جریان‌شناسی و سیر تحوّل در شعر اخوان ثالث با نگاه زیبایی‌شناسانه

محورهای موضوعی : ادبیات فارسی

حسن احمدی ¹ , حسین آریان ^{2 *} , نزهت نوحی ³

1 - 1- دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، ایران.
2 - 2- دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، ایران. نویسنده مسئول: [e-mail]
3 - استادیار گروه زبان وادبیات فارسی، واحد زنجان، دانشگاه آزاداسلامی، زنجان، ایران.

تاریخ دریافت : 1403/12/26 تاریخ پذیرش : 1404/02/06 تاریخ انتشار : 1404/02/13

کلید واژه: جریان شناسی, سیر تحوّل, اخوان ثالث, زیبایی‌شناسی. ,

چکیده مقاله :

در شهر مشهد مقدس، شاعر نامی اخوان ثالث با بدعتی نو و ذوقی سرشار، در ادب فارسی معاصر درخشید. آنچه اخوان را در میان شعرای معاصر سرآمد و زبانزد ساخته، ترکیب سبک کهن و شعر نیمایی، عشق و شور نهانی، همراه با وسعت بی‌نظیر اندیشه، زبان‌آوری و کاربرد مضمون های ساده و زیبا در شعر است. این شاعر با تکمیل سجایای رفتاری و انسانی و عملی خویش در ادب و فرهنگ و در زمانی کوتاه، چنان جلوه‌ای نموده است که کلام پرگوهر او، چراغ راه هر مجلس و ورد زبان عامه مردم گشته و به راحتی در صف سخنوران و سخن‌سرایان نامی ایران جای گرفته است. عشق به یار و علاقه به حبیب و مخالفت با چرک و ناپاکی و اجتناب و نفرت از جور و ظلم و امید به آینده، بهره‌یابی از خیال، او را واداشته تا از بلبل و شط و کوچه و غنچه و باغ، گل و زمستان، در قالب کنایه و استعاره، مفاهیم و مضامینی بیافریند و در تعقیب شهر سلامت باشد که در عصر او، در آمال و آرزوها نهفته بود. قالب‌های شعری او، از عشق و شور جوانی شروع گردیده و به اشعار سیاسی که لازمه زمان بوده و عشق و دوستی به میهن ختم می‌شد. در مجموعه شعر او آرامش جان، مهم و اساسی بوده و حرکت و پویایی در کنار یار را

چکیده انگلیسی:

In the holy city of Mashhad, the famous poet Akhavan Sales shone in contemporary Persian literature with a new innovation and rich taste. What made Akhavan outstanding and famous among contemporary poets is the combination of ancient style and Nimai poetry, hidden love and passion, along with an unparalleled breadth of thought, expressiveness, and the use of simple and beautiful themes in poetry. By perfecting her behavioral, human, and practical skills in literature and culture, this poet has made such a mark in a short period of time that her rich words have become the guiding light of every assembly and the language of the common people, and she has easily taken her place among the ranks of famous orators and orators of Iran. Love for a friend, affection for a beloved, opposition to filth and impurity, avoidance and hatred of injustice and oppression, hope for the future, and the use of imagination have led her to create concepts and themes from the nightingale, the alley, the bud, the garden, the flower, and winter, in the form of allegory and metaphor, and to pursue the city of health that was hidden in the hopes and desires of her era. Her poetic forms began with the love and passion of youth and ended with political poems that were necessary for the time and love and

منابع و مأخذ:

منابع و مآخذ
1-امین¬پور، قیصر .(1384). سنّت و نوآوری در شعر معاصر. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
2-اخوان ثالث، مهدی .(1363). آخر شاهنامه. چاپ هشتم. تهران: نشر مروارید
3- حسین¬پور چافی، علی .(1384). طبقه¬بندی و نقد و تحلیل جریان¬های شعری فارسی(1332- 1357) رساله دکتری دانشگاه تربیت مدرس.
4-حقوقی، محمد.(1375). شعر زمان ما. مهدی اخوان ثالث، تهران: نشر نگاه
5-زرقانی، مهدی .(1399). چشم¬انداز شعر معاصر ایران. جریان¬شناسی شعر ایران در قرن بیستم. تهران: نشر ثالث.
6-زرین¬کوب، عبدالحسین .(1363). شعر بی¬دروغ. شعر بی¬نقاب. انتشارات: جاویدان.
7-عالی عباس آباد، یوسف .(1390). جریان¬شناسی شعر معاصر. تهران: نشرسخن.
8-فرخ¬زاد، فروغ .(1375). گزینه اشعار. تهران: نشر مروارید.
9-کریمی حکاک، احمد .(1399). طلیعه تجدد در شعر فارسی. ترجمه: مسعود جعفری، تهران: نشر مروارید.
10-نوری علاء، اسماعیل .(1384). صور و اسباب در شعر امروز ایران. چاپ اول. تهران: سازمان انتشارات بامداد.

متن کامل:



جریان شناسی و سیر تحول در شعر اخوان ثالث با نگاه زیبایی شناسانه

حسن احمدی ¹

دکترحسین آریان­ ²

دکترنزهت نوحی ³

چکیده

     جریان­شناسی ازجملۀ مباحثی است که در سالیان اخیر وارد حوزۀ شعر شده است. نویسنده در این پژوهش بر آن است که با رویکرد تحلیلی ـ توصیفی جریان شعری و سیر تحول اشعار اخوان­ثالث را از نخستین مجموعۀ شعرش ـ ارغنون ـ تا آخرین آنها بررسی کند. در اشعار او «من» فردی به مرور زمان جای خود را به «من» اجتماعی می­دهد. غم و اندوه شخصی تبدیل به غم اجتماعی و سیاسی و سپس غم فلسفی می­شود. اعتراض سیاسی به فضای حاکم بر جامعه او را به سوی باستان­گرایی سوق می­دهد. برای آنکه بتواند دوران باشکوه گذشته را در چشم مردم جلوه بدهد، از زبان آرکائیک استفاده می­کند.در بین اسطوره­ها تمایل به اسطوره­های بازگشت دارد. امیدوار است که روزی منجی ظهور کند و آرمان­شهرش را بنیاد نهد. بازگشت به ادیان پیشین و پیامبران آن به­ویژه زرتشت و مزدک در شعر او بیش از شاعران دیگر دیده می­شود. اخوان در گرایش به مزدک به دنبال برابری اقتصادی می­گردد. او به­عنوان یک شاعر جریان­ساز تأثیر عمیقی بر شاعران هم­دورۀ خود و پس­از آن نهاده است. اخوان شعر کهن و نیمایی را به هم آمیخت. او که در ابتدا شاعری تأثیرپذیر بود، بعدها تبدیل به شاعری تأثیر­گذار شد. هر­چند هیچ شاعری نتوانست به شایستگی جریان شعری او را ادامه دهد.

