 تیر،
ansari.kateban.com/post/3309
2۷ا انصاری، حسن )138۷ش(، »ناگفتههایی دربارۀ محمد بن یعقوم کلینی«، شناخت نامة کلینی و
الکافی، قم: دارالحدیثا
28ا بحرالعلوم، محمدمهدی بن مرتضی )1363ش(، رجا السید بحرالعلوم، تهران: مکتبۀ الصادقا
29ا بحرانی، یوساااا بن احمد )1363ش(، الحدائق الناضوورۀ فی أحکام العترۀ الطاهرۀ ، تحقیق
طباطبایی، عبد العزیز، قم: جماعۀ المدرسینا
30ا بحرانی، یوسا بن احمد )بیتا(، لؤلؤۀ البحرین فی اإلجازات وتراجم رجا الحدیث، تحقیق:
محمدصادق بحرالعلوم، قم: مؤسسۀ آل البیت، دوما
اصالت کتام الکافی؛ آسیبشناسی تاریخی انتقادها
31ا پهلوان، منصااور )1392ش(، »بررساای احادیث موهم ساایزده امام در الکافی«، امامتپژوهی،
ش12ا
32ا جواد، ابراهیم )بیتا(، المنهج ال صحیح فی إثبات ن سبة الکتب الحدیثیة والرجالیة، در دسات
نشرا
33ا حر عاملی، محمد بن حسن )1409ق(، وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعۀ، قم: مؤسسۀ
آل البیت )ع( إلحیاء التراث، األولیا
34ا حسین پوری، امین )138۷ش(، »کاوشی در تبویب الکافی«، مجموعه مقاالت فارسی کنگره بین
المللی ثقة االسالم کلینی، ج2 ،قم: دارالحدیثا
35ا حسااینی جاللی، ساایدمحمدرضااا )1418ق(، »صاا ی التحمّل واألداء للحدیث الشااریا«، علوم
الحدیثا
36ا حسینیزاده، محمد علی )1385ش(، شکلگیری و تحو حوزههای شیعه، قم: مؤسسه بشریا
3۷ا ح سینی شیرازی، سیدعلیر ضا ) 1400ق(، ابراهیم بن ها شم؛ بازخوانی فرایند انتقا حدیث
کوفه به قم، گمانههای وثاقت، قم: رود آبیا
38ا حمادی، عبدالر ضا، علیر ضا ح سینی شیرازی ) 1393ش(، »باز شنا سی منابع کلینی در تدوین
کافی«، حدیثپژوهی، ش11ا
39ا حمیری، عبداهلل بن جعفر )1413ق(، قرب اإلسناد، قم: مؤسسۀ آل البیتا
40ا دارالحدیث )1429ق(، مقدمه و تحقیق الکافی کلینى، قم: دارالحدیثا
41ا درایتی، مصااطفی )1390ش(، فنخا )فهرسوتگان نسوخههای خطی(، تهران: سااازمان اسااناد و
کتابخانه ملیا
42ا رجائی، ابوالفضااال )1395ش(، تحلیل حوزههای مختلف میراث مکتوب شوویعه در پنج قرن
نخست براساس دو فهرست نجاشی و شیخ طوسی، پایاننامه ارشد دانشگاه تربیت مدرس، راهنما:
عصمت نیلسازا
43ا رسااتگار، پرویز )1388ش(، »قرینههای سااندی نگارش روضااۀ الکافی به دساات کلینی«، علوم
حدیث، ش51ا
44ا شبیری، محمدجواد )1419ق(، »الکاتب النعمانی وکتابه الغیبۀ«، علوم الحدیث، ش3ا
45ا شاابیری، محمدجواد )1420ق(، »مصااادر الشاایخ الطوساای فی کتابه تهذیب األحکام«، علوم
الحدیث، قم، شمارۀ 6ا
>45 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 74 ،سال بیست و نهم، بهار 1402 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 74, year 29, Spring 2023
