تأملی بر سبک مولانا در استخدام جری و تطبیق در استعاره‌های تأویلی قرآنی

محورهای موضوعی : ادبیات فارسی

محمدابراهیم مالمیر ¹ (نویسنده)
لیلا مدیری ² (نویسنده)

تاریخ دریافت : 1393/02/30 تاریخ پذیرش : 1394/10/28 تاریخ انتشار : 1393/04/01

کلید واژه: استعاره, تأویل, مثنوی, سبک‌شناسی, استعاره تأویلی, جری و تطبیق, دیوان شمس,

چکیده مقاله :

جری و تطبیق، اصطلاحی است برگرفته از روایات که از اصل آبشخور وحدت معنایی و تکثر مصداقی مایه می‌گیرد و در حقیقت یکی از معانی اصطلاحی تأویل و عبارت است از انطباق و حمل الفاظ و آیات بر مصادیقی غیر از آنچه که آیات در باره‌ آنها نازل شده و جزء قضایای خارجیه غیر محضی قرار می‌گیرد که می‌تواند بر مصادیق، افراد، شرایط و مقتضیات هر زمان قابل تطبیق باشد. نتیجه آن‌که دلالت روایات نیز بر جری و تطبیق تمام است و اصل آن را ادله نقلی امضاء کرده و عقل و عرف نیز بر آن صحه می‌گذارد. از دیگر سو برای اظهارات اسرار معرفت و انشای درر مکنون دریای محبت، غالباً از استعاره و مجاز استفاده می‌شود و این دو سبک محور همه‌ روش‌های مختلفی هستند که در تأویل قرآن به‌کار می‌روند. بنابراین موضوع مورد بررسی در این مقاله که برای اولین‌بار صورت می‌گیرد پاسخ تحلیلی این پرسش است که سبک مولوی در استخدام جری و تطبیق در استعاره‌های تأویلی قرآنی چگونه است تا از این رهگذر شگردهای تأویلی مولوی در خصوص تأویلات مبتنی بر وحدت معنایی و تکثر مصداقی در خلق استعاره‌های تأویلی مورد بحث قرار گیرد. لذا در این رهگذر از شواهد دیوان شمس و مثنوی استفاده شده و در موارد ممکن به بیان جنبه‌های تشبیه روایی، تشبیه، استعاره یا تمثیل قرآنی، تأویل تطبیقی و استعاره ادبی آنها پرداخته شده است.

منابع و مأخذ:

* قرآن کریم، ترجمه محمد مهدی فولادوند، دارالقرآن الکریم، تهران، 1415هـ .

* نهج‌البلاغه، خطب الامام علی (ع)، تحقیق و شرح محمد عبده، قم: 1412هـ .

1 ــ ـــــــــــــــــــــ . وسائل الشیعه. (آل البیت). ا قم: مؤسسه آل البیت، لإحیاء التراث بقم المشرفه، لطبعه الثانیه، 1414هـ .

2 ــ ــــــــــــــــــــــــــــ . التوحید. تصحیح و تعلیق: السید هاشم الحسینی الطهرانی. منشورات جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه فی قم المقدسه.

3 ــ ـــــــــــــــــــــــــــ . اختیار معرفه الرجال (رجال الکشی). تحقیق سیدمهدی الرجائی. مؤسسه آل البیت.

4 ــ ــــــــــــــــــــــــ . رجال الطوسی. نجف: مکتبه و المطبیعه الحیدریه، چاپ اول،  1380هـ .

5 ــ ــــــــــــــــــــــــ . تقی‌الدین حسن‌بن علی‌بن داوود (ابن‌داوود الحلی)، رجال ابن‌داوود (کتاب الرجال). نجف: المطبعه الحیدریه،  1392هـ .

6 ــ ــــــــــــــــــــــــ . خلاصه الاقوال فی معرفه احوال الرجال (رجال العلامه الاحلی). قم: چاپ دوم، منشورات الرضی،  1402هـ .

7 ــ ــــــــــــــــــــــــ . منتهی المطلوب. چاپ تبریز، بی‌تا.

8 ــ ــــــــــــــــــــــــ . مختلف الشیعه. مؤسسه النشر الإسلامی، الطبعه الأولی، التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرقه، ذی‌الحجه‌الحرام، 1412هـ .

9 ــ ــــــــــــــــ . جامع البیان عن تأویل آیه‌ القرآن. بیروت: دارالمعرفه، چاپ اول، 1409هـ .

10 ــ ابطحی، سید محمد علی. تهذیب المقال فی تنقیح کتاب رجال النجاشی. قم: المقدسه، 1417هـ .

11 ــ ابن ابی الحدید. شرح نهج‌البلاغه. تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم. موسسه اسماعیلیان لطباعه والنشر والتوزیع، 1407هـ .

12‌ ــ ابن البطریق. العمده. موسسه النشر الاسلامی لتابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه.

13 ــ ابن شهر آشوب. مناقب آل ابی‌طالب. نجف: المطبقه الحیدریه،  1956م.