کلیدواژه‌ها: جریان­شناسی، سیر تحول، اخوان ثالث، زیبایی‌شناسی.

 

 

 

 

 

 

 

پیشینۀ پژوهش

 ـ تقی پورنامداریان و قدرت الله طاهری (1385)، در مقالۀ «نگاهی انتقادی به جریان­شناسی­های شعر معاصر ایران » ضمن بررسی اصطلاح جریان­شناسی، تفاوت آن را با سبک و مکتب بررسی می­کند.

ـ مهیار علوی مقدم و محمدرضا قلی­زاده ( 1387)، در مقاله­ای تحت عنوان «بازشناخت جریان­شناسی شعر مشروطیت» ، شعر مشروطه را آغازگر تحول از سنّت به نوگرایی می­دانند. نویسندگان آشنایی با پیشینۀ تاریخی جریان­شناسی شعر این دوره را لازمۀ شناخت جریان­شناسی شعر معاصر می­دانند.

ـ قهرمان شیری( 1388)، در مقالۀ « جریان شعر حجم» معتقد است که شعر حجم یکی از جریان­های شاخص شعری در نیمۀ دوم دهۀ 1340 است که از درون جریان موج نو بیرون آمده است. نویسنده عواملی چون: جست­وجو­گری و نوجویی جوان­ترها، خستگی آنها از شیوه­های رایج شعری و تأثیرپذیری از مکاتب ادبی اروپایی را سبب ایجاد این جریان شعری می­داند.

ـ حامد صافی در مقالۀ «جریان­شناسی اندیشه در شعر اخوان ثالث» سیر اندیشه و دگردیسی آن را از­نظر تلخ­اندیشی در اشعار این شاعر بررسی کرده است. نویسنده به این نتیجه می­رسد که اخوان پس­از کودتای سال 1332 تحت تأثیر شکست اجتماعی و سیاسی، دچار ناامیدی اجتماعی و نهایتاً فلسفی می­شود. به همین دلیل رویکردی به تلخ­اندیشی در شعر او دیده می­شود

پیشگفتار

     پیش­از آنکه به بررسی جریان­شناسی شعر معاصر پرداخته شود، لازم است دربارۀ این اصطلاح توضیحاتی داده شود. جریان­شناسی، در دورۀ معاصر وارد بحث نقد ادبی شده است و مفهوم کاملاً مشخصی ندارد. «جریان، مصدر ریشۀ جری یجری است و برای توصیف اموری از آن می­توان استفاده کرد که در حال شکل­گیری بوده و هنوز قوام و قرار نیافته است؛ لذا می­توان گفت اولین فصل ممیز جریان شعری با مکتب، عدم استقرار آن است و برای رسیدن به ثبات، زمانی نسبتاً طولانی باید بر آن بگذرد.» (پورنامداریان، 1385: 6) جریان­شناسی در گذشته تحت عنوان شیوۀ شاعری بررسی می­شد. در این دسته­بندی هر منتقدی راهی را در پیش گرفت. پورنامداریان در مقاله­ای تحت عنوان «نگاهی انتقادی به جریان­شناسی­های شعر معاصر ایران» اسماعیل نوری علاء را یکی از نخستین افرادی می­داند که در این راه قدم گذاشته است.«... به نظر وی شعر نو ایران که از سال 1320 شروع می­شود، به سه شاخۀ اصلی تقسیم می­گردد:

الف ـ شعر نو حاشیه­ای که خود دارای دو شعبه است:

         الف 1ـ افراطیون مانند دکتر تندرکیا

        الف2ـ تک­روان مانند هوشنگ ایرانی و پرویز داریوش

ب ـ شعر نو میانه­رو که آن نیز دارای دو شعبه است:

        ب1ـ کلاسیک­های جدید مانند خانلری، مشیری و ابتهاج

       ب2ـ کلاسیک های جدید نوسرا مانند گلچین گیلانی و توللی...

ج ـ شعر نو نیمایی که به سه دوره تقسیم می­شود:

          ج1ـ دورۀ اول شامل پیشروان(نیما، شیبانی و شاهرودی)، جویندگان( شاملو و سپهری) و اعتدال­گرایان( ابتهاج، کسرایی و زهری)

        ج2ـ دورۀ دوم شامل سنت­گرایان(اخوان و اسماعیل خویی)، تصویرسازان(سپهری) و تماشاگران(آتشی و باباچاهی)، محتواگرایان(رحمانی،رؤیایی و فروغ)، ابزارگرایان(حقوقی و مشرف آزاد تهرانی) و محافظه­کاران(شفیعی، نادرپور،مشیری،تمیمی ...)

         ج3ـ دورۀ سوم شامل نوآوران(سپانلو، مشفقی و مجابی ...) شکل­گرایان(رؤیایی و اوجی ، ...) و عرفان­گرایان(سپهری).»( همان: 8، به نقل از نوری علاء، 1348: 161 و 285)

     حمید زرین­کوب در کتاب «چشم­انداز شعر نو فارسی»، بر تقسیم­بندی شعر از دیدگاه محتوا نظر دارد. او «شعر نو حماسی و اجتماعی» را در مقابل « شعر نو تغزلی» قرار می­دهد. او معتقد است ریشه­های شعر نو حماسی را باید در شعر کهن فارسی مانند شاهنامۀ فردوسی و شعر دورۀ مشروطه مانند اشعار ملک الشعرای بهار و اشرف الدین حسینی جست­وجو کرد. زرین­کوب، نیما را نخستین شاعر شعر نو حماسی و اجتماعی می­داند که بعدها افرادی همچون اخوان­ثالث، شاملو، آتشی و ... راه او را ادامه می­دهند.

