بازشناسی مفهوم «تخلیط» در آثار کهن رجالی امامیه و بررسی تأثیر آن در اعتبارسنجی راویان

الموضوعات :

سعید سبوئی جهرمی ¹ (دانش‌آموخته کارشناسی ارشد فقه و مبانی حقوق، پردیس قم، دانشگاه تهران، قم ، ایران)
محمد فائزی ² (دانش آموخته سطح 4 و مدرس سطوح عالی حوزه علمیه قم)

تاريخ الإرسال : 12 الإثنين , ذو الحجة, 1443 تاريخ التأكيد : 14 السبت , صفر, 1444 تاريخ الإصدار : 25 الثلاثاء , محرم, 1444

الکلمات المفتاحية: اعتبارسنجی, راوی, رجال, تخلیط, مخلط,

ملخص المقالة :

یکی از اصطلاحات پرکاربرد در آثار کهن علم رجال اصطلاح تخلیط و دیگر مشتقات آن است. معنای این واژه نزد متقدمین روشن بوده است؛ به همین دلیل توضیحی در مورد آن ارائه نداده‌اند، اما با گذشت زمان و ازبین‌رفتن قرائن، این اصطلاح دچار ابهام شد؛ به‌گونه‌ای که علمای متأخر در تعریف آن دچار اختلاف شدند. برخی آن را به معنای فساد عقیده و عده‌ای دیگر آن را به معنای جمع بین روایات معتبر و غیرمعتبر دانسته‌اند. باتوجه‌به نقش مهم این اصطلاح در اعتبارسنجی راویان و ابهامی که در تبیین آن وجود دارد ارائه پژوهشی جامع در راستای رفع ابهامات موجود ضروری به نظر می‌رسد. در این نوشته که باهدف مشخص‌کردن مفهوم تخلیط در کلام متقدمان علم رجال انجام گرفت، با روش توصیفی - تحلیلی و با کمک‌گرفتن از داده‌های کتابخانه‌ای استعمالات مختلف این واژه و دیگر مشتقات آن در آثار پیشینیان مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت و این نتیجه حاصل شد که تخلیط به معنای نقل روایات معتبر و غیرمعتبر توسط یک راوی است که در بیش‌تر موارد ریشه در انحراف عقیدتی او دارد.

المصادر:

منابع
۱ .ابن أبی زینب، محمد بن ابراهیم)۱3۹7ق(، الغیبة، چاپ اول، تهران، نشرصدوق.
2 .ابن اثیر، عزّالدّین)۱38۵ق-۱۹۶۵م(؛ الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر.
3 .ابن بابویه، محمد بن على)۱37۶ش(، األمالی، تهران، کتابچى.
۴(--------- ،------ .۱3۶2ش(، الخصال، قم، جامعه مدرسین.
۵(--------- ،------ .۱38۵ش-۱۹۶۶م(، علل الشرائع، قم، کتاب فروشى داورى.
۶(--------- ،------ .۱378ق(، عیون أخبار الرضا علیه السّالم، تهران، نشر جهان.
7(--------- ،------ .۱3۹۵ق(، کمال الدین و تمام النعمة، تهران، اسالمیه.
8(--------- ،------ .۱۴۰3 ق(، معانی األخبار، قم، دفتر انتشارات اسالمى وابسته به جامعه
مدرسین حوزه علمیه.
۹(--------- ،------ .۱۴۱8ق(الهدایة فی األصول و الفروع، قم،مؤسسه امام هادی ع.
۱۰ .ابن بابویه،على بن حسین)۱۴۰۴ ق(، اإلمامة و التبصرة من الحیرة، قم، مدرسۀ اإلمام المهدى
عجّل اهلل تعالى فرجه الشریف.
۱۱ .ابن شعبه حرانى، حسن بن على)۱۴۰۴ق-۱3۶3ش(، تحف العقول عن آل الرسول صلى اهلل
علیه وآله، قم، جامعه مدرسین.
۱2 .ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على)۱37۹ ق(، مناقب آل أبی طالب علیهم السالم، قم،
عالمه.
۱3 .ابن طاووس، على بن موسى)۱۴۱3 ق.الف(، التحصین ألسرار ما زاد من کتاب الیقین، قم،
مؤسسۀ دار الکتاب
نصّ برامامت تا قبل از غیبت کبری
۱۴(--------- ،-------- .۱۴۱3 ق.ب(، الیقین باختصاص موالنا علیّ علیه السالم بإمرة
المؤمنین، ، قم، دار الکتاب
۱۵ .ابن عقده کوفى، احمد بن محمد)۱۴2۴ ق(، فضائل أمیر المؤمنین علیه السالم، قم، دلیل ما.
۱۶ .ابن کثیر الدمشقی،ابوالفداء اسماعیل بن عمر)۱۴۰7ق-۱۹8۶م(، البدایة والنهایة، بیروت، دار
الفکر.
۱7 .ابو الصالح الحلبى، تقى بن نجم)۱۴۰۴ق(، تقریب المعارف، قم، الهادى.
۱8 .اسکافى،ابو جعفر)۱۴۰2 ق(، المعیاروالموازنة، بیروت.
۱۹ .اشعری،ابوالحسن)۱۴۰۰ق(، مقاالت االسالمیین و اختالف المصلین، ویسبادن، فرانس شتاینر.
2۰ .اشعرى قمى، سعد بن عبد اهلل)۱3۶۰ ش(، المقاالت و الفرق، مرکز انتشارات علمى و فرهنگى .
2۱ .آل کاشف الغطاء، محمد حسین)۱۴۱3ق(، أصل الشیعة و أصولها، بیروت، مؤسسۀاالعلمی.
22 .آل یاسین، محمد حسین)۱۴۱3ق(، أصول الدین، قم، موسسه آل یاسین.
23 .بحرانی، ابن میثم)۱۴۰۶ق(، قواعد المرام فی علم الکالم، قم، مکتبۀ آیۀ اهلل المرعشی النجفی.
2۴(-----،----- .۱۴۱7ق(، النجاة فی القیامة فی تحقیق أمر اإلمامة، قم، مجمع الفکراالسالمی.
2۵ .بحرانى، سید هاشم بن سلیمان)۱37۴ ش(، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسه بعثه.
2۶ .تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد)۱۴۱۰ ق(، غرر الحکم و درر الکلم، قم، دار الکتاب
اإلسالمی.
27 .تنکابنی،محمد بن عبدالفتاح)۱382ش(، ضیاء القلوب، قم، مجمع ذخائر اسالمی.
28 .ثقفى، ابراهیم بن محمد بن سعید بن هالل)۱3۹۵ق(؛ الغارات أواإلستنفار و الغارات، تهران،
انجمن آثار.
2۹ .جاحظ، عمربن بحر)2۰۰2 م(، رسائل الجاحظ، بیروت، دارومکتبۀ الهالل.
3۰ .جعفربن محمد علیه السالم،امام ششم)۱۴۰۰ق(، مصباح الشریعة، بیروت، اعلمى.