46ا شبیری، محمدجواد )1398ش(، »نقش تعبیر وا سطه در معجم رجالی«، تنظیم مح سن میرمهدی،
رهآورد نور، ش6۷ا
4۷ا شریا مرت ضی، علی بن الح سین )1405 ،)ر سائل ال شریف المرت ضی ، تقدیم: ال سید أحمد
الحسینی، إعداد: السید مهدی الرجائی، قم: دار القرآن الکریما
48ا شهید اول، محمد بن مکی )1430ق(، موسوعة الشهید األو ، تحقیق: رضا مختاری، قم: مکتب
اإلعالم اإلسالمیا
49ا شهید ثانى، زین الدین بن علی )1380ش(، ر سائل ال شهید الثانی، تحقیق: ر ضا مختاری، قم:
بوستان کتام، اولا
50ا صاادقیان، ناصار )138۷ش(، »بررسای تطبیقی و تحلیلی صاحی البخاری و الکافی«، مجموعه
مقاالت فارسی کنگرۀ بین المللی ثقة االسالم کلینی، ج2 ،قم: دارالحدیثا
51ا صاااالحی، محمدعلی )1396ش(، »توحید مفضااال بن عمر جعفی در ترازوی نقد«، کتاب قیّم،
س۷ ،ش16 ،ص133-156ا
52ا صدرایی خوبی، علی؛ و اشکوری، سید صادق )138۷ش(، کافیپژوهی در عرصه نسخه های
خطی، قم: دارالحدیثا
53ا صَفّار، محمد بن ح سن )1404ق(، ب صائر الدرجات، ت صحی مح سن کوچهباغی، قم: کتابخانۀ
آیتاهلل مرعشی نجفی، دوما
54ا طاوو سی، سعید )1396ش(، تاریخ اجتماعی شیعه در پنج قرن او هجری بر ا ساس رجا
نجاشی، پایاننامه دکتری دانشگاه تهران، راهنما: رسول جعفریانا
55ا طباطبایی، محمدکاظم )138۷ش(، »مقایسااۀ توحیدنگاری کلینی و صاادوق«، مجموعه مقاالت
فارسی کنگره بین المللی ثقة االسالم کلینی، ج2 ،قم: دارالحدیثا
56ا طو سى محمد بن ح سن )1363ش(، اال ستب صار فیما اختلف فیه من االخبار، تحقیق و تعلیق:
السید حسن الموسوی الخرسان، طهران، دار الکتب اإلسالمیۀ، چهارما
5۷ا طو سى محمد بن ح سن )1364ش(، تهذیب االحکام فی شرح المقنعة، تحقیق: ال سید ح سن
الموسوی الخرسان، طهران، دار الکتب اإلسالمیۀ، سوما
58ا طوسااى محمد بن حساان )13۷3ش(، رجا الطوسوی، تحقیق: جواد القیومی اإلصاافهانی، قم،
جماعۀ المدرسین، اولا
اصالت کتام الکافی؛ آسیبشناسی تاریخی انتقادها
59ا طوسااى محمد بن حساان )1411ق(، الغیبة، تحقیق: عباداهلل الطهرانی، علی أحمد ناصاا ، قم،
مؤسسۀ المعارف اإلسالمیۀ، اولا
60ا طوسااى محمد بن حساان )1420ق(، فهرسوت کتب الشویعة، تحقیق: عبدالعزیز طباطبایی، قم:
مکتبۀ المحقق الطباطبائی، اولا
61ا طوسى محمد بن حسن )138۷ق(، المبسوط فی فقه اإلمامیة، مصح : سید محمد تقى کشفى ،
تهران: المکتبۀ المرتضویۀ إلحیاء اآلثار الجعفریۀ، سوما
62ا عادلزاده، علی )1400ش(، »تحلیل تاریخی روایت نکوهش دیوانگان در حدیقۀ الشایعۀ«، علوم
قرآن و حدیث، ش108ا
63ا عادلزاده، علی )1401ش(، »نقش میرلوحی سبزواری در پیدایش مختصر اثبات الرجعۀ منسوم