     «شعر نو حماسی همان­طور که در محتوی با تغزل تفاوت دارد، در زبان و بیان نیز با آن متفاوت است. زبانی که در این نوع شعر به کار می­رود زبانی است پرتحرک و هیجان­انگیز و پرطپش از­آنجا­که شاعر می­خواهد حالت رخوت و خواب­زدگی را از خواننده دور کند، و را با واقعیت­های اجتماعی و جهانی آشنا سازد و در ضمن در وجود خواننده حرکت و هیجانی به وجود آورد، نمی­تواند از زبان نرم و رخوت­آوری که در نوع تغزل وجود دارد استفاده نماید.» (زرین­کوب، 1350: 125)

پژوهشگر در این مقاله می­کوشد تلفیقی از نظریات مختلف منتقدان به دست آورد. یعنی ضمن توجه به زبان شعری اخوان جریان شعری او را از دیدگاه محتوا بررسی کند.

جریان­شناسی شعر اخوان ثالث

     در فروردین سال 67 که مصادف با 60 سالگی اخوان بود، او در پاسخ به این پرسش که برای چه می­خواهد بنویسد؟ چنین می­گوید: «برای این می­نویسم که بدانم کیستم، در کجا، کجای عصر و زمانۀ خودم هستم.بدانم؛ دانستنی به­راستی دانستن، که آیا هنوز هستم، هنوز زنده­ام؟ چون به اعتقاد من " هستن" تنها همین در کسوت خلق خود بودن و از هوا و آب و نان سهمی برگرفتن نیست. در این امر انسان، هر انسانی با انسان و حتی حیوان دیگر مشترک و شاید کمابیش همانند است. نه این"هستن" نه؛ بلکه آن "هستن" در اوج، آن لحظات نادر و کمیابی که "هستی" با "مستی" توأمان است و پیوند و اتصالی شگفت، در حدّ آمیختگی و بلکه "یگانگی" پیدا کرده است. در چنین لحظات است که به اعتقاد من هستی و بودن به­راستی تحقق می­یابد و انسان می­تواند با شوق و شعف بگوید: های زمانه! من هستم، من هستم!» ( کاخی، 1382: 379)

من سخن از آتش آدم شدن در خویشتن گویم.

 گفت: «بودن؟ یا نبودن؟ پرس­و­جو این است»

پیش از آن پرسید بایستی که: بودن چیست؟

من در این معنی سخن گویم

 «و اوجِ مستی کسوتِ هستی­ست» من گویم.

 پرس­وجو این است، اگر باشد.

گفت او از بودن، اما من

 از شدن گویم. (اخوان­ثالث،1391ج: 35 ـ 134)

     اگر جریان شعری را به معنای تحول شعری شاعر در همۀ زمینه­های فکری در نظر بگیریم، این شعر بیانگر جریان­شناسی شعر اخوان محسوب میشود؛ از آنچه که «بود» و آنچه که «شد». و تأثیری که این «شدن» در شاعران پس­از اخوان­ثالث داشت:

«... و لحظات مردۀ عمر ... آی لحظات مرده شما نزد من چه غریبه و ناشناخته­اید و هنگامی که چشم می­گشایم و خود را در میان شما و محصور شما می­بینم چه قدر احساس تنهایی و غربت می­کنم. آی! ... من از شما نیستم؛ از جنس و جنم شما نیستم، در میان شما چرا باشم؟ من شاهبازی بلندپروازم که آشیان بر کنگرۀ کاخ برتر از اندیشه و خیال و واهمۀ ملک­القدوس دارم. آنجا کز آن برتر اندیشه برنگذرد. پس در میان شما لحظات مردۀ عمر و نوبت چه می­کنم؟ این پرسش را که و چه پاسخ تواند داد؟» (کاخی، 1382: 380)

کس نداند کی فتاده بر زمین این خلط گندیده

وز کدامین سینۀ بیمار

عنکبوتی پیر را ماند، شکم پر زهر و پر احشا

مانده، مسکین زیر پای عابری گمنام و نابینا

پخش، مرده بر زمین، هموار

 دیگر آیا هیچ

کرمکی در هیچ جایی از دگردیسی

 به چنین پیسی/ تواند بود؟ (اخوان­ثالث، 1382: 96)

     فرهنگ مردمان این سرزمین بر پایۀ غم و اندوه بنا شده است. از نگرش دین مانوی تا ادیان سامی همه بر اندوه جاودانگی تکیه دارد. زندگی رنج است و شادی جهان گذرا. غمی که از درد جاودانگی سرچشمه می­گیرد؛ چراکه سرنوشت بشری سرانجام به مرگ ختم میشود. اخوان نیز مانند هر انسان دیگری از مرگ در هراس است؛ به همین دلیل با وجود آنکه زندگی را بودنی می­داند که در اوج باشد، اما از دفتر نخستین اشعار تا واپسین آن غم و اندوه در شعر او موج می­زند. این «من» ناامید او را نمی­توان به شکست سیاسی نسبت داد؛ بلکه باید گفت اخوان علاوه­بر «من» سیاسی ـ اجتماعی، از «من» انسانی نیز برخوردار بود. آنچه که سبب شد او تا پایان عمر خویش مرثیه­خوان وطن مردۀ خویش شود، تنها کودتای 28 مرداد سال 32 نبود. او در اشعار خود هم نسبت به نظام سیاسی معترض است و هم نسبت به نظام آفرینش.

