کد مقاله : zagros-1187349 بازدید : 27 صفحه: 20 - 41

نوع مقاله: پژوهشی

آسیب شناسی زلزله و مدیریت بحران سکونتگاه های شهری(مطالعه موردی: شهر سرپل ذهاب)

محورهای موضوعی : پهنه بندی خطر نسبی زلزله و مطالعات جغرافیایی

تاریخ دریافت : 1403/05/10 تاریخ پذیرش : 1403/04/26 تاریخ انتشار : 1403/06/18

کلید واژه: عوامل به وجودآورنده, عوامل تسهیل کننده, عوامل بازدارند, مدیریت بحران, زلزله, شهر سرپل ذهاب..,

چکیده مقاله :

زلزله از مهمترین مخاطراتی است که شهرها در نتیجه رخ دادن آن متحمل آسیب های و صدمات جدی می شوند. این آسیب ها تحت تاثیر برخی عوامل شدت کمتر یا بیشتر به خود می گیرند. در این راستا، عوامل مختلفی می تواند تاثیرگذار باشد و مدیریت بحران را کمک نمایند. هدف تحقیق بررسی عوامل موثر در خسارت و آسیب های زلزله در شهر سرپل ذهاب است. روش تحقیق توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر گردآوری داده ها از طریق پرسش نامه است. روایی تحقیق از طریق جامعه نخبگان و پایایی آن نیز با ضریب کرونباخ بیشتر از 70/0 تایید شد. جامعه آماری تحقیق را شهروندان شهر سرپل ذهاب بالغ بر 45481 نفر تشکیل داده اند. با استفاده از فرمول کوکران، حجم نمونه 381 نفر تعیین شد. روش نمونه گیری به صورت تصادفی بوده است. نتیجه آزمون تی تک نمونه ای نشان داد عوامل موثر در زمینه خسارات و آسیب های زلزله(به وجود آورنده، بازدارنده و تسهیل کننده) در سطح معناداری برابر با 000/0 و کمتر از 05/0 معنادار بوده اند. نتیجه رگرسیون نیز تایید نمود که عوامل بازدارنده می توانند با 447/0 واحد، میزان خسارات و آسیب های زلزله را پیش بینی نمایند که به معنی پیش بینی 44 درصد از تغییرات است. همچنین عوامل به وجود آورنده 41 درصد و عوامل تسهیل کننده نیز 20 درصد قدرت پییش بینی و تاثیرگذاری دارند.نتیجه تحلیل عاملی نیز نشان می دهد که دو عامل موثر به وجود آورنده خسارات و آسیب های زلزله در شهر سرپل ذهاب عبارت اند از نبود ساختمان های استاندارد و عدم سازگاری کاربری ها با وزن 35/59 و عدم توجه به مسائل آموزشی و مدیریتی با وزن 926/9 ؛ در زمینه عوامل اصلی بازدارنده، اجرای مقررات ساخت و ساز و حمایت مالی با وزن 79/56 و دسترسی به خدمات و سازگاری کاربری ها با وزن 79/10 و در زمینه عوامل تسهیل کننده نیز مدیریت و نظارت یکپارچه با وزن 79/68 و سپس حمایت و تسریع نیازهای ضروری با وزن705/9 شناخته شده اند.

چکیده انگلیسی:

Earthquakes are one of the most important hazards that cities suffer serious damage as a result. These injuries are more or less severe under the influence of some factors. In this regard, various factors can be effective and help crisis management. The purpose of this study is to investigate the factors affecting earthquake damage in Sarpol-e Zahab. The research method is descriptive-analytical and based on data collection through a questionnaire. The validity of the research was confirmed by the elite community and its reliability was confirmed by Cronbach's coefficient greater than 0.70. The statistical population of the study consists of 45,481 citizens of Sarpol-e Zahab. Using Cochran's formula, the sample size of 381 people was determined. The sampling method was random. The result of one-sample t-test showed that the effective factors in the field of earthquake damage (causing, preventing and facilitating) were significant at the level of 0.000 and less than 0.05. The regression result also confirmed that inhibitory factors can predict the amount of earthquake damage with 0.447 units, which means predicting 44% of the changes. Also, 41% of the causing factors and 20% of the facilitating factors have the power of predicting and influencing. Standard and incompatibility of users with a weight of 59.35 and lack of attention to educational and management issues with a weight of 9.926; In the field of main deterrents, implementation of construction regulations and financial support with a weight of 56.79 and access to services and user compatibility with a weight of 10.79 and in the field of facilitators, integrated management and supervision with a weight of 68.79 and then Support and acceleration of essential needs with a weight of 9.705 are known.

منابع و مأخذ:

1. ابراهیمی، مجید؛ سلمانی مقدم، محمد؛ امیراحمدی، ابوالقاسم؛ نوری، مریم.(1394). ارزیابی آسیب پذیری لرزه ای شهر بَردَسْکن در برابر زلزله با استفاده از مدل سلسله مراتبی وارون (IHPW)، مجله مخاطرات محیط طبیعی،4(6): 137-105.
2. آزاده، سیدرضا؛ تقوایی، مسعود.(1396). تحلیل فضایی آسیب‌پذیری سکونتگاه‌های شهری و روستایی در برابر مخاطره زلزله(مطالعه موردی: استان گیلان، تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، 4(3): 84-71.
3. آیسان، یاسمین؛ دیوس، یان.(1382). معماری و برنامه ریزی بازسازی، ترجمه علیرضا فلاحی، تهران: نشر دانشگاه شهید بهشتی.
4. پورحیدری، غلامرضا؛ ولدبیگی، برهان الدین.(1389). پیشگیری و آمادگی در برابر بحران ها: ایجاد جوامع پایدار، تهران: نشر دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله.
5. تقوایی، مسعود؛ دارابی، مژگان.(1387). مديريت بحران شهري با تاکيد بر مرحله پس از بحران، مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی، 3(6): 23-36.
6. حاجی نژاد، علی؛ بدلی، احد؛ آقایی، واحد.(1394). بررسي عوامل موثر بر آسيب پذيري ناشي از زلزله در مناطق شهري داراي سکونت گاه هاي غيررسمي با استفاده از GIS (مطالعه موردي مناطق 1 و 5 شهر تبريز)، مجله مخاطرات طبیعی، 4(6): 33-56.
7. حسین زاده دلیر، کریم؛ حیدری، محمود جواد.(1390). تحلیلی بر بلندمرتبه سازی و معایب آن در ایران، رشد آموزش جغرافیا، 95: 3-13.
8. خدادادی، فاطمه؛ انتظاری، مژگان؛ ساسان پور، فرزانه.(1399). تحلیل آسیب پذیری شهری در برابر مخاطره زلزله با روشELECTRE FUZZY (مطالعه موردی: کلان شهر کرج)، تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی،20(56): 93-113.
9. رشیدی اصل، مصطفی؛ ارژنگی مستعلی بیگلو؛ حجت؛ رشیدی اصل، سعیده.(1396). عوامل موثر درآسیب پذیری شهرها در برابر زلزله عوامل موثر در آسیب پذیری شهرها در برابر زلزله,کنفرانس بین المللی مطالعات نوین در عمران ، معماری و شهرسازی با رویکرد ایران اسلامی، مشهد، ایران.
10. ساسان پور، فرزانه؛ شماعی، علی؛ مجید، افسر، مجید؛ سعید پور، شراره.(1396). بررسي آسيب پذيري ساختمانهاي شهر در برابر مخاطرات طبيعي (زلزله)(مطالعه موردي: محله محتشم کاشان)، مجله مخاطرات محیط طبیعی،6(14): 103-122.
11. سرور، هوشنگ؛ کاشانی اصل، امیر.(1395). ارزیابی آسیب پذیری کالبدی شهر اهر در برابر بحران زلزله، 9(34): 108-87.
12. شمس، مجید؛ معصوم پور، جعفر؛ سعیدی، شهرام؛ شهبازی، حسین.(1390).بررسي مديريت بحران زلزله در بافت هاي فرسوده شهر کرمانشاه مطالعه موردي: محله فيض آباد، آمایش محیط،4(13): 41-66.
13. طالب پور، اکبر؛ مجاهددینی، مرجان.(1398).نقش مديريت يکپارچه شهري در بهبود مديريت بحران و افزايش کيفيت خدمات عمومي به شهروندان (مطالعه موردي: استان تهران)، مطالعات توسعه اجتماعی-فرهنگی، 7(4): 67-92.
14. فرجی، امین؛ قرخلو، مهدی.(1389). زلزله و مديريت بحران شهري (مطالعه موردي: شهر بابل)، مجله جغرافیا،8(25): 143-164.
15. قائدرحمتی، صفر.(1387). گسترش فیزیکی شهرها و ضرورت تعیین حریم امن شهری، نمونه موردی شهر اصفهان،جغرافیا و مطالعات محیطی، 1(3): 14-25.
16. قنبری، ابوالفضل؛ زلفی، علی.(1393). ارزیابی آسیب پذیری شهری در برابر زلزله با تاکید بر مدیریت بحران شهری در شهر کاشمر، تحلیل فضایی مخاطرات محیطی،1(4): 59-74.
17. گل شناس، منا.(1388). عوامل تسهیل کننده برنامه ریزی راهبردی قبل از وقوع بحران (مورد مطالعه: زلزله تهران)، پایان نامه کارشناسی ارشد شهرسازی، دانشکده مدیریت و حسابداری، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران.
18. Alexander, d.(2007). Disaster Management: From Theory to Implementation,Journal of seismology and earthquake engineering, 9(2): 49-59.
19. Bhuiyan, S.(2010). A crisis in governance: Urban solid waste management in Bangladesh, Journal of Habitat International,34(1): 125-133.
20. Botero ,V.(2009). Geo-information for measuring vulnerability to earthquake: a fitness for use approach PHD thesis, ITC, Netherland.
21. Downing, T. E. Bakker, K.(1998). Drought discourse and Vulnerability. Environmental change unit, University of Oxford, Oxford OX13 TB, UK. Retrieved from World Wide Web:http.//www.Eci-ox.ac.Uk/ vulnerablecommuniyies /drought- discourse-and-vulnerable-htm.
22. Gasparini,P., Manfredi, G., Zschau,J.(2011). Earthquake early warning as a tool for improving society’s resilience and crisis response,Journal of Soil Dynamics and Earthquake Engineering, 31(2): 267-270.
23. Hizbaron, D. R. Baiquni, M. Sartohadi, J. & Rijanta, R. (2012). Urban Vulnerability in Bantul District, Indonesia—Towards Safer and Sustainable Development, Journal of Sustainability, 4(1) 2022-2037.
24. Jain, G. (2015). The role of private sector for reducing disaster risk in large scale infrastructure and real estate development: Case of Delhi, International Journal of Disaster Risk Reduction,14(3): 255-238.
25. Mobaraki, O. Kashaniasl, A. (2014). The Role of Urban Planning In Crisis Management with an Emphasis on Earthquakes, (A Case Study of Ahar City), International Journal of Basic Sciences & Applied Research. 3 (SP): 256-263.
26. Motiram, B. H. (2014). Earthquake Risk Assessment, Loss Estimation and Vulnerability Mapping for Dehradun City, India. Master of Science in Geo-information Science and Earth Observation, Faculty of Geo-information Science and Earth Observation of the University of Twente.
27. Nekoei,M., Amiresmaili,M., Aradoei,Z.(2016). Investigation of obstacles against effective crisis management in earthquake, Journal of Acute Disease,5(2):91-95.
28. Roshan, A,, Kumar,M.(2020). Water end-use estimation can support the urban water crisis management: A critical review, Journal of Environmental Management,268(3): 110-131.
29. Selma, C. (2016). Seismic risk assessment at Emergency Limit Condition of urban neighborhoods: application to the Example District of Barcelona. Master Thesis in Civil Engineering, Department of Construction Engineering, Universitat Politècnica de Catalunya under Erasmus Program.
30. Timmerman, P.(1981). Vulnerability, resilience and the collapse of society. Environmental monograph, Institute for Environmental Studies. , University of Toronto, Canada.
31. Toro. J, Duarte. O , Requena. I, Zamorano. M.(2012)., Determining Vulnerability Importance in Environmental Impact Assessment The case of Colombia, Environmental Impact Assessment Review 32 : 107–117.
32. Tromeur, E. M´enard, R. Bailly, J.-B. & Souli´e, C. (2012). Urban vulnerability and resilience within the context of climate change, Nat. Hazards Earth Syst. Sci, 12(1): 1811–1821.
33. United Nations International Strategy for Disaster Reduction (UN/ISDR) .(2009). UNISDR terminology on disaster risk reduction. UN/ISDR, Geneva.
34. Zheng, B., Bi, G., Liu, H., & Lowry, P. B. (2020). Corporate crisis management on social media: A morality violations perspective, Journal of Heliyon, 6(7):35-44.