14 ــ ابن‌طاوس، حسن‌بن زیدالدین. التحریر الطاوسی. تحقیق فاضل جواهری. قم: المقدسه، 1411هـ .

15 ــ اردبیلی، محمدبن علی. جامع الرواه و ازاحه الاشتباهات عن الطرق و الاسناد. قم: مکتبه آیه‌الله العظمی المرعشی النجفی، 1403هـ .

16 ــ اکرمی، محمدرضا، «استعاره‌های تأویلی در غزل بیدل دهلوی»، کتاب ماه، شماره 133،  1383ش.

17 ــ امینی. الغدیر. بیروت: لبنان، دارالکتاب العربی، 1397هـ. 

18 ــ بحرانی، السید هاشم الحسینی. البرهان فی تفسیر القرآن. قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.

19 ــ پورنامداریان، تقی. داستان پیامبران در دیوان شمس. تهران: نشر علمی ‌و‌ فرهنگی،  1369ش.

20 ــ جامی. لوامع و لوایح. تصحیح ایرج افشار. تهران: کتابخانه منوچهری، 1360ش.

21 ــ جرجانی. التعریفات. طهران- ایران: انتشارات ناصرخسرو، چاپ سوم، 1368ش.

22 ــ حائری، شیخ محمد مهدی. شجره طوبی. النجف الاشراف: منشورات المکتبه الحیدریه و مطبعتها، 1385هـ .

23 ــ حرعاملی، محمدبن حسین. اثبات الهداه. تهران: دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، 1364ش.  

24 ــ حسکانی، الحاکم. شواهد التنزیل. الشیخ محمدباقر المحمودی، طهران، مؤسسه الطبع والنشر التابعه لوزاره الثقافه والإرشاد الإسلامی، الطبعه الأولی، مجمع إحیاء الثقافه الإسلامیه، قم. 1411هـ- 1990م.

25 ــ حسینی، شرف‌الدین. تأویل الآیات. الطبقه الاولی، أمیر، قم المقدسه:  مدرسه الامام المهدی، 1417هـ.

26 ــ شریف‌زاده، حکمیه؛ شریف‌زاده، جمال‌الدین. معارف قرآن در سخنان شعرا. خرم‌آباد: افلاک، 1389ش.

27 ــ حلی، حس‌بن یوسف علی‌بن مطهر. تذکره الفقهاء. مشهد: المکتبه الرضویه لاحیاء الاثار الجعفریه.

28 ــ حویزی، الشیخ عبدالعلی‌بن جمعه. تفسیر نورالثقلین. تصحیح و تعلیق: السید هاشم الرسولی المحلاتی، الطبعه الرابعه، قم:مؤسسه إسماعیلیان، 1412هـ - 137ش.

29 ــ خوئی، ابوالقاسم‌الموسوی. اجود التقریرات فی علم‌الاصول. صیدا: مطبعه العرفان. 1933م.

30 ــ خوئی. معجم رجال الحدیث. الطبعه الخامسه، طبعه منقحه و مزیده، 1413هـ - 1992م.

31 ــ ذبیحی، سید احمد. تجلی قرآن کریم در شعر معاصر. رشت: صفیر حق، 1390ش.

32 ــ راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین‌بن محمد. مفردات الفاظ قرآن. قاهره: الحلبی، 1961م.

33 ــ راوندی، قطب‌الدین. الفوائد. قم: موسسه الامام المهدی (عج)، بی‌تا،

34 ــ زرازی، ابوغالب. تاریخ آل زراره. چاپ ربانی.

35 ــ سلمی، سید عمران. تفسیر السلمی. الطلبنان، بیروت: دارالکتب العلمیه، بعه الأولی، 1421هـ ، 2001م.

36 ــ سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر. الدر المنثور. لبنان، بیروت: دار المعرفه للطباعه والنشر.

37 ــ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . جامع الصغیر فی الحدیث شیعه. المنادی، قاهره، 1286.

38 ــ شهبازی، حسین. گنج پنهان (پژوهشی در تاثیر قرآن و حدیث در ادبیات فارسی). تهران: دبیزش، 1388ش.

39 ــ شهبازی، حسین. گنج نهان (پژوهشی در تأثیر قرآن و حدیث در ادبیات فارسی. تهران: قو، 1380ش.

40 ــ شیخ مفید، ابوعبدالله محمدبن محمدبن نعمان. الاختصاص. التحقیق علی‌اکبر غفاری؛ سید محمود زرندی. لبنان، بیروت: 1414هـ - 1993م.

41 ــ صدوق، ابوجعفر محمدبن علی‌بن حسین ابن بابویه. الأمالی. قسم الدراسات الاسلامیه، موسسه البعثه، الطبعه الاولی، مرکز الطباعه و النشر فی مؤسسه البعثه. 1417هـ .

42 ــ صفار، محمدبن حسن. بصائر الدرجات الکبری فی فضائل آل محمد. تهران: منشورات الاعلمی، 1362ش.