     اخوان در سال 1330 نخستین مجموعۀ شعری خود را با نام «ارغنون» منتشر کرد. این کتاب حاصل پنج سال شاعری اوست. وی در سال 1338 مجدد آن را به زیر چاپ برد و همۀ اشعار خود را که تا آن زمان به شیوۀ کلاسیک سروده بود به آن انتقال داد. در مؤخره­ای که در پایان آن آورده است چنین می­گوید:

     «بسیاری از قطعات ارغنون کار ایام نوجوانی و غزل­گویی و ابتدای شعر و شاعری است. بسیاری دیگر هم ـ خاصه قطعات اخوانیات ـ برای من غالباً جنبۀ عاطفی و ایفای وظیفۀ انسانی دارد یا نامۀ منظومی است یا کلمۀ شکر و شکایتی، یا کلمۀ تمجید و ستایش استاد و شاعری است یا کلمۀ سلام و درودی است یا مسئله­ای و مشکلی از زندگی خودم یا دیگری را می­خواسته بگشاید و نگشوده به­هر­حال نیازی را برآورده، حتی در حدّ تفنن که چشم­اندازی وسیع از منازل زندگی­ست و از این قبیل.» (اخوان،1391الف: 250)

     مضمون اصلی این کتاب غم و اندوه است. گاهی این اندوه ناشی از احساس تنهایی و غربت شاعر است. اشعاری همچون «شکر یک بوسه، «غریبه»، «دل در هوای گلشن آزادی»، «پیمان»، «خطاب به سیدنا» و « نسیم شهریور»:

گرد غربت پرده زد بر دامن بال و پرم یاد باد از آشیان و بال مهر مادرم

آن­قدر در گردباد رنج و حسرت گم شدم تا غبارآلود غم شد چهرۀ حزن­آورم

( اخوان­ثالث، 1391الف: 63)

عشق او به دختری از اهالی گیلان نیز سبب سرودن اشعاری با مضامین عاشقانه می­شود. هر­چند این عشق سرانجامی جز حسرت برای او نداشت. اخوان در اسفند سال 1329 راهی رشت می­شود تا معشوق را ببیند و سال نو را با دیدن یار «نو» کند. اما با بی­مهری او روبرو می­شود و عید شاعر تبدیل به عزا می­شود:

باز عید آمد و من برگ و نوا ساز نکردم آمدم دستی و پایی بکنم، باز نکردم

خواستم سال به خورشید جمال تو کنم نو ماه اسفند جز اسباب سفر ساز نکردم

تو جفا کردی و بد بود، که مهمان تو بودم جورها دیده شکایت ز تو آغاز نکردم

ناز کردی تو که یک لحظه به دیدار من آیی من که از راه دراز آمده­ام، ناز نکردم

این چه نوروز بدی بود که در «رشت» تو دیدم زیر سرپنجۀ غم مُردم و آواز نکردم

(همان: 56)

     در این اشعار اخوان از زندگی و غم خویش می­سراید و هنوز یک شاعر اجتماعی نشده است. در شعر او نسبت به گذشتگان تحول و نوآوری دیده نمی­شود. او در سال 1327 برای اقامت از توس به تهران می­آید. «... سوای مشقات و سختی­های دیگر، اندوه غربت و دشواری زندگی در شهری ناآشنا و بیرحم نیز ازجملۀ موجباتی بود که بیشتر یاد یار و دیار خود کنم. باری، این قصیدۀ کوچک را سروده برای استاد گلشن به خراسان فرستادم که در جریدۀ ایشان همان وقت­ها چاپ شد. اکنون از­آنجا آن ابیات دیرینۀ ایام نوجوانی را در ارغنون نقل می­کنم...» (همان: 9ـ 108)

تا که از یار و دیار خود جدا افتاده­ام راست می­خواهی بگویم، در بلا افتاده­ام

از بهشت عدن همچون رهنوردی تشنه­لب بر زمین تفتۀ ام­القری افتاده­ام

(همان: 109)

     دوری از محرمان و همدمان خاطر او را آزرده و تهران را همچون مکمن تنینی می­داند که دهان گشوده است. بیغوله­ای که دزدان در آن جمع شده­اند و مردانش دزد و زنانش هرجایی هستند. اشعاری که اخوان از سال 1326 تا سال 1330 می­سراید، اشعار جریان­ساز محسوب نمی­شوند و جنبۀ فردی دارند.

     «در ارغنون از لحاظ شکل و فرم شعری انحرافی از فرم معمول زمان دیده نمی­شود. شاعر از همان شکل شعری گذشته بدون دخل و تصرف استفاده می­کند، اگرچه دوست دارد آهنگ تازه­ای ساز کند ولی هیچ تازگی در استفاده از قوالب شعری گذشته وجود ندارد. قالب­های قصیده، قطعه، غزل، مثنوی، رباعی و ترکیب­بند بی هیچ تغییری در ساخت و شکل به کار گرفته می­شود. اخوان در این دوره هنوز با شکل نیمایی به­طور جدی آشنا نشده است.» ( محمدی آملی، 1377: 109)

 اما پس­از کودتا دیگر او روستایی ساده­ای نیست که خاطرات زادگاهش او را اندوهگین کند. بلکه شاعری است که از «من» فردی خود فاصله گرفته است. در اشعاری که اخوان بین سال­های 30 تا پیش­از کودتای سال 32 سروده با نگاهی امیدوارانه و با استفاده از شیوۀ تمثیل در اشعار خود، حسرت ایران آزاد و آباد را دارد. در شعر«بی­سنگر» که اولین شعر او با مضمون اجتماعی است، شاعر از پروانه­ای حکایت می­کند که در هوای سرد پاییز پیلۀ خود را ترک می­کند. دیگران او را سرزنش می­کنند که صبر کن تا بهار بیایید، اما او نمی­تواند بیش از این صبور باشد. هنگامی که به شهر پروانه­های زرین­بال می­رسد، خود را آشنایی از شبستان شعر معرفی می­کند که از پیله­های مسخ­شده و دخمۀ سیاه بیرون زده است. پروانه به زودی درمی­یابد که هوای گلستان آلوده است:

تا شبی دید آرزوهایش

همه دلمرده­اند و افسرده

گریه­هاشان دروغ و بی­معنی­ست

خنده­هاشان غریب و پژمرده ( اخوان، 1383ب: 41 )

     پس آرزو می­کند که پرستویی باشد که نوید بهار را می­دهد. از خورشید عالم­تاب کمک می­گیرد و مبدل به پرستو می­شود. در حین پرواز از دور برج و بارویی را می­بیند. دیده­بان از او نامش را می­پرسد. او خود را مرغی سقا معرفی می­کند که از شبستان شعر آمده است و می­خواهد کشتزاری را سیراب کند. سرانجام پرستو به هنگام سحر به ضرب گلوله­ای کشته می­شود.