3۱ .حافظ برسى، رجب بن محمد)۱۴22ق(، مشارق أنوار الیقین فی أسرار أمیر المؤمنین علیه
السالم، بیروت، أعلمی.
32 .حسینی لواسانی،سید حسن)۱۴2۵ق(، نور األفهام فی علم الکالم، قم، مؤسسۀ النشر االسالمی.
33 .حمصی رازی، سدیدالدین)۱37۶ش(، المعتمد من مذهب الشیعة اإلمامیة، قم، کتابخانه آیۀ اهلل
مرعشی نجفی.
3۴(------- ،--------- .۱۴۱2ق(، المنقذ من التقلید، قم، مؤسسۀ النشراالسالمی.
>339 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ ۷1 ،سال بیست و هشتم، بهار و تابستان 1۴۰1 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 71, year 28, Spring & Summer 2022
3۵ .الحمیری المعافری ،عبدالملک بن هشام)بی تا(، السیرة النبویة، بیروت، دارالمعرفۀ.
3۶ .حمیرى، عبد اهلل بن جعفر)۱۴۱3 ق(، قرب اإلسناد، قم، مؤسسۀ آل البیت علیهم السالم.
37 .خزاز رازى، على بن محمد)۱۴۰۱ ق(، کفایة األثر فی النصّ على األئمة اإلثنی عشر، قم، بیدار.
38 .خواجگی شیرازی،محمد بن احمد)۱37۵ش(، النظامیة فی مذهب اإلمامیة، تهران، میراث
مکتوب.
3۹ .خواجه نصیرالدین طوسی،محمّدبن محمّدبن حسن)۱۴۰7ق(، تجرید االعتقاد، قم:دفتر تبلیغات
اسالمی.
۴۰(----------------،---------------- .۱۴۰۵ق(، رسائل، بیروت، داراالضواء.
۴۱(----------------،---------------- .۱۴۱3ق(، قواعد العقائد، لبنان، دارالغربۀ.
۴2 .ذهبی، محمد بن احمد)۱۴۱3ق-۱۹۹3م(، تاریخ اإلسالم ووفیات المشاهیر واألعالم، به کوشش
تدمری، عمرعبدالسّالم، بیروت، دار الکتاب العربی.
۴3 .راوندی ،ظهیرالدین)۱۴۱۹ق(، عجالة المعرفة فی أصول الدین، بیروت، مؤسسۀ آل البیت ع.
۴۴ .الرسی،القاسم بن ابراهیم)۱۴2۱ق(، مجموع کتب ورسائل، صنعاء، مؤسسۀ االمام زید بن علی.
۴۵ .سبحانی،جعفر)۱۴28ق(، محاضرات فی اإللهیات، تلخیص ربانی گلپایگانی، علی، قم، مؤسسه
امام صادق ع.
۴۶ .سدآبادی ،عبداهلل)۱۴۱۴ق(، المقنع فی اإلمامة، قم، مؤسسۀ النشر االسالمی.
۴7 .شبر،سید عبداهلل)۱۴2۴ق(، حق الیقین فی معرفة أصول الدین، قم، انوارالهدی.
۴8 .شریف مرتضی، علی بن حسین)۱۴۱۱ق(، الذخیرة فی علم الکالم، قم، مؤسسۀالنشراالسالمی.
۴۹(-----------،--------- .۱۴۱۰ ق(، الشافی فی اإلمامة، تهران، مؤسسۀ الصادق ع.
۵۰ .شریف الرضى، محمد بن حسین)۱۴۱۴ ق(، نهج البالغة )للصبحی صالح(، قم، هجرت.
۵۱ .شیخ طوسی،محمد بن حسن)۱382ش(، تلخیص الشافی، قم، انتشارات المحبین.
۵2(--------،---------- .۱۴۰۶ق(، االقتصاد فیما یتعلق باالعتقاد، بیروت، دار االضواء.
۵3(--------،---------- .۱۴۱۱ق(،کتاب الغیبة للحجة ، قم: دار المعارف اإلسالمیۀ.
۵۴(--------،---------- .۱۴۱۴ق(،األمالی، قم، دار الثقافۀ.
۵۵ .شیخ مفید، محمّد بن محمّد بن نعمان)۱۴۱3ق الف(، أوائل المقاالت فی المذاهب و المختارات،
قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
نصّ برامامت تا قبل از غیبت کبری
۵۶(-----------------،------ .۱۴۱3ق ب(، النکت االعتقادیة، قم، المؤتمرالعالمی للشیخ
المفید.
۵7(-----------------،------ .۱۴۱3ق ج(، اإلختصاص، چاپ اول، قم، الموتمر العالمى
اللفیۀ الشیخ المفید.
۵8(-----------------،------ .۱۴۱3ق د(، الفصول المختارة، قم، الموتمر العالمى اللفیۀ