متن کامل:

$C:\Users\SobhanPc\Pictures\head_far5.jpg$

Journal of Geography and Urban Planning Chashmandaz-E-Zagros

Vol 16 , No 60 , Autumn 2024

p ISSN: e ISSN: 2821-0832

Research Paper

Earthquake Pathology and Crisis Management of Urban Settlements (Case Study: Sarpol-e- Zahab City

Peyman Karimi: PhD Student in Urban Planning, Malayer Branch, Islamic Azad University, , Malayer, Iran.

Abas Malek hosini¹:Professor, Department Geography of Urban Planning, ,Malayer Branch, Islamic Azad University, Malayer, Iran.

Shams Majid: Professor, Department Geography of Urban Planning, , Malayer Branch, Islamic Azad University, Malayer, Iran.

Received: 2023/4/ 26 Accepted: 2024/7/31

Abstract

Keywords: Causing factors, facilitating factors, inhibiting factors, crisis management, earthquake, Sarpol-e- Zahab city.

Citation: Peyman, K., Malek hosini, A., Shams, M (2023

Earthquake Pathology and Crisis Management of Urban Settlements (Case Study: Sarpol-e- Zahab City)

. Journal of Geography and Urban Planning Chashmandaz-E-Zagros, Vol 16, No 61 , PP.1-26

The Author(s) Publisher: Borujerd Islamic Azad University

DOI:

DOR:

Extended Abstract

Introduction

Among all natural hazards, earthquake is one of the most serious ones, which causes huge economic losses and deaths of people. Iran is located on the Alpine-Himalaya earthquake belt, which is an earthquake-prone region. Vulnerability of cities to earthquakes as one of the basic issues of the world is facing specialists of various fields. Technical and historical studies of earthquakes in Iran show that devastating earthquakes in the direction of the internal fault have in many cases caused damage and killed hundreds and sometimes thousands of people (Ebrahimi et al., 2014: 34). Earthquake vulnerability is one of the most important challenges facing big cities in Iran. When cities, in addition to wear and tear, have marginal areas and informal settlements, the sensitivity of this issue doubles (Hajinejad et al., 2014: 33).

Methodology

In this research, considering the characteristics of the city of Sarpol Zahab and due to its geographical location, it has been tried to identify the effective factors in reducing damages by examining the experiences of the earthquake that occurred in this city. Due to the location of Sarpol Zahab city in the zoning position with relatively high risk, the occurrence of a large earthquake in this city will result in many damages and casualties. The current research is a descriptive-analytical type of research and in terms of method, it is a quantitative type of research. This research is based on field data collection. The statistical population of the research is made up of 45,481 citizens of Sarpol Zahab city. Using Cochran's formula, the sample size was determined to be 381 people. Questioning was done randomly at the level of citizens. The field data collection tool was made by the researcher through the questionnaire tool. The validity of the research was done through the elite community. Due to the need to pay attention to the reliability of the analyzes in the questionnaire, the amount of this index was calculated using Cronbach's alpha statistics, which was calculated to be more than 0.70, which is acceptable. In this research, statistical tests were used in spss software for analysis. In fact, different and influential factors in earthquake damages and damages were identified and analyzed according to statistical tests such as t-test, factor analysis, regression and Pearson correlation.

Results and discussion

Sarpol Zahab is one of the important cities of Kermanshah province and the center of Sarpol Zahab city. This city is located at 45 degrees and 52 minutes of east longitude and 34 degrees and 24 degrees of latitude, in the west of the country and at the end of the slope of the Zagros highlands, on the Tehran-Baghdad international road. Due to its geographical location, this city is located on an earthquake-prone fault. The Sarpol Zahab earthquake with a magnitude of 3.7 on the Richter scale on November 21, 2016 is one of the most important earthquakes that occurred in this region. This earthquake led to the destruction of large parts of Sarpol Zahab city and surrounding areas. Examining the condition of housing after the earthquake shows that 59.3% of the housings, except for the destroyed and newly built group, 32.5% have been renovated and 1.8% of the housings are known to be undamaged. The measurement of the type of materials used in housing before the earthquake shows that more than 15.7% of the materials were in the form of concrete frame and 27.3% were in the form of metal frame. Also, 52.8% were brick and 4.2% were clay and mud. It is confirmed that factors such as access to relief services and equipment, implementation of construction laws and regulations, use of appropriate materials in buildings, allocation of financial resources to worn-out fabric, standardization of the width of passages and accesses, appropriate location of health centers, access Transportation and open spaces, the compatibility of uses and the construction of freeways far from vulnerable areas have had an impact on the damages caused by the earthquake in the city of Sarpol Zahab.

Conclusion

Due to the location of Sarpol-e-Zahab city in the zoning position with relatively high risk, the occurrence of a large earthquake in this city will result in many damages and casualties. As the earthquake of 2016 is also a proof of this claim that the lack of planning and forward-looking in different parts of the city has caused a lot of damage to this city. Therefore, it is an undeniable necessity to know the effective factors in the amount of damages and losses caused to this city due to the earthquake with the aim of better crisis management. Correlation analysis shows the existence of a direct and significant relationship between the factors that cause, prevent and facilitate earthquake damage. That is, with the improvement or weakness of each of them, the other also improves or weakens.

مقاله پژوهشی

آسیب شناسی زلزله و مدیریت بحران سکونتگاه های شهری(مطالعه موردی: شهر سرپل ذهاب)

پیمان کریمی،: دانشجوی دکترای جغرافیا وبرنامه ریزی شهری، واحد ملایر، دانشگاه آزاد اسلامی، ملایر، ایران

عباس ملک حسینی ²:دانشیار گروه جغرافیا وبرنامه ریزی شهری ، واحد ملایر، دانشگاه آزاد اسلامی، ملایر، ایران

مجید شمس: استاد گروه جغرافیا وبرنامه ریزی شهری ، واحد ملایر، دانشگاه آزاد اسلامی، ملایر، ایران

دریافت:6 /1/1402 صص 41-21 پذیرش26/4/1403

چکیده

واژه‌های کلیدی: عوامل به وجودآورنده، عوامل تسهیل کننده، عوامل بازدارند، مدیریت بحران، زلزله، شهر سرپل ذهاب..

استناد: کریمی، پیمان؛ ملک حسینی،عباس و شمس مجید. (1402). آسیب شناسی زلزله و مدیریت بحران سکونتگاه های شهری(مطالعه موردی: شهر سرپل ذهاب). جغرافیا وبرنامه ریزی شهری چشم انداز زاگرس، سال 3، شماره 11، صص41-21.

©نویسندگان

ناشر: دانشگاه آزاد اسلامی، واحدبروجرد

DOI:

DOR:

[1] . Corresponding authorPeyman Karimi

, Tel: +989188346549

[2] . نویسنده مسئول: عباس ملک حسینی، پست الکترونیکی: malekhoseini@yahoo.com ، تلفن: 09183611417

مقدّمه

در اوایل سده بیست و یکم، اکثریت روزافزون جمعیت جهان در شهرها زندگی میکنند. جامعه شهری در حال پیچیده شدن دوچندان است چنانچه مجموعه جدیدی از روابط اجتماعی، میزان بالایی از ارتباط و اهداف رقابت پذیری شکل گرفته است(Tromeur,2012:1811). تمرکز مردم، ساختمانها، زیرساختها و فعالیتهای اقتصادی در شهرها، آنها را به کانون فجایع کوچک و بزرگمقیاس تبدیل نموده است به عبارت دیگر، شهرنشینی از انباشت منابع، تمرکز قدرت، جذابیت قلمرو زندگی فرهنگی ساخته شده است. همینطور به منزله بردار جدیدی از ریسک به خصوص در نتیجه مساله تمرکز تلقی می گردد. مخاطرات به مساله مهمی تبدیل شده اند به ویژه هنگامی که در محیط های شهری به وقوع بپیوندند؛ چرا که اندازه مخاطرات بواسطه شهرنشینی افزایش می یابد. مخاطرات محصول توسعه ناپایدار و واکنش فرهنگی ابهام آمیز نسبت به متعادل نمودن محیط اجتماعی، اقتصادی و طبیعی هستند(Hizbaron et al,2012;2023).این مخاطرات در نهایت بحران های مختلفی را می توانند ایجاد نمانید. طی چند دهه گذشته، رشد شتابان شهری و توسعه مناطق شهری (به ویژه در کشورهای در حال توسعه) موجب شده که آسیب پذیری آن‌ها در برابر بحران هایی با منشاء انسانی و طبیعی بیش از پیش مورد توجه باشد. بر همین اساس رویکرد مدیریت بحران در شهرها مورد تاکید و برنامه ریزی خاصی قرار گرفت. اینکه با یک مدیریت بحران مناسب بتواند آسیب ها را به حداقل رساند، همواره از موضوعات مهم برنامه ریزی و توسعه شهری است. به منظور سياست گذاري كاهش آسيب پذيري فضاهاي شهري در مقابل مخاطرات طبيعي و لزوم اتخاذ صحيح تصميم ها و اجراي عمليات متناسب با آن و همچنين با توجه به پيشرفت دانش و تکنولوژي بشري، براي ارائه تصويري روشن از عواقب ناشي از مخاطرات، بررسی مدیریت بحران ضروري است. اين بررسی و برنامه ريزي در راستاي

در میان تمام مخاطرات طبیعی، زلزله یکی از جدی‌ترین آن‌ها است که زیان‌های عظیم اقتصادی و مرگ‌ومیر مردم را به بار می‌آورد. کشور ایران بر روی کمربند زلزله خیز آلپ ـ هیمالیا واقع شده که یک منطقه مستعد زلزله است. از این رو زمین لرزه های مخرب عظیمی در گذشته در کشور ایران روی داده است.(آزاده و تقوایی، 1396: 71). امروزه آسیب پذیری شهرها در برابر زلزله به عنوان یکی از مسائلِ اساسی جهان، پیشِ روی متخصصان رشته های گوناگون قرار دارد. مطالعات تکنیکی و تاریخی زلزله در ایران نشان می دهد که زلزله های ویرانگر در راستای گسل درونه، در موارد بسیاری سبب خرابی و کشته شدن صدها و گاهی هزاران نفر شده است(ابراهیمی و همکاران،1394: 34). در این میان مسایلی از قبیل ضعف کلی کالبد شهر و عدم برنامه ریزی صحیح در این خصوص،معابر نامناسب، تراکم جمعیتی و ساختمانی بالا ، نحوه نامناسب پراکنش جمعیت و بطور کلی عدم توجه به مدیریت بحران در طراحی ها و برنامه ریزی ها باعث افزایش خسارات جانی و مالی می گردد. مطالعات علمی نشان داده است که این امکان وجود دارد که سیاست های عمومی در کاهش اثرات ناشی از زلزله کمک نماید و دیگر این برداشت وجود ندارد که طبق روش سنتی، این سیاست ها به کاهش اثرات فاجعه و بازسازی پس از بحران محدود شود. بنابراین می‏توان دریافت که بررسی توانایی شهر در مقابله با بلایای طبیعی و برنامه‏ریزی مناسب جهت پیشگیری با کاهش آثار مخرب آن از اهمیت ویژه‏ای برخوردار است.