     اخوان پس­از ورود به تهران جذب جنبش­های سیاسی می­شود. «وقتی به تهران آمدم اولاً گرایش چپ بود. نمی­گویم فلان حزب یا بهمان حزب. به­هر­حال گرایش­های چپ مردم­دوستانه و توجه به زندگی مردم داشتن و توجه به فقر و غنا پیدا کردن و پرسیدن که چرا این­جور باشد. خودم را هم در همان دایرۀ حرکت­های فقر و غنا می­دیدم، اینها آن وقت­ها یک گرایش تقریباً عام بود برای همۀ کسانی که با فکر و تحول فکری و حرکت جامعه به طرف خواستن­ها، طلب آزادی­ها و اینها بود که خب من هم در جنب و جوار این مسائل پیش می­رفتم.»( کاخی، 1382: 455)

اخوان چند ماه پس­از کودتا به علت وابستگی به حزب توده به زندان می­افتد. پس­از آزادی از زندان همۀ اشعار سیاسی و اجتماعی خود را در قالب تمثیل سروده است. در شعر«مشعل خاموش» که در سال 1333 می­سراید، از جوی غریب بی­آب و تشنه­ای در گوشه­ای خلوت سخن می­گوید که در دشت هولناک سوت و کوری قرار دارد. چنار دل­مرده ای که منتظر پرندگان است. دشتی که در انتظار اسبی یا بادی یا گرگی نشسته است.

بس سال­ها گذشته کز آن کوه سربلند،

پیک و پیام روشن و پاکی نیامده­ست.

وین جوی خشک، رهگذر چشمه­ای که نیست،

در انتظار سایۀ ابری و قطره­ای،

چشمش به راه مانده، امیدش تبه شده­ست ( اخوان،1383ب: 88)

در دورۀ اول شعری، اخوان از عناصر شعری مانند تشبیه و استعاره کمک می­گیرد؛ اما با تغییر قالب شعری، تحول معنایی نیز در شعر او شروع می­شود. استفاده از تمثیل­های سیاسی و اجتماعی در شعر زمستان اخوان به اوج خود می­رسد. شیوه­ای که به­عنوان جریان شعری در دورۀ معاصر ماندگار می­شود.

      «زمستانی که م . امید در این تابلو زنده و پایدار نقش کرده زمستانِ امیدست، تصویری است شاعرانه از پدیده و تجربه­های اجتماعی. ساختمان اثر، در عین تازگی، یکپارچه و به­هم­پیوسته است. در این اثر هنری از یک سو لطف قریحه و قوۀ ابداع شاعر بارزست و از دیگر سو چیرگی وی بر زبان فارسی که حاصل تتبع و تأمل اوست در آثار بزرگان ادب. این شعر هم از وزن برخوردارست و هم از قافیه، منتهی ترکیب این عناصر در مصراع­های کوتاه و بلند ـ که به اقتضای جریان طبیعی سخن، از طبع شاعر تراویده ـ به صورتی تازه و دلکش است. به این معنی که شاعر توانسته است در این سمفونی حاصل از نغمۀ حروف و حسن ترکیب کلمات، مصراع­بندی، وقف­ها، سکون­ها، تکیه بر برخی اجزای کلام و بجا نشاندن قافیه ها، در هر مورد به تناسب مقام، آهنگی مناسب به سخن ببخشد و ذوق او از آرایش­های لفظی و معنوی کلمات نیز بهره برده است؛ از این قبیل است: "پیر پیرهن چرکین"، "سرما سخت سوزان است"، "بیا بگشای در، بگشای، دلتنگم" و امثال آن ... به­علاوه وی توانسته است در کنار واژه­های فصیح و دیرینه از قبیل: "یارستن، یازیدن، حریف(هم­پیاله)، وام گزاردن، بیگه، چراغ افروختن"، کلماتی از زبان گفتار امروز را بیاورد، مانند: "دمت گرم، تیپاخورده، ناجور،حساب را کنار جام نهادن" و این دو نوع کلمات و ترکیبات را با مهارت تمام با یکدیگر سازوار کرده است. ببینید در به کار بردن کلمۀ "آی" ـ که یکی از اصوات است و در زبان عامۀ مردم هم رایج است ـ و قافیه کردن آن به تناسب مقام، چه ذوقی به خرج داده است.» ( یوسفی، 1388: 39 ـ 738)

من امشب آمدستم وام بگزارم.

حسابت را کنار جام بگذارم.

چه می­گویی که بیگه شد، سحر شد، بامداد آمد؟

فریبت می­دهد، بر آسمان این سرخی بعد­از سحرگه نیست.

حریفا! گوش سرما برده است این، یادگار سیلی سرد زمستان است.

و قتدیل سپهر تنگ میدان، مرده یا زنده.

به تابوتِ ستبرِ ظلمتِ نه­تویِ مرگ­ا­ندود، پنهان است.

حریف! رو چراغ باده را بفروز، شب با روز یکسان است. (اخوان ثالث، 1383ب: 109)

      «در سیر تحول شعر اخوان بیان این نکته ضروری است که "زمستان" اخوان از دل شعر کهن بیرون آمده است و شاعر آن را به­آرامی با نیمای مازندران پیوند زده است؛ یعنی رویکرد اخوان به تحولات جدید شعری آهسته­آهسته صورت گرفت. بنابراین اگر در شعر "زمستان" هنوز آن زبان حفظ شده است، امری طبیعی است؛ یعنی زبان خراسانی شعر اخوان از قصاید به "زمستان" می­رسد و بعد در منظومه­های داستانی به اوج می­رسد ... اگر اخوان در سیر شاعری خویش همان سنّت گذشته را حفظ می­کرد شاید نمی­توانست تا این اندازه در بین خوانندگان شعر حضور یابد. از­این­رو خروج اخوان از هنجارهای ادبی و مرسوم او را به­عنوان شاعری بزرگ در تاریخ ادبیات جدید مطرح کرد.» (محمدی آملی، 1377: 120 ـ 119)

     علاوه­بر تمثیل­های اجتماعی که نشانگر سیر تحول و جریان شعری اخوان است که در شاعران هم­دورۀ خود و پس­از او ، تأثیر گذاشته است، گرایش به اساطیر نیز در شعر اخوان جریان­سازی در شعر معاصر دارد؛ هر­چند در این زمینه هیچ شاعری موفق نمی­شود موفقیت او را تکرار کند.

