ربا انگاریِ مطلق زیادتی در معاوضات، با رویکردی بر سیاست جنایی ایران

الموضوعات : آموزه های فقه و حقوق جزاء

وحید زارعی شریف ¹

1 - گروه حقوق، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد لاهیجان، لاهیجان، ایران

تاريخ الإرسال : 09 الأحد , رمضان, 1443 تاريخ التأكيد : 17 الأربعاء , شوال, 1443 تاريخ الإصدار : 21 الأحد , شوال, 1443

الکلمات المفتاحية: ربا انگاری, شرایط ربا, ملاک ربا انگاری, مبانی ربا انگاری,

ملخص المقالة :

جرم انگاری ربا، یکی از مهمترین ابزارهای فقهی در حفظ تعادل اقتصادی جامعه و حفاظت و کنترل بازار است. بررسی ادبیات مکتوب فقه امامیه، از اختلاف شدید فقیهان امامیه در تعیین ملاک‌های ربا انگاری گزارش می دهد که با توجه به اتکای قوانین کیفری ایران بر متون فقه امامیه، این اختلاف، از نقشی چشمگیر و اثر گذار بر جرم انگاری ربا در سیاست جنایی ایران، برخوردار است. مشهور فقیهان امامیه، با استناد به شماری از روایات، از جمله روایات ضعیف، اجماع مدرکی و تخصیص اکثر عمومات قرآنی ناظر بر ربا، اتحاد جنس و کیلی یا وزنی بودن عوضان را ملاک ربا انگاری می داند. برخی از فقیهان، با افزودن ملاک عددی، به ملاک های مذکور، عملاً از اهمیت تحریم ربا کاسته اند. می توان مصلحت‌اندیشی سیاسی، تجویز ربا در قالب قوانین بانکی و نیز رویه ی قضایی متشتت را از آثار پذیرش دیدگاه مذکور برشمرد. نوشتار حاضر، با بررسی مبانی نظرات فقیهان امامیه، این فرضیه را اثبات و نتیجه می گیرد که روایات مورد استناد مشهور، با توجه به عرف زمان صدور آن ها، به معاوضات قدیم، ناظر و منحصر است و قابلیت تعمیم پذیری به هر زمان و مکان را ندارد؛ حال اینکه عمومات آیات قرآن، بر ربا انگاری هرگونه شرط افزایش ارزش اقتصادی عوضان در کلیه معاوضات، اعم از قرضی و معاملی، دلالت دارد.

المصادر:

قرآن کریم

1. ابن فارس، احمد بن فارس، ( 1404 ق )، معجم مقائیس اللغة، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم.


2. ابن منظور، محمد بن مکرم، ( 1414 ق )، لسان العرب، دار الفکر ـ دار الصادر، بیروت.


3. برقی، احمد بن محمد، ( 1317 )، المحاسن، انتشارات اسلامیه، قم.


4. حر عاملی، محمد بن حسن، ( 1409 ق )، وسائل الشیعة، مؤسسه آل البیت (ع)، قم.


5. حلی، حسن بن یوسف، ( 1414 ق )، تذکرة الفقهاء، مؤسسه آل البیت (ع)، قم.


6. حمیری قمی، عبدالله بن جعفر، ( 1413 ق )، قرب الاسناد، مؤسسه آل البیت (ع)، قم.


7. خزائی، میثم، سیادت، سید محمد حسن، زرگریان، طه، ( 1397 )، ارزیابی فقهی شروط بیع صرف با تأملی بر شرطیت تقابض در مجلس، مجله پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، سال چهاردهم، شماره 53، ص 81ـ108


8. خویی، سید ابوالقاسم، ( 1418 ق )، البیان فی تفسیر القرآن، دار الثقلین، قم


9. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، ( 1412 ق )، مفردات الفاظ القرآن، دار العلم ـ دار الشامیة، بیروت ـ دمشق.