آسيب پذيري ناشي از زلزله يکي از مهم ترين چالش هاي پيش رو شهرهاي بزرگ در ايران است. وقتي شهرها علاوه بر فرسودگي، مناطق حاشيه نشين و اسکان غيررسمي دارند، حساسيت اين موضوع دو چندان مي گردد(حاجی نژاد و همکاران،1394: 33). میزان خساراتی که در شهرهای مختلف در نتیجه ارتعاشات زمین‌لرزه به ساختمان‌ها وارد می‌شود به عوامل متعددی بستگی دارد. گاه با کاربرد تدابیری حتی ساده که هزینه قابل توجهی را تحمیل نمی کند، می توان از تخریب کامل و تلفات بسیار در شهرها جلوگیری کرد و گاه لازم است برای تامین مقاومت کافی برای مقابله در برابر نیرو های ناشی از زلزله هزینه هایی را تقبل کرد که در مقایسه با ایمنی ساختمان و نجات جان مردم و حفظ دارایی ها اهمیتی ندارد. وجود مقررات و آیین نامه های صحیح ساختمانی و کوشش در کاربرد دقیق آنها می تواند خطرات ناشی از زلزله را تا حدود زیادی کاهش دهد(رشیدی و همکاران، 1396). بنابراین اهمیت عوامل مختلف و تاثیرگذار در میزان آسیب ها و صدمات زلزله بسیار مهم است. بخش زیادی از عوامل موثر در میزان خسارات زلزله، ریشه طبیعی دارد و برخی نیز انسانی هستند. این عوامل نقش مهمی در روند مدیریت بحران نیز ایفا می نمایند و با وقوع یک بحران در صورتی که در قبل از بحران، به آنها توجه شده و برنامه ریزی خاصی در زمینه آنها انجام گرفته شده باشد، می توان شاهد آسیب های کمتری نیز بود در غیر اینصورت، برنامه ریزی و مدیریت بحران با مسائل جدی و پرچالشی مواجهه خواهد شد.

در اين پژوهش با توجه به خصوصیات شهر سرپل ذهاب و به دليل موقعيت جغرافيايي آن، سعي شده است با بررسي تجربیات زلزله رخ داده شده در این شهر، عوامل موثر در کاهش آسیب ها شناخته شود. با توجه به واقع شدن شهر سرپل ذهاب در جايگاه پهنه بندي با خطر نسبي بالا، وقوع يک زلزله بزرگ در اين شهر خسارت ها و تلفات زيادي را به دنبال خواهد داشت. همچنانکه زلزله سال 1396 نیز دلیلی بر این مدعا است که عدم برنامه ریزی و نگاه آینده نگر در بخش های مختلف شهری، خسارات زیادی را برای این شهر به دنبال داشته است. اين ميزان آسيب در زلزله سال 1396، لزوم کسب آمادگي هاي لازم جهت مقابله با بحران ناشي از زلزله را نزد مدیران و برنامه ریزان شهری آشکارتر مي کند. بر این اساس مدیریت و برنامه ریزی به طرق مختلف می تواند علاوه بر مدیریت بحران، به کاهش خسارات نیز کمک نماید که بررسی عوامل موثر در کاهش خسارات و آسیب های زلزله در شهر سرپل ذهاب با توجه به زلزله سال 1396 می تواند یکی از اقدامات مناسب جهت مدیریت بحران و برنامه ریزی آینده نگر تلقی شود. در واقع با بررسی جوانب مختلف ساختاری و عملکردی در حوزه مدیریت بحران زلزله و عوامل دخیل در شهر سرپل ذهاب، بسیاری از عوامل تاثیرگذار در این زمینه مشخص خواهد شد. شناخت این عوامل می تواند زمینه و چارچوب لازم را برای حوادث و مخاطرات آینده جهت مدیریت بهینه و پایدار شهر سرپل ذهاب فراهم نماید. از این رو مساله اصلی این است که با توجه به زلزله خیز بودن شهر سرپل ذهاب و تجربیات زلزله قبلی در سال 1396، ضرورت توجه به بحث مدیریت بحران و کاهش آسیب در نتیجه زلزله، یک موضوع غیرقابل انکار است؛ در این راستا عوامل مختلفی می توانند کمک نمایند که شناخت آنها در مرحله اول، بسیار مفید است و نوع برنامه ریزی و مدیریت این شهر نیز تاثیرگذار خواهد بود. بنابراین با توجه به مساله تحقیق و اهمیت شناخت عوامل تاثیرگذار در خسارات و آسیب های زلزله، هدف این تحقیق بررسی عوامل موثر در خسارت و آسیب های زلزله و مدیریت بحران در شهر سرپل ذهاب است.

بحث نظری

مفهوم آسیب پذیری

آسیب‌پذیری می‌تواند به‌عنوان ویژگی‌ها و شرایط یک جامعه یا یک سیستم باشد که آن را در برابر اثرات مخرب یک سانحه حساس می‌سازد(Toro,2012: 109). این تعریف درکی از آسیب‌پذیری فراهم می‌آورد که در پیش، حین و پس از وقوع سانحه وجود دارد و تأثیر قابل‌توجهی بر ظرفیت تطبیق‌پذیری و تاب آوری دارد. آسیبپذیری به عنوان قابلیت یک سازه برای پذیرش آسیب در نتیجۀ زلزلهای معین تعریف شده است. این آسیب میتواند زوال فوری کارکرد و حتی برگشت‌ناپذيري‌ کلی آن را به همراه آورد(Selma,2016: 65). به بیان دیگر، آسیبپذیری به عنوان پتانسیل متحمل شدن خسارت(انسانی، فیزیکی، اقتصادی، طبیعی و اجتماعی) در نتیجۀ یک رویداد مخاطرهآمیز تعریف شده است. در واقع، آسیبپذیری معادل مشخصهها و شرایط اجتماع، سیستم یا دارایی است که برای اثرات آسیب دیدن در برابر مخاطره، آن را مستعد میسازد(UNISDR,2009: 78-79). از این رو، آسیبپذیری شامل شرایطی است که بوسیلۀ عوامل یا فرآیندهای زیستمحیطی، اقتصادی، اجتماعی یا کالبدی تعیین میشود که این امر استعداد اجتماع در برابر اثرات مخاطرات را افزایش میدهد. شکل شمارۀ 2-4 نشاندهندۀ سطح ریسک مطابق با رویکرد اقتصادی نسبت به آسیبپذیری است.آسیب‌پذیری درجه‎ای است که یک سیستم در مقابل وقوع یک واقعه خطرناک عکس ‎العمل نامطلوبی دارد. درجه و کیفیت واکنش نامطلوب به برگشت‌پذیری سیستم (اقدامی از طرف سیستم برای هضم واقعه رخ‌داده و برگشتن به حالت اولیه خود) بستگی دارد(Timmerman,1981: 45).همچنین آسیب‌پذیری ظرفیت‌های متفاوت گروه‌ها و افراد گوناگون در مقابله خطرات بر اساس موقعیت‌ آنها درون دنیای فیزیکی یا اجتماعی می‌باشد(Downing & Bakker ,1998: 67).

مدیریت بحران

به اعتقاد پیرسون و کلیر¹، مدیریت بحران به تلاشهای سیستماتیک اعضای سازمان به موازات ذینفعان خارج از سازمان جهت پیشگیری از بحران یا مدیریت کارآمد آن گفته میشود(Mobaraki& Kashaniasl,2014: 258-259). مدیریت بحران به معنای هماهنگ سازی آگاهانه مجموعه تلاش ها، همراه با استفاده حداکثری از ظرفیت های انسانی، فنی، مالی و غیر مالی با رویکرد طراحی و به کارگیری مجموعه ای از برنامه ها و فعالیتهای مختلف در قبل، حین و بعد از بحران است به صورتی که حداکثر کارایی و اثربخشی عملیات امداد و نجات در حوادث و سوانح حاصل شود(Zheng et al,2020: 36).

مدیریت بحران شامل اجرای این گام ها است: درک مسائل از راه اخبار و اطلاعات دردسترس در خصوص بحران؛ توصیف و فرموله کردن گزینههای احتمالی برای کنترل و مهار بحران؛ پایین آوردن هزینههای مختلف برای یک گزینه و انتخاب بهتربن راهبرد؛ ارزیابی فیدبک مثبت و منفی در خصوص راهبرد؛ درک آسیبها و تهدیدات؛ تحلیل نمودن خطرات؛ واکنش به بحران(Motiram,2014).

$Description: C:\Users\user\Desktop\fasl 2\ok\14.jpg$

شکل(1): فرآیند مدیریت بحران

Source: Motiram,2014

اثرات زلزله در شهر

زلزله به عنوان عامل طبیعی اثرات گوناگونی را بر محیط پیرامون خود می گذارد. در شهرها به عنوان یک سیستم این اثرات را می توان به دو صورت اثرات مستقیم و اثرات غیرمستقیم تقسیم بندی کرد.

1-اثرات مستقیم زلزله: تاثیراتی که مستقیماً و بدون واسطه بر اثر بروز زلزله اتفاق می افتد و باعث تخریب و صدمات گوناگونی در سطح شهرها می گردند را اثرات مستقیم زلزله می نامند ، اثرات کالبدی زیرمجموعه ای از اثرات مستقیم زلزله مسحوب می شود.2-اثرات غیرمستقیم زلزله: تاثیراتی که بیشتر به صورت غیرمستقیم و بر اثر اثرات مستقیم و نتایج بعدی حاصل از اثرات کالبدی ایجاد می گردد را اثرات غیرمستقیم زلزله می نامند که عبارت اند از اثرات اقتصادی زلزله، اثرات اجتماعی زلزله، اثرات مدیریتی زلزله و اثرات کالبدی زلزله(قالبی حاجیوند،1394: 21-22).

اقدامات قبل از بحران زلزله

1-پیشگیری: پیشگیری به عنوان هر نوع اقدام مشخص به منظور کاهش یا حذف طولانی مدت اثرات و عواقب ناشی از مخاطرات بر مردم و امکانات آنها تعریف می شود(پورحیدری و ولدبیگی،1389: 33). 2-کاهش اثرات: روش های تخفیف و یا کاهش آثار بحران های طبیعی شامل کلیه برنامه هایی است که به منظور کاهش آثار زیانبار ناشی از بحران های طبیعی به کار گرفته می شود. این روش ها به دو بخش غیره سازی ای و سازه ای قابل تقسیم است. از مهمترین اقدامات غیرسازه ای می توان به به کارگیری قوانین و مقررات؛ تعمیم آموزش در جهت آماده سازی مردم؛ ایجاد آگاهی عمومی در خصوص بحران و همچنین از مهمترین روش های سازه ای می توان به تمهیدات بکارگرفته شده طبق موازین مهندسی در برنامه ریزی، طراحی و ساختمان؛ اجرای آیین نامه ساختمانی؛ توسعه امور زیربنایی اشاره نمود. 3-آمادگی: آمادگی را می توان به توانایی پاسخ به هر نوع بحران تعریف کرد. آمادگی شامل اجرای مانورها، ارزیابی برنامه ها، آموزش و تمرین هم می شود.(پورحیدری و ولدبیگی،1389: 31).