     «یکی از برجسته­ترین خصوصیات شعر اخوان مسألۀ گرایش به اساطیر و ویژگی­های زندگی ایرانی است و در یک کلمه خلاصه کنم: رنگ ایرانی شعر است. این خصوصیت از دو سوی قابل­بررسی است: نخست اصل اطلاع از میتولوژی غنی و سرشار ایرانی (که به نفسه شعر محض است) و تأثر از گذشتۀ دیرسال آن و دیگر برداشت این مسائل و نوع تلقی از آنهاست، و آن همه ستایشی که نثار مزدک و مانی و زرتشت می­کند، نتیجۀ همین پیوند روحی است با این جهان از­دست­رفته...» (شفیعی کدکنی، 1390: 557)

     سرزمین­های اسطوره­ای مانند شوش، تخت جمشید، کوه قاف؛ چهره­های اساطیری مانند آرش، بهرام، بیژن، سام، رستم، زال، سیاوش؛ موجودات اساطیری مانند دیو، اژدها، رخش، سیمرغ؛ گیاهان اساطیری مانند درخت سرو، توجه او را به جهان اساطیری نشان می­دهد. استفاده از اسطوره­ها در شعر او کارکرد اجتماعی می­یابد. او می­گوید: «وقتی صحبت از ترنج و بریدن دست و زلیخا بانو می­کنی، قضیه را می­فهمد؛ اما وقتی می­گویی سیاوش و سودابه یا بهرام ورجاوند، یا می­گویی: و برف جاودان بارنده سام گرد را سنگ سیاهی کرده است آیا؟ نمی­فهمد قضیه از چه قرار است ...» (اخوان­ثالث، 1382: 231)

     «قصۀ شهر سنگستان» داستان شهری ویران شده است که مردمان آن تبدیل به سنگ شده­اند. شاهزاده­ای تلاش می­کند تا راهی برای رهایی آنها از طلسم بیابد. اما سرانجام ناامید به زیر سایۀ درخت سدری که در دامنۀ کوهی عظیم روییده به خواب می­رود. دو کبوتر بر روی درخت نشسته­اند. این شعر با پرسش یکی از دو کبوتر دربارۀ کیستی «مرد رو به آسمان خفتۀ دیدگان اشکبارش را با دو دست نهان ساخته» شروع می­شود. کبوتر دوم او را مانند پریشانی غریب می­داند که راهش را گم کرده است یا شبانی که گله­اش را گرگ­ها خورده­اند. شاید هم تاجری است که دریا کالای او را قعر خود فروبرده یا عاشقی که سرگشتۀ کوه و بیابان­هاست. اما دیگری او را مانند قهرمانان نامیرای دین زردشت می­داند:

ـ «نشانی­ها که می­بینم در او بهرام را مانَد،

همان بهرامِ ورجاوند

که پیش از روز رستاخیز خواهد خاست

هزاران کار طُرفه خواهد زاد ازو بشکوه.

پس از او گیوِ بِن نوذر

و گُرشاسپِ دلسر، آن شیرِ گُندآور

و آن دیگر

و آن دیگر

انیران را فروکوبند وین اهریمنی رایات را بر خاک اندازند.

بسوزند آنچه ناپاکی­ست، ناخوبی­ست

پریشان شهرِ ویران را دگر سازند.

درفش کاویان را، فرّه در سایه­اش،

غبار سالیان از چهره بزدایند،

برافزازند...» ( همان: 20 ـ 19)

     اما کبوتران سرانجام درمی­یابند که او شهریاری است که سرزمینش با ثروت بی­شمار توسط دزدان و بیگانگان غارت شده و مردمانش همچون سنگ از مبارزه با دشمن سر باز زده­اند. آنها راه نجات را که بازگشت با اساطیر جاودانگی و بی­مرگی و برپایی آیین­های کیش مهر ایران باستان است به او یاد می­دهند. نشانی چشم­های را به او می­آموزند که باید تنش را به آیین زردشت در آن بشوید، سپس هفت ریگ از چشمه بردارد و به نام هفت امشاسپند درون چاهی که در آن نزدیکی است بیندازد تا آب از چاه بجوشد. اما شاهزاده پس­از انجام این کارها موفق به شکستن طلسم نمی­شود:

فکندم ریگ­ها را یک به یک در چاه.

همۀ امشاسپندان را به نام آواز دادم لیک،

به­جای آب، دود از چاه سر بر کرد، گفتی دیو می­گفت: آه.

مگر دیگر فروغ ایزدی آذر مقدس نیست؟

مگر آن هفت انوشه خوابشان بس نیست؟

زمین گندید، آیا بر فراز آسمان کس نیست؟

گسسته است زنجیر هزار اهریمنی­تر زآنکه در بند

دماوند است؛

پشوتن مرده است آیا؟

و برف جاودان بارنده سام گرد را سنگ سیاهی

کرده است، آیا؟ ... ( همان: 7 ـ 26 )

     شهریار که همان اخوان است با بازگشت به دین زردشت و هفت امشاسپندان که بزرگ­ترین فرشتگان مزدیسنا هستند، گره ای از کارش باز نمی­شود. اسطوره ها در شعر اخوان کارکرد دارند و او از آنها تنها به نامی اکتفا نمی­کند و از­طریق اسطوره ها به مردم می­فهماند که دورۀ سربلندی مردم گذشته است.

     اخوان­ثالث با استفاده از باستان­گرایی و تلفیق آن با زبان امروز، شیوایی خاصی به اشعار خود بخشیده است.آنچه که مسلم است آن است که گذشته­گرایی اخوان در زبان، حاصل تربیت ذهنی او و آشنایی با زبان و ادبیات فارسی در گذشته است. «من می­کوشم که بتوانم اعصاب و رگ­های سالم و درست زبانی پاکیزه و متداول را ـ که همۀ تاروپود زنده و استخوان­بندی استوارش از روزگاران گذشته است ـ به خون و احساس و تپش امروز پیوند بزنم.» ( کاخی، 1382: 71) استفاده از باستان­گرایی در شعر منحصر به کاربرد واژگان گذشته نیست بلکه به­کارگیری ساختارهای کهن فارسی است. با توجه به آنکه باستان­گرایی به دو حوزۀ واژگانی و نحوی تقسیم می­شود، در اینجا به بررسی هر دو مورد در آثار او پرداخته می­شود:

1ـ باستان­گرایی واژگانی

     به کاربرد واژگان کهن در یک اثر ادبی باستان­گرایی واژگانی گفته می­شود. البته این کار محدود به احیای واژگان مرده نیست، بلکه انتخاب تلفظ قدیم­تر یک کلمه خود نوعی باستان­گرایی محسوب می­شود.» (شفیعی کدکنی، 1373: 25) بنابراین هر­گاه شاعر بین واژگان هم­معنی، آن را که در گذشته بیشتر مورد استفاده قرار می­گرفته انتخاب کند، از باستان­گرایی واژگانی استفاده کرده است.