10. سلار دیلمی، حمزة بن عبد العزیز، ( 1414 ق )، المراسم العلویة فی الاحکام النبویة، مجمع جهانی اهل البیت (ع)، قم.


11. سلطانی شوربا خورلو، اسماعیل، ( 1388 )، مقصود از موافقت و مخالفت حدیث با قرآن در روایات عرض، مجله معرفت، شماره 136، ص71ـ84.


12. صدر، سید محمد باقر، ( 1417 ق ). بحوث فی علم الاصول، مرکز پژوهش­های اسلامی غدیر، قم.


13. صدوق، محمد بن علی، ( 1385 ق )، علل الشرائع، مکتبة الحیدریة، نجف اشرف.


14. صدوق، محمد بن علی، ( 1413 ق )، من لایحضره الفقیه، دفتر انتشارات اسلامی، قم.


15. طباطبایی یزدی، سید محمد کاظم، ( 1406 ق )، تکملة العروة الوثقی، انتشارات اسماعیلیان، قم.


16. طوسی، محمد بن حسن، ( 1376 )، تهذیب الاحکام، انتشارات اسلامیه، تهران.


17. طوسی، محمد بن حسن، ( 1370 ق )، الخلاف، دفتر انتشارات اسلامی، قم.


18. طوسی، محمد بن حسن، ( 1417 ق )، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، دفتر انتشارات اسلامی، قم.


19. عاملی، زین ‌الدین بن علی، ( 1413 ق )، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، مؤسسه معارف اسلامی، قم.


20. عنایه، غازی حسین، ( 1411 ق )، اسباب النزول القرآنی، دار الجیل، بیروت.


21. فاضل مقداد، جمال ‌الدین بن عبدالله، ( 1404 ق )، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، انتشارات کتابخانه مرعشی نجفی، قم.


22. قزوینی رازی، احمد بن فارس، ( 1399 ق )، معجم مقاییس اللغة، دار الفکر، بیروت.


23. کرکی، علی بن حسین، ( 1408 ق )، جامع المقاصد فی شرح القواعد، مؤسسه آل البیت (ع)، قم.


24. کلینی، محمد بن یعقوب، ( 1387 )، الکافی، دار الحدیث، قم.


25. گلباغی ماسوله، سید علی جبار، ( 1396 )، نظریه­ی داعی بر داعی در بوته تحلیل و نقد، جستارهای فقهی و اصولی، سال سوم، شماره 7، ص57ـ79.


26. گلباغی ماسوله، سید علی جبار، ( 1398 )، چیستی شناسی ضمان از منظر فقه شیعه، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، سال یازدهم، شماره 20، ص3.1ـ324.


27. گلباغی ماسوله، سید علی جبار، ( 1399 )، واکاوی تاریخی قالب شناسی ضمان، آموزه­های فقه مدنی، دوره­ی دوازدهم، شماره 22، ص127ـ149.


28. مصطفوی، حسن، ( 1402 ق )، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، مرکز نشر کتاب، تهران.


29. معرفت، محمد هادی، ( 1383 )، التفسیر الاثری الجامع، مؤسسه تمهید، قم.


30. مکارم شیرازی، ناصر، ( 1380 )، ربا و بانکداری اسلامی، مدرسه امام علی بن ابیطالب (ع)، قم.


31. مفید، محمد بن محمد، ( 1410 ق )، المقنعة، دفتر انتشارات اسلامی، قم.


32. موسوی خمینی، سید روح‌الله، ( 1415 ق )، کتاب البیع، انتشارات اسماعیلیان، قم.


33. نجفی، محمد حسن، ( 1365 )، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، انتشارات اسلامیه، قم.


34. نقدی دورباطی، مریم، ( 1390 )، جعاله در نظام بانکداری اسلامی، مجله پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، سال هفتم، شماره 24، ص 175ـ200.


35. واحدی، علی بن احمد، ( 1411 ق )، اسباب النزول، دار الکتب العلمیة، بیروت.