اقدامات هنگام وقوع بحران زلزله

واکنش و امدادرسانی: اقدامات مربوط به این بخش معمولاً به اقداماتی اطلاق می شود که بلافاصله پس از وقوع بحران و زمان اثربخشی آن مورد اجرا گذاشته می شود اقدامات این بخش از سیکل مدیریت بحران اصولاً جهت نجات جان انسان ها و حفاظت از دارایی های جامعه و همچنین مقابله با سایر اثراتی که در اثر بروز بحران ایجاد می شود، برنامه ریزی می شود. نمونه اقداماتی که در این بخش می توان انجام داد شامل اجرای برنامه های طراحی شده از قبل؛ فعال نمودن سیستم های ضد بحران؛ عملیات نجات و جستجو ؛ ارزیابی و برآورد خسارت ها؛ تهمیدات اضطراری برای غذا، سرپناه و غیره(Alexander,2007: 50-51).

اقدامات بعد از وقوع بحران زلزله

بهبود و بازسازی:

این بخش شامل کلیه اقداماتی است که موجب آنها می توان شرایط عادی جوامع و کشورها را پس از وقوع بحرانی برقرار نمود. مرحله بهبود و بازسازی ممکن است طولانی باشد و بعضاًحتی 5 تا 10 سال نیز طول می کشد. عملیات عمده ای که در این مرحله از سیکل مدیریت بحران مطرح می شوند قابل تفکیک بر سه بخش هستند که به ترتیب عبارت اند از استقرار مجدد، احیاء و بازسازی. (آیسان و دیویس،1382: 7).

عوامل موثر بر آسیب پذیری شهرها

اﻣﺮوزه ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ روﻧﺪ رو ﺑﻪ رﺷﺪ ﺟﻤﻌﯿﺖ و ﺗﺮاﮐﻢ ﺟﻤﻌﯿﺘﯽ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﻬﺮی، ﺑﻪ ویژه در ﺷﻬﺮﻫﺎی ﭘﺮﺟﻤﻌﯿﺖ و ﻣﺴﺘﻌﺪ از ﻧﻈﺮ ﻟﺮزهﺧﯿﺰی، ﻟﺰوم ﻧﮕﺮﺷﯽ ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ و ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﺑﻪ ﺣﻮادث ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻓﺠﺎیﻊ ﻧﺎﺷﯽ از ﺑﺮوز آن ﻫﺎ، ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ ﺟﻠﻮه ﮐﺮده اﺳﺖ. ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺑﯿﺶ از اﻧﺪازه ﺟﻤﻌﯿﺖ در ﻣﺤﺪوده ﻫﺎی ﺧﺎص ﺷﻬﺮی، ﻧﺒﻮد ﺑﺮﻧﺎﻣﻪریﺰی ﻫﺎی ﭘﯿﺸﮕﯿﺮاﻧﻪ و ﻧﺒﻮد آﻣﺎدﮔﯽ ﻻزم ﺑﺮای ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺣﻮادﺛﯽ ﻧﻈﯿﺮ زﻟﺰﻟﻪ، ﺗﻬﺪیﺪی ﺑﺴﯿﺎر ﺟﺪی و ﻣﻬﻢ ﺑﺮای ﺷﻬﺮوﻧﺪان و ﺗﺪاوم ﺣﯿﺎت ﺷﻬﺮی ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رود. (خدادادی و همکاران،1399: 93). برای این منظور یکی از مهم ترین اقدامات می تواند شناسایی عوامل مؤثر در کاهش آسیب پذیری شهرها در برابر زلزله باشد. آسیب پذیری تابعی است از سه عنصر توانایی پیش بینی بلایا، مساحت منطقه و یا جمعیت تاثیرپذیر و مهارت های مقابله. آنچه می تواند برای مدیریت واحد بحران جهت کاهش بلایای طبیعی جالب توجه باشد، قابلیت آموزشی عنصر سوم یعنی ظرفیت مقابله است. از نظر برنامه ریزی شهری، مهمترین عوامل تشدیدکننده احتمال خطر و افزایش آسیب پذیری شهرها، شامل موارد زیر می باشد.

1-شرایط زمین شناسی و مورفولوژی ساختمانی زیربنای شهری، توپوگرافی، شیب و طرز قرارگیری ساختگاه شهر بر روی آن.

2-تمرکز جمعیت، ثروت و سرمایه

3-عدم رعایت قوانین و مقررات مقاوم سازی.

4-وجود انبوهی از ساخت و سازهای غیرمجاز به صورت اسکان غیررسمی.

5-بلندمرتبه سازی های غیراصولی و غیرمجاز بر روی خط گسل ها و مناطق بحران زا

6-استفاده از مصالج نامرغوب در ساخت و سازها به ویژه در ساختمان های بلندمرتبه

7- نداشتن برنامه های اصولی در رویارویی با بحران های آتی.

8-نبود آمادگی لازم از طرف دولت و مردم در رویارویی با بحران

9-نداشتن آموزش های لازم سکنه شهر در رویارویی با بحران

10-تفاوت در دستورالعمل های سازمان های درگیر با بحران در ارتباط با مقابله با بحران

11-تفاوت در تصمیمات، برنامه ها، تمرین، مانورها، آموزش ها، نحوه چیدمان انبار و نحوره استفاده از انبار در سازمان های مختلف درگیر با بحران(قائدرحمتی، 1387: 25).

جدول(1): متغیرهای موثر بر آسیب پذیری شهرها در برابر بحران های طبیعی

متغیر	انواع و شرح
طبیعی	· ویژگی بحران؛ یهنی عمق، بزرگی، زمان وقوع و مدت · شرایط زمین شناسی و مورفولوژی ساختمانی زیربنای شهر، نظیر دوری و نزدیکی به خط گسل، ویژگی و عمق مواد سطحی، ویژگی های سنگ بستر · توپوگرافی و شیب
کالبدی و ساختمانی	· شبکه معابر · توزیع انواع کاربری ها با رعایت همجواری ها · تراکم واحدهای مسکونی در سطح و طبقات · طرح ساختمان
اجتماعی و اقتصادی	· تراکم جمعیت · مدیریت بحران · سطح سواد و فرهنگ · وضعیت مالی ساکنان

(حسین زاده دلیر و همکاران، 1390: 7)

مدل مفهومی

مدیریت بحران زلزله تنها به بعد از وقوع منحصر نمی شود، بلکه بایستی اقدامات و برنامه های مختلف در قبل از بحران، حین بحران و بعد از بحران زلزله مورد تاکید باشد. در قبل از بحران، مفهوم پیشگیری، کاهش خسارات و آمادگی مهم است. در حین بحران زلزله نیز نوع واکنش و امدادرسانی بسیار مهم است. همچنین بعد از هر بحرانی، اقدامات بهبود و بازسازی شهری ضروری و بایستی مورد تاکید باشد. بر اساس این مدل، آسیب های ناشی از مخاطرات طبیعی از جمله زلزله در چهار بخش آسیب پذیری اقتصادی(بیکاری، نبود درآمد، از دست دادن شغل و غیره)، آسیب پذیری اجتماعی(فقر، کاهش کیفیت آموزش، نبود بهداشت و غیره)، آسیب پذیری کالبدی(تخریب مسکن، نبود شبکه های آب، برق و گاز، قطعی جاده ها و دسترسی ها و غیره) و آسیب پذیری زیست محیطی(تولید بیماری، ضعیف شدن بهداشت محیط، نابودی فاضلاب شهری و غیره) خلاصه می شود. بخش زیادی از آسیب ها و خسارات های ناشی از مخاطره زلزله در نتیجه نبود یک مدیریت مطلوب و یکپارچه شهری است. مدیریتی که بتواند در مقتضیات زمانی و مکانی، واکنش مناسبی نشان دهد و میزان آسیب ها را به حداقل برساند. در این راستا عواملی در میزان آسیب ها و خسارات زلزله در شهرها تاثیرگذار هستند که در سه بعد عوامل به جود آورنده خسارات زلزله(به عنوان مثال نبود ساختمان های استاندارد، عدم تناسب کاربری اراضی)، عوامل بازدارنده آسیب ها(به عنوان مثال اجرای قوانین ساخت و ساز، تخصیص منابع مالی) و عوامل تسهیل کننده آسیب ها( به عنوان مثال نبود مدیریت یکپارچه) گنجانده می شوند. در صورتی که این عوامل در مقاطع زمانی خاص خود مدیریت مناسبی شوند و روی این موارد تاکید شود، مسلماً میزان آسیب ها و خسارات زلزله به حداقل می رسد و تا حدودی می تواند از تخریب و آسیب های جدیدی به بخش های مختلف شهر جلوگیری نمود و علاوه بر این میزان مرگ و میر در نتیجه بحران زلزله را کاهش داد.

شکل(2): مدل مفهومی تحقیق

پیشینه تحقیق

تقوایی و دارابی(1387) نتیجه گرفتند که لزوم بازسازي شهر در مناطق کم خطر، احداث ساختمان ها مطابق قوانين مقاوم سازي، اقدامات اجرايي در زمينه بازسازي، تطابق الگوهاي ساخت و ساز با ويژگي هاي فرهنگي و زيست و نظارت می تواند در راستای مدیریت بحران موثر باشد. گل شناس(1388) نتیجه گرفتند که برنامه ریزی راهبردی قبل از وقوع بحران با بهره گیری از عوامل تسهیل کننده و رفع موانع بازدارنده؛ توانمندی ها را افزایش و نیازمندی ها را کاهش می دهد و در زمان وقوع بحران به مهار سریعتر بحران کمک می نماید.. فرجی و قرخلو(1389) کیفیت دسترسی واحدهای مسکونی به فضاهای باز در درمحله وقوع بحران تاثیرگذار است. شمس و همکاران(1390) نشان دادند که شاخص هاي همچون نوع مصالح، قدمت ساختمان ها، تعداد طبقات، نوع کاربري، سطح اشغال، کيفيت ابنيه، تراکم جمعيت، عرض معابر و مساحت بررسي در میزان آسیب پذیری موثر هستند. قنبری و زلفی(1393) نشان دادند که بین تراکم جمعیت و میزان آسیب پذیری در نواحی شهری رابطه وجود دارد. ساسانپور و همکاران(1396) به این نتیجه دست یافت که توزيع فضايي آسيب پذيري در مرکز محله به دليل عدم استفاده از مصالح مقاوم، کيفيت نامطلوب و قدمت زياد ابنيه ها، بيشتر از همه جا است. طالب پور و مجاهددینی(1398) نتیجه گرفتند که متغيرهاي مديريت يکپارچه شهري بر آمادگي مديريت بحران، سرعت ارائه خدمات، کيفيت ارائه خدمات، هماهنگي بين بخشي، برنامه ريزي مناسب و تامين الزامات مورد نياز در شرايط بحران تاثیرگذار هستند. بوترو(2009) نتیجه گرفت که شیب، توپوگرافی، وضعیت سفره های آب زیرزمینی، ساختار زمین شناسی، ساخت و سازها در مدیریت بحران موثر هستند. بهیویان(2010) نشان داد که مشارکت عمومی و خصوصی می تواند مدیریت بحران و در نتیجه حکمرانی خوب شهری در بنگلادش را تضمین کند. گاسپرینی و همکاران(2011) نشان دادند. زیرساخت ها و ساختمانهای استراتژیک، آموزش مدیران و شهروندان، مشارکت مردم، استفاده از فناوری در مدیریت شهری، مدیریت یکپارچه و سیستم های پشتیبانی تصمیم گیری از دیگر عوامل موثر در مدیریت بحران شهری شناخته شده اند. نکوئی و همکاران(2016) در بررسی موانع مدیریت بحران به عدم وجود برنامه های منسجم ، عدم توجه به نیازهای بهداشتی ، هماهنگی ضعیف بین سازمان ها و عدم آموزش مناسب مردم اشاره داشته اند. روشان و کومور(2020) نتیجه گرفتند که اقداماتی مانند افزایش آگاهی، آموزش، بهسازی تجهیزات و محدودیت های دولتی، با گذشت زمان در مدیریت بحران آب موثر بوده است.