2ـ کاربرد اسم­های قدیمی

      در این شیوۀ شاعر از اسامی کهن استفاده می­کند توجه به این نکته ضروری است که اخوان از کلمات متروکه­ای استفاده می­کند که مربوط به حوزۀ ادبی خراسان است و در این زمینه توجه خاصی به شاهنامه دارد. این شیوه نوعی هنجارگریزی محسوب شده و باعث آشنایی­زدایی می­گردد. واژگانی از قبیل: اهورا، اهرمن، آبخوست، چکاد، ورجاوند، سترون، بیغار، حوصله(چینه­دان)، اثیر، ژاغر، آژده و ... همچنین افعال مهجوری چون آمدستم، برنیارد کرد، دید نتواند زبان شعر فارسی را تداعی می­کند و قدمت زبان او را نشان می­دهد. کاربرد بعضی از این لغات باعث می­شود گاهی خواننده از درک معنای شعر بازبماند:

داشتم می­گفتم: آن شب نیز

سورت سرمای دی بیدادها می­کرد.(اخوان­ثالث، 1391ج: 75)

و نمیشد ... «این شغادِ دون، شغالِ پست،

این دغل، این بد برادرندر!

نطفه شاید نطفۀ زال زر است، اما

کِشتگاه و رُستگاهش نیست رودابه ...

زاده او را یک نبهرۀ شوم، یک ناخوب مادندر. (همان:85)

     اخوان با استفاده از زبان آرکائیک و ساختار­های باستانی به این شعر زبانی حماسی بخشیده است. توجه به این نکته ضروری است که در بیشتر جاها این واژگان کهن با فضای شعر هماهنگی کامل دارد و بافت شعر خواننده این واژگان را غریبه احساس نمی­کند. در شهریار «شهریار شهر سنگستان» شاعر فضایی قدیمی ترسیم می­کند و خواننده را با خودش به زمان­های گذشته می­برد:

سخن می­گفت، سر در غار کرده، شهریار شهر سنگستان.

سخن می­گفت با تاریکی خلوت.

تو پنداری مغی دلمرده در آتشگهی خاموش

ز بیداد انیران شکوه­ها می­کرد.( اخوان­ثالث، 1382: 27)

3ـ استفاده از صورت قدیمی واژه

     گاهی شاعر در اشعار خود از واژگانی استفاده می­کند که همان تلفظ قدیمی­تر واژه است که امروزه کاربرد دارد. به­عنوان­مثال واژۀ پولاد که همان فولاد امروزی است و از رواج افتاده است و یا کلماتی همچون گوسپند، برون و فسون:

ـ «های!

شربچه مهتر پولاد­­چنگ آهنین­ناخن!

رخش را زین کن.» (همان: 30)

4ـ باستان­گرایی در صفت

      اخوان از صفات آرکائیک بسیار استفاده می­کند. او گاهی یک صفت سادۀ قدیمی را که با اندکی تغییر در زبان امروز کاربرد دارد، به کار می­برد؛ مانند: سیه، خموش و بیغاره. گاهی نیز از صفات مرکبی استفاده می­کند که کاربرد کمتری دارد؛ مانند: دژآیین، زربفت، تیپاخورده. صفات مشتق و مرکب او نیز شامل این مطلب می­شود؛ مانند: بشکوه:

کو، کدامین جبۀ زربفت رنگین می­شناسی تو

کز مرقع پوستین کهنۀ من پاک­تر باشد؟

با کدامین خلعتش آیا بدل سازم

کِه­م نه در سودا ضرر باشد؟

آی دختر جان!

همچنانش پاک و دور از رقعۀ آلودگان می­دار.(اخوان­ثالث، 1383الف: 7 ـ 36)

5 ـ باستان­گرایی در قید

پهلوی دیوار ترک خورده­ای که نوز

می­گذرد بر تن او کاروان مور،

بر لب یک پلۀ چوبین نشسته­ام،

با نگهی گمشده در خاطراتِ دور. (اخوان­ثالث، 1383ب: 65)

6 ـ باستان­گرایی در فعل

در اینجا می­توان به افعالی از قبیل خستن، هشتن، خوشیدن، خسبیدن و شخاییدن اشاره کرد:

ببخشا گر غبارآلود راه و شوخگینم، غار!

درخشان چشمه پیش چشم من خوشید

فروزان آتشم را باد خاموشید(اخوان­ثالث، 1382: 26)

7ـ باستان­گرایی در حروف مهجور

 اندر، به من بر، ابر:

ساقی اندر گلشن میخانه هرجا گفت بنشین بزم رندان است این، پایین و بالایی ندارد

(اخوان­ثالث، 1391الف: 29)

8 ـ ممال کردن

مانند واژۀ سلیح که ممال­شدۀ واژۀ سلاح است.

ـ «های!

خانه­زادان! چاکران خاص!

طرفه خرجین گهربفت سلیحم را فراز آرید.» (اخوان­ثالث، 1382: 29)

«ترا ای کهن بوم­و­بر دوست دارم» آخرین مجموعۀ شعری اخوان است.او در این کتاب اذعان می­کند که امروزِ وطنش را بیشتر دوست دارد. ایرانی که او در این شعر توصیف می­کند، فراتر از مرزهای امروزی است:

چو رؤیا و افسانه، دیروز و فردات به­جای خود این هر دو سر دوست دارم

ولیکن ازین هر دو، ای زنده، ای نقد من امروزِ تو بیشتر دوست دارم

تو در اوج بودی، به معنا و صورت من آن اوجِ قدر و خطر دوست دارم

دگرباره یر شو به اوج معانی که­ت این تازه­رنگ و صوَر دوست دارم

نه شرقی، نه غربی، نه تازی شدن را برای تو، ای بوم­و­بر دوست دارم

( اخوان­ثالث،1391ب: 159)

اخوان سرانجام در آخرین مجموعۀ شعرش می­پذیرد که گذشته رؤیایی بیش نیست. او درمانده و پریشان نمی­داند که با دیدن خرابه­های شهر شوش باید فخر کند یا ندبه. نسل بدبختی که وارث ویرانه­ها هستند. نسل بی­گُند.