الشیخ المفید.
۵۹(-----------------،------ .۱۴۱3ق ه(، اإلرشاد فی معرفة حجج اهلل على العباد، قم،
الموتمر العالمى اللفیۀ الشیخ المفید.
۶۰ .شیخ حر عاملى، محمد بن حسن)۱۴2۵ ق(، إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بیروت،
اعلمى.
۶۱ .صفار، محمد بن حسن)۱۴۰۴ ق(، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد علیهم السالم، قم،مکتبۀ
آیۀ اهلل المرعشی النجفی.
۶2 .طبرسى، احمد بن على)۱۴۰3 ق(، اإلحتجاج على أهل اللجاج ، مشهد، نشر مرتضى.
۶3 .طبری ، محمد بن جریر)۱387ق-۱۹۶7م(، تاریخ االمم والملوک ، ،بیروت، دار التراث.
۶۴ .طبرى آملى صغیر، محمد بن جریر بن رستم)۱۴۱3ق(، دالئل اإلمامة، قم، بعثت.
۶۵ .طبرى آملى کبیر، محمد بن جریر بن رستم)۱۴۱۵ق(، المسترشد فی إمامة علیّ بن أبی طالب
علیه السالم،قم، کوشانپور.
۶۶ .عاملى نباطى، على من محمد)۱38۴ ق(، الصراط المستقیم إلى مستحقی التقدیم، نجف، المکتبۀ
الحیدریۀ.
۶7 .العروسى الحویزى، عبد على بن جمعۀ)۱۴۱۵ ق(، تفسیر نور الثقلین، قم، اسماعیلیان.
۶8 .عریضى،على بن جعفر)۱۴۰۹ ق(، مسائل علیّ بن جعفر و مستدرکاتها، قم، مؤسسۀ آل البیت
علیهم السالم.
۶۹ .عسقالنی،احمدبن علی بن حجر)۱۴۱۵ق-۱۹۹۵م(، اإلصابة فی تمییز الصحابة، بیروت، دار
الکتب العلمیۀ.
7۰ .عالمه حلی، حسن بن یوسف بن مطهّر)۱3۶3ش(، أنوار الملکوت فی شرح الیاقوت، قم،
الشریف الرضی.
>3۴1 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ ۷1 ،سال بیست و هشتم، بهار و تابستان 1۴۰1 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 71, year 28, Spring & Summer 2022
7۱(-----------------،------- .۱37۴ش(، واجب االعتقاد على جمیع العباد، قم،
کتابخانه آیۀ اهلل مرعشی نجفی.
72(-----------------،------- .۱۴۱۵ق(، مناهج الیقین فی أصول الدین، تهران، دار
االسوة.
73(-----------------،------- .۱37۹ش(، ؛منهاج الکرامة فی معرفة اإلمامة، مشهد،
مؤسسه عاشورا.
7۴(-----------------،------- .۱۹82م(، ؛نهج الحق و کشف الصدق ؛ چاپ
اول،بیروت:دار الکتاب اللبنانی.
7۵ .على بن الحسین علیه السالم، امام چهارم)۱37۶ش(، الصحیفة السجادیة، قم، دفتر نشر الهادى.
7۶ .عیاشى، محمد بن مسعود)۱38۰ ق(، تفسیر العیّاشی، تهران، المطبعۀ العلمیۀ.
77 .فاضل مقداد، ابوعبداهلل)۱۴۱2ق(، االعتماد فی شرح واجب االعتقاد، مجمع البحوث االسالمیۀ.
78(------،-------- .۱۴۰۵ق(، إرشاد الطالبین إلى نهج المسترشدین، قم، کتابخانه آیۀ اهلل
مرعشی نجفی.
7۹ .فتال نیشابورى، محمد بن احمد)۱37۵ش(، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، قم،انتشارات
رضى.
8۰ .فضل بن شاذان نیشابورى، ابومحمد)۱3۶3ش(، اإلیضاح، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
8۱ .فیض کاشانى، محمد محسن)۱37۱ ش(، نوادر األخبارفیمایتعلق بأصول الدین، تهران، مؤسسه
مطالعات و تحقیقات فرهنگى.
82 .قرشى بنایى، على اکبر)۱۴۱2ق(، قاموس قرآن، تهران، دار الکتب االسالمیۀ.
83 .القشیری النیسابوری)بی تا(، مسلم بن الحجاج، صحیح مسلم، بیروت، دار احیاء التراث العربی..
8۴ .قمى، على بن ابراهیم)۱۴۰۴ق(، تفسیر القمی،قم، دار الکتاب.