مواد و روش تحقیق

تحقیق حاضر از نوع تحقیقات توصیفی-تحلیلی و از نظر روش از نوع تحقیقات کمی است. این تحقیق مبتنی بر گردآوری داده های میدانی است. جامعه آماری تحقیق را شهروندان شهر سرپل ذهاب بالغ بر 45481 نفر تشکیل داده اند. با استفاده از فرمول کوکران، حجم نمونه 381 نفر تعیین شد. پرسشگری در سطح شهروندان و به صورت تصادفی انجام گرفت. ابزار گردآوری داده های میدانی از طریق ابزار پرسش نامه محقق ساخته بوده است. روایی تحقیق از طریق جامعه نخبگان انجام شد. با توجه به لزوم توجه به پایایی تحلیلها در پرسشنامههای مورد نظر، میزان این شاخص با استفاده از آمار آلفای کرونباخ مورد محاسبه قرار گرفت که میزان آن بیشتر از 70/0 محاسبه شده که قابل قبول است. در این تحقیق از آزمون های آماری در نرم افزار spss جهت تحلیل استفاده شده است. در واقع عوامل مختلف و تاثیرگذار در خسارات و آسیب های زلزله شناسایی و نسبت به تحلیل آنها با توجه به آزمون های آماری از جمله تی تک نمونه ای، تحلیل عاملی، رگرسیون و همبستگی پیرسون اقدام شد. جدول زیر شاخص و متغیرهای تحقیق نشان می دهد(جدول2).

جدول(2). شاخص و متغیر های تحقیق

شاخص	متغیر	آلفای کرونباخ
عوامل به وجود آورنده	نبود ساختمان های استاندارد، عدم تناسب کاربری اراضی شهری، عدم آموزش مقابله با بحران زلزله به شهروندان، عمق و بزرگی زلزله، توپوگرافی و شیب زیاد شهر، سواد کم شهروندان در زمینه بحران زلزله، عدم توجه مدیران شهری به خطر زلزله، تراکم زیاد جمعیت در برخی محلات، عدم اجرای اصل مقاوم سازی ساختمان ها، گسترش اسکان غیررسمی، نداشتن برنامه اصولی در رویارویی با بحران	76/0
عوامل بازدارنده	اجرای قوانین و مقررات ساخت و ساز، تخصیص منابع مالی به بافت فرسوده، استفاده از مصالح مناسب در ابنیه ها، استانداردسازی عرض معابر و دسترسی ها، موقعیت مناسب مراکز بهداشتی، دسترسی به حمل و نقل و فضاهای باز، سازگاری کاربری ها، احداث آزادراه به دور از مناطق آسیب پذیر، آگاهی و آموزش عمومی در خصوص بحران، اجرای برنامه ها مانوری در طول سال، پوشش بیمه ای شهروندان، دسترسی به خدمات و تجهیزات امداد	79/0
عوامل تسهیل کننده	مدیریت یکپارچه شهری(مشتکل از تمامی سازمان ها) ، تسریع امداد و نجات، برقراری نظم و امنیت در شهر، پرداخت بیمه و حمایت مالی برای بازسازی، فعال نمودن تشکل ها و نهادهای مردمی، نظارت و اجرای دقیق آیین نامه ساختمانی، بهبود زیرساخت های ارتباطی(معابر و خیابان) ، تجدید نظر در اجرای زیرساخت های آب، برق و گاز، حداقل دسترسی به مراکز درمانی ، رعایت تراکم ساختمانی ، برنامه‌های هشدار و واکنش اضطراری، تأمین اقلام ضروری	77/0

وضع شهر و منطقه مورد مطالعه

سرپل‌ذهاب یکی از شهرهای مهم استان کرمانشاه و مرکز شهرستان سرپل ذهاب است این شهر در ۴۵ درجه و ۵۲ دقیقه طول شرقی و ۳۴ درجه و ۲۴ درجه عرض جغرافیایی و در غرب کشور و منتهی‌الیه شیب ارتفاعات زاگرس بر سر راه بین‌المللی تهران – بغداد موسوم به جاده کربلا واقع گردیده‌است. سرپل ذهاب یکی از پایتخت‌های زمان مادها بوده است. مردم این شهر کرد هستند و به زبان کردی سخن می‌گویند. بررسی روند جمعیت نشان می دهد که در سال 1370 جمعیت شهر بالغ بر 11952 نفر بوده است که در سال 1375 به 27417 نفر افزایش یافته است. جمعیت شهر سرپل ذهاب در سال 1385 نیز 34632 نفر و در سال 1390 بالغ بر 35809 نفر بوده که یک روند کند افزایشی را داشته است. همچنین در سال 1395 جمعیت به این شهر 45481 نفر رسیده که مجدداً روند افزایشی را شاهد هستیم. بررسی جمعیت سال 1370 تا 1395 نشان می دهد که شهر سرپل ذهاب، یک روند افزایشی را در زمینه جمعیت داشته است. این شهر به دلیل موقعیت جغرافیایی بر روی گسل زلزله خیز استقرار دارد. زمین لرزه سرپل ذهاب با بزرگی 3/7 ریشتر در 21 آبان 1396 از مهمترین زلزله های رخ داده در این منطقه است. این زلزله منجر به تخریب بخش های وسیعی از شهر سرپل ذهاب و مناطق پیرامون گردید. از میزان آمار کشته شدگان بیش از 518 نفر متعلق به شهرستان سرپل ذهاب بوده است که بیشترین آمار را در سطح منطقه داشته است. بر اثر این زلزله برخی از منازل دچار خسارت‌های مالی شده‌اند. مرکز درمانی سرپل ذهاب نیز تخریب شده‌است.

Description: دهدز2
شکل(3). موقعیت جغرافیایی شهر مورد مطالعه

بحث و ارائه یافتهها

بررسی توصیفی متغیر جنس نشان می دهد که 6/56 درصد نمونه از گروه مردان و 4/34 درصد نیز از گروه زنان هستند. میانگین سنی نمونه مطالعه شده 42 سال می باشد. علاوه بر این حداکثر سن برابر با 64 و حداقل سن نمونه برابر با 22 سال بوده است. بیشترین سطح تحصیلات افراد مربوط به گروه لیسانس با 6/38 درصد و کمترین مربوط به گروه بیسواد با 7/4 درصد می باشد. توزیع فراوانی متغیر مدت اقامت در محله نشان می دهد که کمترین مدت اقامت 51 تا 60 سال با 1/2 درصد و بیشترین نیز 21 تا 30 سال با 37 درصد از حجم نمونه ثبت شده است. بررسی وضعیت مسکن بعد از وقوع زلزله نشان می دهد که 3/59 درصد از مسکن ها، جز گروه تخریبی و نوساز ، 5/32 درصد مرمت شده و 1/8 درصد از مسکن های نیز بدون دستکاری شناخته شده اند. سنجش نوع مصالح بکار رفته در مسکن قبل از وقوع زلزله نشان می دهد که بیش از 7/15 درصد از مصالح به صورت اسکلت بتنی و 3/27 درصد نیز از نوع اسکلت فلزی بوده اند. همچنین 8/52 درصد از نوع آجر و 2/4 درصد نیز خشتی و گلی بوده اند.

سنجش معناداری عوامل موثر به وجودآورنده خسارات و آسیب های زلزله

سنجش معناداری عوامل موثر به وجودآورنده خسارات و آسیب های زلزله با آزمون تی تک نمونه ای نشان می دهد که تمامی عوامل بررسی شده، در سطح معناداری کمتر از 05/0 قرار دارند. بررسی اختلاف میانگین و دیگر پارامترهای آزمون تایید می نماید که از نظر جامعه آماری، عوامل به وجود آورنده بررسی شده، در میزان خسارات و آسیب های زلزله موثر هستند. مثبت بودن اختلاف میانگین و آماره t آزمون ، این نکته را نشان می دهد. همچنین مثبت بودن حد بالا و پایین این عوامل نیز بخوبی این موضوع را تایید می نماید؛ چرا که حد بالا و پایین آنها مثبت بوده است و شامل عدد صفر نیز نمی باشد. لذا تایید می گردد که عواملی از جمله نبود ساختمان های استاندارد، عدم تناسب کاربری اراضی شهری، عدم آموزش مقابله با بحران زلزله به شهروندان، عمق و بزرگی زلزله، توپوگرافی و شیب زیاد شهر، سواد کم شهروندان در زمینه بحران زلزله و عدم توجه مدیران شهری به خطر زلزله، در خسارات و آسیب های زلزله در شهر سرپل ذهاب تاثیرگذار بوده است.

جدول (3): سنجش معناداری عوامل به وجود آورنده خسارات و آسیب های زلزله در شهر سرپل ذهاب با آزمون تی تک نمونه ای

عوامل	مبنای آزمون = 3
	t	درجه آزادی	سطح معنی‌داری	اختلاف از میانگین	فاصله اطمینان در سطح 95 درصد
	t	درجه آزادی	سطح معنی‌داری	اختلاف از میانگین	حد پایین	حد بالا
نبود ساختمان های استاندارد	10/557	380	0/000	0/756	0/615	0/897
عدم تناسب کاربری اراضی شهری	6/547	380	0/000	0/433	0/303	0/563
عدم آموزش مقابله با بحران زلزله به شهروندان	11/275	380	0/000	0/703	0/581	0/826
عمق و بزرگی زلزله	17/828	380	0/000	1/050	0/934	1/166
توپوگرافی و شیب زیاد شهر	3/063	380	0/002	0/186	0/067	0/306
سواد کم شهروندان در زمینه بحران زلزله	5/620	380	0/000	0/349	0/227	0/471
عدم توجه مدیران شهری به خطر زلزله	9/527	380	0/000	0/585	0/465	0/706
تراکم زیاد جمعیت در برخی محلات	7/569	380	0/000	0/436	0/323	0/549
عدم اجرای اصل مقاوم سازی ساختمان ها	13/540	380	0/000	0/843	0/720	0/965
گسترش اسکان غیررسمی	10/835	380	0/000	0/585	0/479	0/692
نداشتن برنامه اصولی در رویارویی با بحران	10/638	380	0/000	0/730	0/595	0/865

سنجش معناداری عوامل موثر بازدارنده خسارات و آسیب های زلزله در شهر سرپل ذهاب

برخی از عوامل موثر در بحث آسیب های زلزله، با عنوان عوامل بازدارنده شناخته می شوند. سنجش معناداری عوامل موثر به بازدارنده خسارات و آسیب های زلزله با آزمون تی تک نمونه ای نشان می دهد که تمامی عوامل بررسی شده، در سطح معناداری کمتر از 05/0 قرار دارند. بررسی اختلاف میانگین و دیگر پارامترهای آزمون تایید می نماید که از نظر جامعه آماری، عوامل بازدارنده بررسی شده، در میزان خسارات و آسیب های زلزله موثر هستند. مثبت بودن اختلاف میانگین و آماره t آزمون ، این نکته را نشان می دهد. همچنین مثبت بودن حد بالا و پایین این عوامل نیز بخوبی این موضوع را تایید می نماید؛ چرا که حد بالا و پایین آنها مثبت بوده است و شامل عدد صفر نیز نمی باشد. لذا تایید می گردد که عواملی از جمله دسترسی به خدمات و تجهیزات امداد، اجرای قوانین و مقررات ساخت و ساز، استفاده از مصالح مناسب در ابنیه ها، تخصیص منابع مالی به بافت فرسوده، استانداردسازی عرض معابر و دسترسی ها، موقعیت مناسب مراکز بهداشتی، دسترسی به حمل و نقل و فضاهای باز، سازگاری کاربری ها و احداث آزادراه به دور از مناطق آسیب پذیر، در خسارات و آسیب های زلزله در شهر سرپل ذهاب تاثیرگذار بوده است.