 

 

 

 

 

نتیجه

     با بررسی اشعار اخوان­ثالث مشخص می­شود اشعار مجموعۀ ارغنون که اشعار کلاسیک او را شامل می­شود، حول و حوش «من» فردی شاعر است. هراس از مرگ و نیستی، یادکرد معشوق ازدست­رفته،حبسیات و مسائلی از این دست که عموماً با غم و اندوه همراه هستند، نوآوری ندارند و ادامۀ شعر کلاسیک هستند و به­هیچ­وجه شعر جریان­ساز محسوب نمی­شوند. اخوان پس­از آزادی از زندان اشعاری به سبک شعر نو که جنبۀ تمثیلی دارد می­سراید. کم­کم به «من» اجتماعی خود نزدیک می­شود. با ورود به شعر نو حماسی شعرش مبدل به شعری جریان­ساز می­شود. اخوان با استفاده از لحن حماسی و زبان آرکاثیک به گذشتۀ طلایی ایران بازمی­گردد. همان­طور که خود توضیح می­دهد در جست­و­جوی تفکری جدید بود تا به پوچ­گرایی نرسد. به همین دلیل به روزگار ایران باستان و آیین­های مانی و مزدک و زرتشت دل می­بندد. دلیل دیگری که اخوان را به گذشته­های دور پیوند می­دهد آن است که او برای مبارزه با مرگ و رسیدن به جاودانگی از اسطوره­های نامیرای عهد باستان کمک می­گیرد. اخوان لباس جاودانان را بر تن کرده، خود را سوم برادران سوشیانت نامیده و در قالب بهرام ورجاوند بازمی­گردد.

 

 

 

 

 

 

 

منابع

1 ـ اخوان­ثالث، مهدی، (1383الف)، آخر شاهنامه، چاپ هشتم، تهران: نشر مروارید.

2 ـ ـــــــــــــــــــ ، (1391الف)، ارغنون، چاپ هفدهم، تهران: نشر زمستان.

3 ـ ـــــــــــــــــــ ، (1382)، از این اوستا، چاپ دوازدهم، تهران: انتشارات مروارید.

4 ـ ــــــــــــــــــ ، (1391ب)، ترا ای کهن بوم­و­­بر دوست دارم، چاپ دهم، تهران: انتشارات زمستان.

5 ـ ـــــــــــــــــــــ ، (1383ب)، زمستان، چاپ بیستم، تهران: انتشارات مروارید.

6 ـ ــــــــــــــــــــ ، (1391ج)، سه کتاب( در حیاط کوچک پاییز در زندان، زندگی می­گوید: اما باید زیست ...، دوزخ، اما سرد، چاپ شانزدهم، تهران: نشر زمستان.

7 ـ پورنامداریان، تقی، (1385)، «نگاهی انتقادی به جریان­شناسی­های شعر معاصر ایران»، فصلنامۀ علوم انسانی دانشگاه الزهرا، شمارۀ 56 و 57 ، صص 18 ـ 1.

8 ـ زرین­کوب، حمید، (1350) ، چشم­انداز شعر نو فارسی، تهران: انتشارات توس.

9 ـ شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1390)، با چراغ و آینه، چاپ اول، تهران: انتشارات سخن.

10ـ ــــــــــــــــــــــــــــ ،(1373)، موسیقی شعر، چاپ چهارم، تهران: انتشارات آگاه.

11 ـ کاخی، مرتضی،(1382)، صدای حیرت بیدار، چاپ دوم، تهران: انتشارات مروارید.

12 ـ محمدی آملی، محمدرضا، (1377)، آواز چگور، چاپ اول، تهران: نشر ثالث.

13 ـ یوسفی، غلامحسین، (1388)، چشمۀ روشن: دیداری با شاعران، چاپ دوازدهم، تهران: انتشارات علمی.

 

 

 

 

 

 

 

The flow and evolution of the poetry of Akhavan Sales from an aesthetic perspective

Abstract

In the holy city of Mashhad, the famous poet Akhavan Sales shone in contemporary Persian literature with a new innovation and rich taste. What made Akhavan outstanding and famous among contemporary poets is the combination of ancient style and Nimai poetry, hidden love and passion, along with an unparalleled breadth of thought, expressiveness, and the use of simple and beautiful themes in poetry. By perfecting her behavioral, human, and practical skills in literature and culture, this poet has made such a mark in a short period of time that her rich words have become the guiding light of every assembly and the language of the common people, and she has easily taken her place among the ranks of famous orators and orators of Iran. Love for a friend, affection for a beloved, opposition to filth and impurity, avoidance and hatred of injustice and oppression, hope for the future, and the use of imagination have led her to create concepts and themes from the nightingale, the alley, the bud, the garden, the flower, and winter, in the form of allegory and metaphor, and to pursue the city of health that was hidden in the hopes and desires of her era. Her poetic forms began with the love and passion of youth and ended with political poems that were necessary for the time and love and friendship for the homeland. In her poetry collection, peace of mind is important and fundamental, and she values movement and dynamism alongside her lover, and she criticizes and scolds the evils and ugliness that, like the cold winter, had left a stain on the face of society and could not be washed away even by rain, and with this idea, she cultivates the Hadith of Migration in the minds.

Keywords: Flowology, Evolution, Akhavan Sales, Aesthetics

 

 

 

---

[1]  دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، ایران. 

[e-mail]

[2]  دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، ایران. نویسنده مسئول:

[e-mail]

[3]  استادیار گروه زبان وادبیات فارسی، واحد زنجان، دانشگاه آزاداسلامی، زنجان، ایران.

[e-mail]

 

تاریخ ارسال 26/12/1403                         تاریخ پذیرش 06/02/1404

---