8۵ .قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا)۱3۶8 ش(، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران، وزارت
فرهنگ و ارشاد اسالمى، سازمان چاپ و انتشارات.
8۶ .کاشف الغطاء، شیخ جعفر)۱۴2۵ق(، العقائد الجعفریة، قم، مؤسسه انصاریان.
87 .کراجکى، محمد بن على)۱۴۱۰ ق(، کنز الفوائد، قم، دارالذخائر.
88 .کشى، محمد بن عمر)۱۴۰۹ ق(، رجال الکشی - إختیار معرفة الرجال، مشهد، مؤسسه نشر
دانشگاه مشهد.
نصّ برامامت تا قبل از غیبت کبری
8۹ .کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق)۱۴۰7 ق(، الکافی، تهران، دار الکتب اإلسالمیۀ
۹۰ .لیثى واسطى، على بن محمد)۱37۶ ش(، عیون الحکم و المواعظ،قم، دار الحدیث.
۹۱ .مجلسی، محمّدباقر)بی تا(، حق الیقین، انتشارات اسالمیه.
۹2(------،---- .۱۴۰3 ق(، بحار األنوارالجامعة لدرر أخبار األئمة األطهار، بیروت: دار إحیاء
التراث العربی.
۹3 .مجلسى، محمدتقى)۱۴۰۶ ق(، روضة المتقین فی شرح من ال یحضره الفقیه، قم، مؤسسه
فرهنگى اسالمى کوشانبور.
۹۴ .محقق حلی، جعفربن حسن)۱۴۱۴ق(، المسلک فی أصول الدین و الرسالة الماتعیة، مشهد،
مجمع البحوث االسالمیۀ.
۹۵ .مرعشی شوشتری، سید نور اهلل)۱3۶7ش(، الصوارم المهرقة فی رد الصواعق المحرقة، تهران،
نهضت.
۹۶(--------،----------- .۱۴۰۹ق(،إحقاق الحق و إزهاق الباطل، قم، مکتبۀ ایۀ اهلل
المرعشی النجفی.
۹7 .مظفر، محمد رضا)۱387ش(، عقائد اإلمامیة، قم، انتشارات انصاریان.
۹8 .مظفر، محمدحسین)۱۴22ق(، دالئل الصدق، قم، مؤسسه آل البیت.
۹۹ .مقدس اردبیلی، احمد بن محمّد)۱383ش(، حدیقة الشیعة، قم، انتشارات انصاریان.
۱۰۰ .مقریزی، احمدبن علی)۱۴2۰ق-۱۹۹۹م(إمتاع األسماع، بیروت، دار الکتب العلمیۀ
۱۰۱ .ناشئ اکبر، عبداهلل بن محمّد)۱38۶ش(؛ مسائل اإلمامة، قم، مرکز مطالعات ادیان و مذاهب.
۱۰2 .نراقی، مالمحمّدمهدی)۱38۰ش(، شهاب ثاقب، قم، کنگره بزرگداشت محققان نراقی.
۱۰3(----------،--- .۱3۶۹ش(، أنیس الموحدین، تهران، انتشارات الزهراء.
۱۰۴ .نسائى، ابو عبد الرحمن)۱۴2۴ ق(، خصائص أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السّالم،
بیروت، المکتبۀ العصریۀ.
۱۰۵ .نوبخت، ابواسحاق ابراهیم)۱۴۱3ق(، الیاقوت فی علم الکالم، قم، کتابخانه آیۀ اهلل مرعشی
نجفی.
۱۰۶ .نوبختى، حسن بن موسى) ۱۴۰۴ق(، فرق الشیعة، بیروت، دار األضواء.
>3۴3 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ ۷1 ،سال بیست و هشتم، بهار و تابستان 1۴۰1 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 71, year 28, Spring & Summer 2022
۱۰۶ .نورى، حسین بن محمد تقى)۱۴۰8ق(، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسۀ آل
البیت علیهم السالم.
۱۰7 .نیلى نجفى، بهاء الدین على بن عبدالکریم)۱3۶۰ش(، منتخب األنوار المضیئة فی ذکر القائم
الحجّة علیه السالم، قم، مطبعۀ الخیام.
۱۰8 .هاشمى خویى، میرزا حبیب اهلل)۱۴۰۰ ق(، منهاج البراعة فی شرح نهج البالغة و تکملة منهاج
البراعة، تهران، مکتبۀ اإلسالمیۀ.
۱۰۹ .هاللى، سلیم بن قیس)۱۴۰۵ق(، کتاب سلیم بن قیس الهاللی، قم، الهادى. 

_||_