جدول(4): سنجش معناداری عوامل بازدارنده خسارات و آسیب های زلزله در شهر سرپل ذهاب با آزمون تی تک نمونه ای

عوامل	مبنای آزمون = 3
	t	درجه آزادی	سطح معنی‌داری	اختلاف از میانگین	فاصله اطمینان در سطح 95 درصد
	t	درجه آزادی	سطح معنی‌داری	اختلاف از میانگین	حد پایین	حد بالا
اجرای قوانین و مقررات ساخت و ساز	8/798	380	0/000	0/643	0/499	0/787
تخصیص منابع مالی به بافت فرسوده	10/811	380	0/000	0/625	0/511	0/738
استفاده از مصالح مناسب در ابنیه ها	11/935	380	0/000	0/730	0/609	0/850
استانداردسازی عرض معابر و دسترسی ها	10/970	380	0/000	0/643	0/528	0/758
موقعیت مناسب مراکز بهداشتی	9/151	380	0/000	0/533	0/418	0/647
دسترسی به حمل و نقل و فضاهای باز	14/626	380	0/000	0/795	0/688	0/902
سازگاری کاربری ها	9/998	380	0/000	0/635	0/510	0/760
احداث آزادراه به دور از مناطق آسیب پذیر	9/724	380	0/000	0/556	0/444	0/669
آگاهی و آموزش عمومی در خصوص بحران	9/642	380	0/000	0/499	0/397	0/600
اجرای برنامه ها مانوری در طول سال	10/031	380	0/000	0/541	0/435	0/647
پوشش بیمه ای شهروندان	5/975	380	0/000	0/375	0/252	0/499
دسترسی به خدمات و تجهیزات امداد	4/774	380	0/000	1/165	0/685	1/645

سنجش معناداری عوامل موثر تسهیل کننده خسارات و آسیب های زلزله در شهر سرپل ذهاب

برخی از عوامل موثر در بحث آسیب های زلزله، با عنوان عوامل تسهیل کننده آسیب زلزله شناخته می شوند. سنجش معناداری عوامل موثر به تسهیل کننده خسارات و آسیب های زلزله با آزمون تی تک نمونه ای نشان می دهد که همه عوامل در سطح معناداری کمتر از 05/0 قرار دارند. بررسی اختلاف میانگین و دیگر پارامترهای آزمون تایید می نماید که از نظر جامعه آماری، عوامل بازدارنده بررسی شده، در میزان خسارات و آسیب های زلزله موثر هستند. مثبت بودن اختلاف میانگین و آماره t آزمون ، این نکته را نشان می دهد. همچنین مثبت بودن حد بالا و پایین این عوامل نیز بخوبی این موضوع را تایید می نماید؛ چرا که حد بالا و پایین آنها مثبت بوده است و شامل عدد صفر نیز نمی باشد. لذا تایید می گردد که عواملی از جمله تسریع امداد و نجات، برقراری نظم و امنیت در شهر، پرداخت بیمه و حمایت مالی برای بازسازی، فعال نمودن تشکل ها و نهادهای مردمی، نظارت و اجرای دقیق آیین نامه ساختمانی، بهبود زیرساخت های ارتباطی(معابر و خیابان)، تجدید نظر در اجرای زیرساخت های آب، برق و گاز ، حداقل دسترسی به مراکز درمانی و رعایت تراکم ساختمانی، در خسارات و آسیب های زلزله در شهر سرپل ذهاب تاثیرگذار بوده است. بررسی آزمون نشان می دهد که عامل مدیریت یکپارچه شهری با وجود معناداری(004/)، اما تاثیرگذاری متوسطی در میزان خسارات و آسیب های زلزله داشته است. بنابراین می تواند گفت که از نظر شهروندان مدیریت شهری در زمینه مدیریت زلزله چندان موفق عمل نکرده است.

جدول (5): سنجش معناداری عوامل تسهیل کننده خسارات و آسیب های زلزله در شهر سرپل ذهاب با آزمون تی تک نمونه ای

عوامل	مبنای آزمون = 3
	t	درجه آزادی	سطح معنی‌داری	اختلاف از میانگین	فاصله اطمینان در سطح 95 درصد
	t	درجه آزادی	سطح معنی‌داری	اختلاف از میانگین	حد پایین	حد بالا
مدیریت یکپارچه شهری(متشکل از تمامی سازمان ها)	-0/158	380	0/004	-0/010	-0/141	0/120
تسریع امداد و نجات	6/391	380	0/000	0/423	0/293	0/553
برقراری نظم و امنیت در شهر	7/296	380	0/000	0/496	0/362	0/630
پرداخت بیمه و حمایت مالی برای بازسازی	2/305	380	0/022	0/163	0/024	0/302
فعال نمودن تشکل ها و نهادهای مردمی	5/432	380	0/000	0/375	0/239	0/511
نظارت و اجرای دقیق آیین نامه ساختمانی	6/803	380	0/000	0/467	0/332	0/602
بهبود زیرساخت های ارتباطی(معابر و خیابان)	9/221	380	0/000	0/549	0/432	0/666
تجدید نظر در اجرای زیرساخت های آب، برق و گاز	12/352	380	0/000	0/703	0/591	0/815
حداقل دسترسی به مراکز درمانی	11/620	380	0/000	0/640	0/532	0/749
رعایت تراکم ساختمانی	8/913	380	0/000	0/549	0/428	0/670
برنامه‌های هشدار و واکنش اضطراری	5/861	380	0/000	0/354	0/235	0/473
تأمین اقلام ضروری	11/315	380	0/000	0/638	0/527	0/749

سنجش معناداری عوامل موثر در زمینه خسارات و آسیب های زلزله در شهر سرپل ذهاب

سنجش معناداری عوامل موثر در زمینه خسارات و آسیب های زلزله در شهر سرپل ذهاب با آزمون تی تک نمونه ای در سطح عوامل به وجود آورنده، بازدارنده و تسهیل کننده خسارات و آسیب های زلزله نشان می دهد که همه عوامل در سطح معناداری برابر با 000/0 و کمتر از 05/0 معنادار بوده اند. بررسی اختلاف میانگین و میانگین آزمون تایید می نماید که عوامل به وجود آورنده(60/3)، بازدارنده(64/3) و تسهیل کننده (44/3)، در میزان خسارات و آسیب های زلزله موثر بوده اند. بنابراین نمی توان از تاثیرگذاری این عوامل در مدیریت قبل، حین و بعد از بحران چشم پوشی نمود. در واقع بخش زیادی از این عوامل به دوره قبل از بحران نیز مربوط می شود.

جدول (6): سنجش معناداری عوامل موثر در زمینه خسارات و آسیب های زلزله در شهر سرپل ذهاب با آزمون تی تک نمونه ای

عوامل	مبنای آزمون = 3						میانگین
	t	درجه آزادی	سطح معنی‌داری	اختلاف از میانگین	فاصله اطمینان در سطح 95 درصد
	t	درجه آزادی	سطح معنی‌داری	اختلاف از میانگین	حد پایین	حد بالا
عوامل به وجود آورنده خسارات و آسیب های زلزله	12/627	380/000	0/000	0/605	0/511	0/699	60/3
عوامل بازدارنده خسارات و آسیب های زلزله	12/820	380/000	0/000	0/645	0/546	0/744	64/3
عوامل تسهیل کننده خسارات و آسیب های زلزله	8/514	380/000	0/000	0/446	0/343	0/548	44/3

تحلیل و رتبه بندی عوامل تسهیل کننده خسارات و آسیب های زلزله در شهر سر پل ذهاب

تحلیل و رتبه بندی عوامل موثر در آسیب های زلزله در شهر سرپل ذهاب با تحلیل عاملی انجام شد. در حقیقت هم ربته بندی عوامل انجام شد و هم اینکه جهت ترکیب عوامل و مولفه سازی از این تحلیل استفاده گردید. در مطالعه حاضر برای شناسایی عوامل موثر در خسارات و آسیب های زلزله مقدار KMO برابر با(883/0) به دست آمده که نشان دهنده وضعیت مناسب داده ها برای تحلیل عاملی است. این مقدار باید بیشتر از 50/0 باشد. مقدار بارتلت نیز برابر با 256/5402 به دست آمده و در سطح 99 اطمینان معنادار(000/0) است.

جدول(7): مقدار KMO و بارتلت عوامل خسارت و آسیب های زلزله در شهر سر پل ذهاب

883/0	KMO
256/5402	بارتلت(Bartlett Test)
66	DF
000/0	Sig

نتیجه تحلیل نشان می دهد که در زمینه عوامل به وجود آورنده خسارات و آسیب های زلزله، بیشترین وزن یا بار عاملی مربوط به عدم اجرای اصل مقاوم سازی ساختمان ها با وزن 918/0، نبود ساختمان های استاندارد با وزن 797/0 و سپس عدم تناسب کاربری اراضی شهری با 736/0 بوده است. با توجه به این موضوع،دو عامل اصلی و موثر به وجود آورنده خسارات و آسیب های زلزله در شهر سرپل ذهاب مشخص شد که تحت عنوان نبود ساختمان های استاندارد و عدم سازگاری کاربری ها با وزن 35/59 و عدم توجه به مسائل آموزشی و مدیریتی با وزن 926/9 شناخته شده است.

همچنین در زمینه عوامل بازدارنده نیز بیشترین وزن یا بار عاملی مربوط به اجرای قوانین و مقررات ساخت و ساز با وزن 898/0، تخصیص منابع کالی به بافت فرسوده با وزن 897/0 و سپس سازگاری کاربری ها با 890/0 بوده است. در حقیقت این عوامل می تواند در خسارات کمتر زلزله به عنوان عوامل بازدارنده موثر باشند. در سطح محدودتر نیز عوامل اصلی بازدارنده اجرای مقررات ساخت و ساز و حمایت مالی با وزن 79/56، دسترسی به خدمات و سازگاری کاربری ها با وزن 79/10 و سپس آگاهی و آموزش با وزن 879/8 شناخته شده است. بنابراین تجرای قوانیین و مقررات ساختمان و سازگاری کاربری به عنوان دو عامل اصلی بازدارنده خسارات و آسیب های زلزله شناخته می شود.

در زمینه عوامل تسهیل کننده خسارات و آسیب های زلزله، بیشترین وزن یا بار عاملی مربوط به تجدید نظر در اجرای زیرساخت های آب، برق و گاز با وزن 874/0، برنامه‌های هشدار و واکنش اضطراری با وزن 867/0 و سپس مدیریت یکپارچه شهری با 857/0 بوده است. همچنین در سطح محدودتر، مهمترین عامل تسهیل کننده، مدیریت و نظارت یکپارچه با وزن 79/68 و سپس حمایت و تسریع نیازهای ضروری با وزن705/9 بوده است(جدول6-5).

با توجه به نتایج اشاره شده، مهمترین عوامل موثر به وجود آورنده خسارت و آسیب های زلزله عبارت اند از نبود ساختمان های استاندارد و عدم تناسب و سازگاری کاربری ها؛ مهترین عوامل بازدارنده عبارت اند از اجرای مقررات ساخت و ساز و حمایت مالی و دسترسی به خدمات و سازگاری کاربری ها؛ مهمترین عوامل تسهیل کننده عبارت اند از مدیریت و نظارت یکپارچه و سپس حمایت و تسریع نیازهای ضروری.