به فضل بن شاذان«، پژوهشهای مهدوی، ش41ا
64ا عالمه حلی، ح سن بن یو سا بن مطهر )1411ق(، رجا العالمه الحلی، تحقیق محمد صادق
بحرالعلوم، قم: دار الذخائر، دوما
65ا عالمه حلی، حسان بن یوساا بن مطهر )1413ق(، مختلف ال شیعة فی أحکام ال شریعة ، قم:
جامعۀ المدرسینا
66ا عالمه حلی، حسن بن یوسا بن مطهر )1412ق(، منتهى المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد :
مجمع البحوث اإلسالمیۀا
6۷ا قربانی، رضا )1391ش(، »احمد بن محمد بن خالد برقی در آیینه المحاسن«، لسان صدق، ش1ا
68ا قربانی، رضا )1392ش(، »بررسی قدمت احادیث دوازده امام در الکافی«، امامتپژوهی، ش12ا
69ا کلینى، محمد بن یعقوم )1429ق(، الکافی، تحقیق دارالحدیث، قم: دارالحدیث، اولا
۷0ا مجلسی، محمدباقر )1403ق(، بحار األنوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی، الثانیۀا
۷1ا محقق حلّى، جعفر بن حسن )140۷ق(، المعتبر فی شرح المختصر ، قم: مؤسسه سیدالشهداء
علیهالسالم، اولا
۷2ا محمدی، علیاصااغر؛ و کاووس روحی برندق )1399ش(، »هویت نگارنده مصااباح الشااریعه و
مفتاح الحقیقه«، علوم حدیث، ش9۷ا
۷3ا مدرسی طباطبایی، سیدحسین )13۷5ش(، مکتب در فرآیند تکامل، ترجمه هشام ایزدپناه، بینا،
دوما
۷4ا مرعشی، محمود؛ و متقی، حسین )138۷ش(، کلینینامه، قم: کتابخانه مرعشی نجفی )ره(ا
>47 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 74 ،سال بیست و نهم، بهار 1402 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 74, year 29, Spring 2023
۷5ا مفید، محمد بن محمد بن نعمان )1413ق(، اإلرشاد، قم: کنگره شیخ مفید، اولا
۷6ا مفید، محمد بن محمد بن نعمان )1414ق(، ت صحیح إعتقادات اإلمامیة، قم: کنگره شیخ مفید،
اولا
۷۷ا ملکیان، روح اهلل )1401ش(، »نگاهی به میزان ا صالت کتام کافى موجود«، ن شر مجازی، کانال
14 تابش آگاهی
ا
۷8ا ملکیان، محمدباقر )1439ق(، »تأمالت حول الکتب األربعۀ«، االجتهاد و التقلید، ش4۷ا
۷9ا ملکیان، محمدباقر )2018م(، »کتام من ا یحضااره الفقیه؛ تأمالت فی مرسااالت الصاادوق«،
االجتهاد والتقلید، ش46ا
80ا مؤدم، ساایدرضااا؛ و یعقوبیان، ابراهیم )138۷ش(، »بررساای انتسااام روضااه کافی به کلینی«،
مجموعه مقاالت فارسی کنگره بین المللی ثقة االسالم کلینی، قم: دارالحدیثا
نعمانی، محمد بن ابراهیم )139۷ق(، الغیبة، مصح : علیاکبر غفاری، تهران: صدوق، اولا
82ا نجا شى، احمد بن على )1365ق(، رجا النجا شی ، ت صحی سیدمو سی شبیری، قم: جامعه
مدرسین، ششما
83. Gleave, Robert (2001), "Between hadīth and fiqh: The canonical imāmī
collections of akhbār", Islamic Law and Society, V.8, No.3.