43 ــ  طباطبائی، سید محمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن. ترجمه محمدباقر موسوی‌همدانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1362ش.

44 ــ طباطبائی، محمدعلی. قرآن و نهج‌البلاغه در ذهن و زبان حکیمان و شاعران بزرگ. مشهد: انتشارات محقق، 1387ش.

45 ــ طبرسی، امین‌الدین ابوعلی فضل‌بن حسن. مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی. 1415هـ .

46 ــ طبری، محمدبن جریر. المسترشد. تحقیق شیخ احمد المحمودی. موسسه الثقافه‌الاسلامیه لکوشانبور، 1415هـ.

47 ــ طریحی، فخرالدین. مجمع البحرین. مکتبه النشر الثقافه الاسلامیه، 1408.

48 ــ طغیانی، اسحاق. علوم قرآنی و تأثیر قرآن و حدیث در ادب پارسی. اصفهان: طغیانی، 1390ش.

49 ــ طوسی، ابوجعفر محمدبن حسن (شیخ طوسی). تهذیب الاحکام. تحقیق و تعلیقه سید حسن موسوی خراسانی، تهران: دارالکتب الاسلامی ، 1390هـ .

50 ــ عاملی، ابوالحسن. مرآه الانوار و مشکوه الأسرار. ایران.

51 ــ عیاشی، محمدبن مسعود؛ رسول المحلاتی، الحاج السید هاشم. تفسیر العیاشی. طهران: المکتبه العلمیه الاسلامیه.

52 ــ عینی، بدرالدین محمودبن احمد. عمده القاری. دار احیاء تراث العربی، بیروت: بی‌تا.

53 ــ فیض کاشانی، ملامحسن. تفسیر الصافی. قم المقدسه، موسسه الهادی،1416هـ .

54 ــ قبادیانی، ناصرخسرو. وجه دین. طهوری. تهران: 1348.

55 ــ قریب، پرویز علی. مضامین مختلف در قرآن مجید و دیوان اشعار شعرا. تهران: نشر الکترونیکی و اطلاع رسانی جهان رایانه کوثر، 1389.

56 ــ قمی، علی‌بن ابراهیم. تفسیر القمی. قم: مؤسسه دارالکتاب لطباعه والنشر، چاپ سوم.

57 ــ قنبری عدیوی، عباس. حدیث عشق (تأثیر قرآن و حدیث در ادبیات فارسی). شهرکرد، 1383ش.

58 ــ قندوزی، سلیمان‌بن ابراهیم. ینابیع الموده القربی. تحقیق سیدعلی جمال اشرف الحسینی. دار الأسوه للطباعه و النشر، 1416هـ .

59 ــ کرابی، احمد. تأثیر قرآن و حدیث در ادب فارسی. مشهد: جهانکده، 1384ش.

60 ــ کلینی، محمی‌بن یعقوب. الکافی. تصحیح و تعلیق: علی‌أکبر الغفاری: حیدری، طهران: الطبعه الثالثه، دارالکتب الإسلامیه، 1367ش.

61 ــ کوفی، فرات‌بن ابراهیم. تفسیر فرات الکوفی. طهران ایران: الطبعه الاولی، 1410هـ .

62 ــ مجلسی، محمدباقر. بحارالانوار. بیروت: مؤسسه الوفاء، الطبعه الثانیه، 1403هـ .

63 ــ مدنی، سیدعلی‌خان. الدرجات‌ الرفیعیه فی طبقات الشیعه. قم: مکتبه البصیرتی، چاپ دوم، 1397هـ .

64 ــ مشهدی، المیرزا محمدبن محمدرضا. تفسیر کنز الدقائق. تحقیق مجنبی عراقی، مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرقه. 1407هـ.

65 ــ مکارم شیرازی، ناصر. الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل. بی‌جا، بی‌تا.

66 ــ مولوی، جلال‌الدین‌محمد. مثنوی ‌معنوی. تصحیح رینولد نیکلسون. تهران: مولی، 1370ش.

67 ــ مولوی، جلال‌الدین محمد. دیوان شمس. با مقدمه جلال همایی. تصحیح و اهتمام منصور مشفق. تهران: صفی علیشاه، 1371ش.

68 ــ مولوی، جلال‌الدین محمد. مثنوی معنوی. تصحیح بدیع الزمان. تهران: امیرکبیر، 1387ش.

69 ــ مهرآوران، محمود. تأثیرها و تصویرها (درآمدی بر تأثیر قرآن و حدیث بر متون فارسی). دانشگاه قم: 1386 ش.

70 ــ میبدی، رشیدالدین. کشف الاسرار و عده الابرار. تهران: امیرکبیر، 1339ش.

71 ــ نعمانی، محمدبن إبراهیم. کتاب الغیبه. فارس حسون کریم. قم: مهر، أنوارالهدی، الطبعه الأولی، 1422هـ .

72 ــ هندی، فاضل. کشف اللثام. مؤسسه النشر الاسلامی، 1424هـ .