جدول(8): عوامل به وجود آورنده، بازدارنده و تسهیل کننده خسارت و آسیب های زلزله

عوامل به وجودآورنده	مقدار ویژه	متغیر	بارعاملی
نبود ساختمان های استاندارد و عدم سازگاری کاربری ها	35/59	نبود ساختمان های استاندارد	797/0
		عدم تناسب کاربری اراضی شهری	736/0
		گسترش اسکان غیررسمی	706/0
		عمق و بزرگی زلزله	751/0
		تراکم زیاد جمعیت در برخی محلات	742/0
		توپوگرافی و شیب زیاد شهر	725/0
عدم توجه به مسائل آموزشی و مدیریتی	926/9	نداشتن برنامه اصولی در رویارویی با بحران	652/0
		سواد کم شهروندان در زمینه بحران زلزله	864/0
		عدم توجه مدیران شهری به خطر زلزله	620/0
		عدم اجرای اصل مقاوم سازی ساختمان ها	918/0
		عدم آموزش مقابله با بحران زلزله به شهروندان	635/0
عوامل بازدارنده	مقدار ویژه	متغیر	بارعاملی
اجرای مقررات ساخت و ساز و حمایت مالی	79/56	اجرای قوانین و مقررات ساخت و ساز	898/0
		تخصیص منابع مالی به بافت فرسوده	897/0
		استفاده از مصالح مناسب در ابنیه ها	772/0
		استانداردسازی عرض معابر و دسترسی ها	758/0
		اجرای برنامه ها مانوری در طول سال	699/0
		پوشش بیمه ای شهروندان	590/0
دسترسی به خدمات و سازگاری کاربری ها	79/10	موقعیت مناسب مراکز بهداشتی	845/0
		دسترسی به حمل و نقل و فضاهای باز	742/0
		سازگاری کاربری ها	890/0
		احداث آزادراه به دور از مناطق آسیب پذیر	747/0
		دسترسی به خدمات و تجهیزات امداد	700/0
آگاهی و آموزش	879/8	آگاهی و آموزش عمومی در خصوص بحران	692/0
عوامل تسهیل کننده	مقدار ویژه	متغیر	بارعاملی
مدیریت و نظارت یکپارچه	79/68	مدیریت یکپارچه شهری(مشتکل از تمامی سازمان ها)	857/0
		رعایت تراکم ساختمانی	836/0
		برنامه‌های هشدار و واکنش اضطراری	867/0
		حداقل دسترسی به مراکز درمانی	773/0
		تجدید نظر در اجرای زیرساخت های آب، برق و گاز	874/0
		نظارت و اجرای دقیق آیین نامه ساختمانی	745/0
		بهبود زیرساخت های ارتباطی(معابر و خیابان)	679/0
حمایت و تسریع نیازهای ضرروی	705/9	فعال نمودن تشکل ها و نهادهای مردمی	705/0
		پرداخت بیمه و حمایت مالی برای بازسازی	814/0
		تسریع امداد و نجات	821/0
		برقراری نظم و امنیت در شهر	679/0
		تأمین اقلام ضروری	732/0

تحلیل رابطه عوامل موثر در زمینه خسارات و آسیب های زلزله در شهر سرپل ذهاب از طریق همبستگی پیرسون

همچنین از تحلیل همبستگی پیرسون براي بررسي رابطه بين عوامل موثر در زمینه خسارات و آسیب های زلزله استفاده ‌شده است. در حقیقت این موضوع با این هدف انجام شده است تا مشخص شود که این عوامل می توانند روی همدیگر تاثیرگذار باشند و نوع رابطه آنها چگونه است. تحليل همبستگي نشان‌دهنده وجود رابطه مستقيم و معنی‌داری در سطح معناداری کمتر از 000/0 بین عوامل به وجود آورنده، بازدارنده و تسهیل کننده خسارات زلزله است. بین آنها نیز رابطه مثبت و مستقیم وجود دارد. یعنی با بهبود یا ضعف هر کدام از آنها، دیگری نیز بهبود یا ضعیف می شود. در حقیقت رابطه آنها بسیار نزدیک و تغییر در هر یک، دیگری را نیز تحت تاثیر قرار می دهد. بیشترین همبستگی نیز مربوط به عوامل به وجودآورنده و بازدارنده با ضریب 723/0 می باشد. در حقیقت عوامل بازدارنده می توانند در عدم ایجاد برخی عوامل در زمینه آسیب های زلزله موثر باشد و از بروز خسارات بیشتر جلوگیری نمایند. میزان همبستگی بین عوامل به وجود آورنده و تسهیل کننده نیز 597/0 است. همچنین بین عوامل بازدارنده و تسهیل کننده نیز همبستگی برابر با 673/0 وجود داشته است. بنابراین تمامی عوامل سه گانه دارای رابطه قوی بوده و هر یک از آنها می تواند در دیگری موثر باشد. این رابطه و تاثیرگذاری در نهایت می تواند با مدیریت خسارات و آسیب های زلزله در شهر سرپل ذهاب کمک می کند.

جدول(9): سنجش رابطه عوامل موثر در زمینه خسارات و آسیب های زلزله در شهر سرپل ذهاب (همبستگی پیرسون)

جهت اثر	سطح معناداری	همبستگی	شاخص	شاخص
معناداری	000/0	** 723/0	عوامل بازدارنده خسارات و آسیب های زلزله	عوامل به وجود آورنده خسارات و آسیب های زلزله
معناداری	000/0	** 597/0	عوامل تسهیل کننده خسارات و آسیب های زلزله	عوامل به وجود آورنده خسارات و آسیب های زلزله
معناداری	000/0	** 673/0	عوامل تسهیل کننده خسارات و آسیب های زلزله	عوامل بازدارنده خسارات و آسیب های زلزله

سنجش میزان رابطه و اثرگذاری عوامل موثر در زمینه خسارات و آسیب های زلزله

تحلیل واریانس مدل رگرسیونی نشان می دهد میزان خطای آلفای (Sig)تحلیل واریانس مدل رگرسیونی کمتر از میزان خطای قابل قبول (05/0) و برابر با 000/0 میباشد و لذا بین عوامل بازدارنده، به وجودآورنده و تسهیل کننده و میزان خسارات و آسیب های زلزله در سطح اطمینان بالای 99 درصد رابطه معنادار وجود دارد و در حقیقت هر کدام از عوامل ذکر شده می تواند در میزان خسارات زلزله دارای اهمیت باشد و در دو عامل دیگر نیز تاثیرگذار باشد.

جدول (10): آزمون معناداری رگرسیونی مدل رابطه و اثرگذاری عوامل موثر در زمینه خسارات و آسیب های زلزله

Model	Sum of Squares	df	Mean Square	F	Sig.
Regression	4/292	3	48/97	16/79	000/0
Residual	2/464	377	23/1	16/79	000/0
Total	6/756	380	***

بر اساس جدول نیز مشاهده میگردد، میزان همبستگی بین عوامل موثر در خسارات و آسیب های زلزله، برابر با 622/0 است که یک همبستگی مستقیم به شمار میآید. اما با این همه، عوامل بررسی شده، مجموعاً توان تبیین 62 درصد از تغییرات (واریانس) خسارات و آسیب های زلزله را دارا هستند و حدود 38 درصد از تغییرات این موضوع توسط عوامل دیگر تبیین میگردد. مقدار ضریب تعیین برابر با 386/0 است در حالی که ضریب تعیین اصلاح شده برابر با 479/0 بوده است. بنابراین عوامل بکاررفته در مدل توانسته اند به خوبی عمل نمایند و برازش مناسبی ارائه دهند.

جدول(11): تبیین تغییرات متغیر وابسته( میزان خسارات و آسیب های زلزله) از طریق عوامل موثر

Model	R	R Square	Adjusted R Square	Std. Error of the Estimate
1	622/0	386/0	382/0	109/1

میزان قدرت عوامل بازدارنده، به وجود آورنده و تسهیل کننده خسارات و آسیب های زلزله در شهر سرپل ذهاب نیز یکسان و یک جهت نیست. عوامل ذکر شده با ضریب 62/0، اثرگذاری و قدرت تبیین تقریباً مطلوبی نسبت به خسارات زلزله دارند. در حقیقت در میزان خسارات و آسیب های زلزله، عوامل سه گانه می توانند بیش از 62 درصد تاثیرگذار باشند. توضیح اینکه عوامل بازدارنده می توانند با 447/0 واحد، میزان خسارات و آسیب های زلزله را پیش بینی نمایند که به معنی پیش بینی 44 درصد از تغییرات است. همچنین عوامل به وجود آورنده 41 درصد و عوامل تسهیل کننده نیز 20 درصد قدرت پییش بینی و تاثیرگذاری دارند. بنابراین بیشترین تاثیرگذاری در میزان خسارات و آسیب های زلزله مربوط به عوامل بازدارنده و سپس عوامل به وجود آورنده بوده است.

جدول (12): آماره های ضرایب مدل رگرسیونی متغیر مستقل( عوامل موثر در خسارات و آسیب های زلزله)

Model	Unstandardized Coefficients		Standardized Coefficients	t	Sig
Model	B	Std. Error	Beta	t	Sig
(Constant)	039/0	244/0		162/0	002/0
عوامل به وجود آورنده خسارات و آسیب های زلزله	623/0	090/0	413/0	90/6	000/0
عوامل تسهیل کننده خسارات و آسیب های زلزله	296/0	093/0	206/0	18/3	002/0
عوامل بازدارنده کننده خسارات و آسیب های زلزله	618/0	077/0	447/0	00/8	000/0

نتیجه گیری

در اين پژوهش با توجه به خصوصیات شهر سرپل ذهاب و به دليل موقعيت جغرافيايي آن، سعي شده است با بررسي تجربیات زلزله رخ داده شده در این شهر، عوامل موثر در زمینه آسیب ها و خسارت این شهر شناخته شود. با توجه به واقع شدن شهر سرپل ذهاب در جايگاه پهنه بندي با خطر نسبي بالا، وقوع يک زلزله بزرگ در اين شهر خسارت ها و تلفات زيادي را به دنبال خواهد داشت. همچنانکه زلزله سال 1396 نیز دلیلی بر این مدعا است که عدم برنامه ریزی و نگاه آینده نگر در بخش های مختلف شهری، خسارات زیادی را برای این شهر به دنبال داشته است. بنابراین شناخت عوامل موثر در میزان آسیب ها و خسارات وارده به این شهر در اثر زلزله با هدف مدیریت بحران بهتر، یک ضرورت انکارناپذیر است.تحليل همبستگي نشان‌دهنده وجود رابطه مستقيم و معنی‌داری بین عوامل به وجود آورنده، بازدارنده و تسهیل کننده خسارات زلزله است. یعنی با بهبود یا ضعف هر کدام از آنها، دیگری نیز بهبود یا ضعیف می شود. عوامل بررسی شده، مجموعاً توان تبیین 62 درصد از تغییرات (واریانس) خسارات و آسیب های زلزله را دارا هستند و حدود 38 درصد از تغییرات این موضوع توسط عوامل دیگر تبیین میگردد. نتیجه نشان می دهد که عوامل به وجود آورنده 41 درصد و عوامل تسهیل کننده نیز 20 درصد قدرت پییش بینی و تاثیرگذاری دارند. بنابراین بیشترین تاثیرگذاری در میزان خسارات و آسیب های زلزله مربوط به عوامل بازدارنده و سپس عوامل به وجود آورنده بوده است.سنجش معناداری عوامل موثر به وجودآورنده خسارات و آسیب های زلزله نشان می دهد که نبود ساختمان های استاندارد، عدم تناسب کاربری اراضی شهری، عدم آموزش مقابله با بحران زلزله به شهروندان، عمق و بزرگی زلزله، توپوگرافی و شیب زیاد شهر، سواد کم شهروندان در زمینه بحران زلزله و عدم توجه مدیران شهری به خطر زلزله، در خسارات و آسیب های زلزله در شهر سرپل ذهاب تاثیرگذار بوده است. در زمینه عوامل بازدارنده نیز نتیجه نشان می دهد که عواملی از جمله دسترسی به خدمات و تجهیزات امداد، اجرای قوانین و مقررات ساخت و ساز، استفاده از مصالح مناسب در ابنیه ها، تخصیص منابع مالی به بافت فرسوده، استانداردسازی عرض معابر و دسترسی ها، موقعیت مناسب مراکز بهداشتی، دسترسی به حمل و نقل و فضاهای باز، سازگاری کاربری ها و احداث آزادراه به دور از مناطق آسیب پذیر، در خسارات و آسیب های زلزله در شهر سرپل ذهاب تاثیرگذار بوده است. همچنین در زمینه عوامل تسهیل کننده نیز نتایج نشان می دهد که عواملی از جمله تسریع امداد و نجات، برقراری نظم و امنیت در شهر، پرداخت بیمه و حمایت مالی برای بازسازی، فعال نمودن تشکل ها و نهادهای مردمی، نظارت و اجرای دقیق آیین نامه ساختمانی، بهبود زیرساخت های ارتباطی(معابر و خیابان)، تجدید نظر در اجرای زیرساخت های آب، برق و گاز ، حداقل دسترسی به مراکز درمانی و رعایت تراکم ساختمانی ومدیریت یکپارچه شهری در خسارات و آسیب های زلزله در شهر سرپل ذهاب تاثیرگذار است.مهمترین عوامل موثر به وجود آورنده خسارت و آسیب های زلزله عبارت اند از نبود ساختمان های استاندارد و عدم تناسب و سازگاری کاربری ها؛ مهترین عوامل بازدارنده عبارت اند از اجرای مقررات ساخت و ساز و حمایت مالی و دسترسی به خدمات و سازگاری کاربری ها؛ مهمترین عوامل تسهیل کننده عبارت اند از مدیریت و نظارت یکپارچه و سپس حمایت و تسریع نیازهای ضروری. به طور کلی عوامل به وجودآورنده خسارت های زلزله، عوامل بازدارنده و عوامل تسهیل کننده، با همدیگر رابطه قوی دارند و هر کدام از آنها علاوه بر اینکه می تواند میزان آسیب های وقوع زلزله را کاهش دهند، می تواند روی همدیگر نیز تاثیرگذار باشند و این وابستگی بین عوامل ذکر شده، در نهایت به کاهش آسیب ها و مدیریت بحران زلزله کمک می نماید. پیشنهاد می شود که 1-با توجه به اهمیت عوامل بازدارنده در کاهش خسارت زلزله در شهر سرپل ذهاب، این عوامل مورد تاکید باشند.2- پیشنهاد می شود جهت اجرای مقررات ساخت و ساز، اقدامات مدیریتی و نظارتی کافی انجام گیرد. 3- منابع مالی لازم جهت بهبود بافت فرسود و مسکن های غیر استاندارد ، برنامه ریزی و تدوین شود.4- اصل مقاوم سازی ساختمان ها به عنوان یکی از عوامل مهم، جنبه اجرایی و واقعی به خود بگیرد و قانون الزامی آن اجرایی شود.5- پیشنهاد می شود با توجه به اهمیت تناسب و سازگاری کاربری اراضی شهری در کاهش آسیب های زلزله، کاربری های ناسازگار با مدیریت بحران و وقوع زلزله شناسایی و نسبت به جابجایی آنها اقدام شود.

منابع و ماخذ

1. ابراهیمی، مجید؛ سلمانی مقدم، محمد؛ امیراحمدی، ابوالقاسم؛ نوری، مریم.(1394). ارزیابی آسیب پذیری لرزه ای شهر بَردَسْکن در برابر زلزله با استفاده از مدل سلسله مراتبی وارون (IHPW)، مجله مخاطرات محیط طبیعی،4(6): 137-105.

2. آزاده، سیدرضا؛ تقوایی، مسعود.(1396). تحلیل فضایی آسیب‌پذیری سکونتگاه‌های شهری و روستایی در برابر مخاطره زلزله(مطالعه موردی: استان گیلان، تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، 4(3): 84-71.

3. آیسان، یاسمین؛ دیوس، یان.(1382). معماری و برنامه ریزی بازسازی، ترجمه علیرضا فلاحی، تهران: نشر دانشگاه شهید بهشتی.

4. پورحیدری، غلامرضا؛ ولدبیگی، برهان الدین.(1389). پیشگیری و آمادگی در برابر بحران ها: ایجاد جوامع پایدار، تهران: نشر دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله.

5. تقوایی، مسعود؛ دارابی، مژگان.(1387). مديريت بحران شهري با تاکيد بر مرحله پس از بحران، مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی، 3(6): 23-36.

6. حاجی نژاد، علی؛ بدلی، احد؛ آقایی، واحد.(1394). بررسي عوامل موثر بر آسيب پذيري ناشي از زلزله در مناطق شهري داراي سکونت گاه هاي غيررسمي با استفاده از GIS (مطالعه موردي مناطق 1 و 5 شهر تبريز)، مجله مخاطرات طبیعی، 4(6): 33-56.

7. حسین زاده دلیر، کریم؛ حیدری، محمود جواد.(1390). تحلیلی بر بلندمرتبه سازی و معایب آن در ایران، رشد آموزش جغرافیا، 95: 3-13.

8. خدادادی، فاطمه؛ انتظاری، مژگان؛ ساسان پور، فرزانه.(1399). تحلیل آسیب پذیری شهری در برابر مخاطره زلزله با روشELECTRE FUZZY (مطالعه موردی: کلان شهر کرج)، تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی،20(56): 93-113.

9. رشیدی اصل، مصطفی؛ ارژنگی مستعلی بیگلو؛ حجت؛ رشیدی اصل، سعیده.(1396). عوامل موثر درآسیب پذیری شهرها در برابر زلزله عوامل موثر در آسیب پذیری شهرها در برابر زلزله,کنفرانس بین المللی مطالعات نوین در عمران ، معماری و شهرسازی با رویکرد ایران اسلامی، مشهد، ایران.

10. ساسان پور، فرزانه؛ شماعی، علی؛ مجید، افسر، مجید؛ سعید پور، شراره.(1396). بررسي آسيب پذيري ساختمانهاي شهر در برابر مخاطرات طبيعي (زلزله)(مطالعه موردي: محله محتشم کاشان)، مجله مخاطرات محیط طبیعی،6(14): 103-122.

11. سرور، هوشنگ؛ کاشانی اصل، امیر.(1395). ارزیابی آسیب پذیری کالبدی شهر اهر در برابر بحران زلزله، 9(34): 108-87.

12. شمس، مجید؛ معصوم پور، جعفر؛ سعیدی، شهرام؛ شهبازی، حسین.(1390).بررسي مديريت بحران زلزله در بافت هاي فرسوده شهر کرمانشاه مطالعه موردي: محله فيض آباد، آمایش محیط،4(13): 41-66.

13. طالب پور، اکبر؛ مجاهددینی، مرجان.(1398).نقش مديريت يکپارچه شهري در بهبود مديريت بحران و افزايش کيفيت خدمات عمومي به شهروندان (مطالعه موردي: استان تهران)، مطالعات توسعه اجتماعی-فرهنگی، 7(4): 67-92.

14. فرجی، امین؛ قرخلو، مهدی.(1389). زلزله و مديريت بحران شهري (مطالعه موردي: شهر بابل)، مجله جغرافیا،8(25): 143-164.

15. قائدرحمتی، صفر.(1387). گسترش فیزیکی شهرها و ضرورت تعیین حریم امن شهری، نمونه موردی شهر اصفهان،جغرافیا و مطالعات محیطی، 1(3): 14-25.

16. قنبری، ابوالفضل؛ زلفی، علی.(1393). ارزیابی آسیب پذیری شهری در برابر زلزله با تاکید بر مدیریت بحران شهری در شهر کاشمر، تحلیل فضایی مخاطرات محیطی،1(4): 59-74.

17. گل شناس، منا.(1388). عوامل تسهیل کننده برنامه ریزی راهبردی قبل از وقوع بحران (مورد مطالعه: زلزله تهران)، پایان نامه کارشناسی ارشد شهرسازی، دانشکده مدیریت و حسابداری، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران.

18. Alexander, d.(2007). Disaster Management: From Theory to Implementation,Journal of seismology and earthquake engineering, 9(2): 49-59.

19. Bhuiyan, S.(2010). A crisis in governance: Urban solid waste management in Bangladesh, Journal of Habitat International,34(1): 125-133.

20. Botero ,V.(2009). Geo-information for measuring vulnerability to earthquake: a fitness for use approach PHD thesis, ITC, Netherland.

21. Downing, T. E. Bakker, K.(1998). Drought discourse and Vulnerability. Environmental change unit, University of Oxford, Oxford OX13 TB, UK. Retrieved from World Wide Web:http.//www.Eci-ox.ac.Uk/ vulnerablecommuniyies /drought- discourse-and-vulnerable-htm.

22. Gasparini,P., Manfredi, G., Zschau,J.(2011). Earthquake early warning as a tool for improving society’s resilience and crisis response,Journal of Soil Dynamics and Earthquake Engineering, 31(2): 267-270.

23. Hizbaron, D. R. Baiquni, M. Sartohadi, J. & Rijanta, R. (2012). Urban Vulnerability in Bantul District, Indonesia—Towards Safer and Sustainable Development, Journal of Sustainability, 4(1) 2022-2037.

24. Jain, G. (2015). The role of private sector for reducing disaster risk in large scale infrastructure and real estate development: Case of Delhi, International Journal of Disaster Risk Reduction,14(3): 255-238.

25. Mobaraki, O. Kashaniasl, A. (2014). The Role of Urban Planning In Crisis Management with an Emphasis on Earthquakes, (A Case Study of Ahar City), International Journal of Basic Sciences & Applied Research. 3 (SP): 256-263.

26. Motiram, B. H. (2014). Earthquake Risk Assessment, Loss Estimation and Vulnerability Mapping for Dehradun City, India. Master of Science in Geo-information Science and Earth Observation, Faculty of Geo-information Science and Earth Observation of the University of Twente.

27. Nekoei,M., Amiresmaili,M., Aradoei,Z.(2016). Investigation of obstacles against effective crisis management in earthquake, Journal of Acute Disease,5(2):91-95.

28. Roshan, A,, Kumar,M.(2020). Water end-use estimation can support the urban water crisis management: A critical review, Journal of Environmental Management,268(3): 110-131.

29. Selma, C. (2016). Seismic risk assessment at Emergency Limit Condition of urban neighborhoods: application to the Example District of Barcelona. Master Thesis in Civil Engineering, Department of Construction Engineering, Universitat Politècnica de Catalunya under Erasmus Program.

30. Timmerman, P.(1981). Vulnerability, resilience and the collapse of society. Environmental monograph, Institute for Environmental Studies. , University of Toronto, Canada.

31. Toro. J, Duarte. O , Requena. I, Zamorano. M.(2012)., Determining Vulnerability Importance in Environmental Impact Assessment The case of Colombia, Environmental Impact Assessment Review 32 : 107–117.

32. Tromeur, E. M´enard, R. Bailly, J.-B. & Souli´e, C. (2012). Urban vulnerability and resilience within the context of climate change, Nat. Hazards Earth Syst. Sci, 12(1): 1811–1821.

33. United Nations International Strategy for Disaster Reduction (UN/ISDR) .(2009). UNISDR terminology on disaster risk reduction. UN/ISDR, Geneva.

34. Zheng, B., Bi, G., Liu, H., & Lowry, P. B. (2020). Corporate crisis management on social media: A morality violations perspective, Journal of Heliyon, 6(7):35-44.

[1] - Pearson & Claire

مقالات مرتبط

آسیب شناسی زلزله ومدیریت بحران سکونتگاه های شهری (مطالعه موردی: شهر سرپل ذهاب)
تاریخ چاپ : 1403/05/05

اشتراک گذاری

آدرس مقاله

آسیب شناسی زلزله و مدیریت بحران سکونتگاه های شهری(مطالعه موردی: شهر سرپل ذهاب)