تصاویر خیالی در ادبیات غنایی

محورهای موضوعی : ادبیات فارسی

بیان فروغ کرمانشاهی ¹ (دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی،واحد اراک،دانشگاه آزاد اسلامی،اراک ،ایران.)
محمد رضا قاری ² (دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی،واحد اراک،دانشگاه آزاد اسلامی،اراک،ایران.)
مجید عزیزی ³ (استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی،واحد اراک،دانشگاه آزاد اسلامی،اراک،ایران.)

تاریخ دریافت : 1403/02/30 تاریخ پذیرش : 1403/02/30 تاریخ انتشار : 1403/02/30

کلید واژه: کلیدواژه¬ها: ادبیات غنایی, تصویرپردازی, ویس و رامین, خسرو و شیرین, گل و نوروز.,

چکیده مقاله :

چکیده تصویرپردازی یکی از عناصر و مؤلفه‌های برجسته در حوزۀ زیبایی‌شناسی آثار ادبی است. هدف پژوهش بحث ‌و بررسی تصاویر خیالی در ادبیات غنایی است که براین ‌اساس سه منظومۀ (ویس و رامین، خسرو و شیرین، گل و نوروز) موردمطالعه قرار گرفت و عناصر خیال استخراج شد؛ سپس در چهار عنصر تصویری دسته‌بندی و مورد مقایسه قرار گرفت. این چهار عنصر عبارتند از: عنصر انتزاعی، عنصر بزمی، عنصر طبیعت و عنصر نجوم. کاوش در خیال هر شاعر به مخاطب کمک می¬کند که نگاه او به پیرامونش را بهتر درک کند و بتواند با شعر او ارتباط بگیرد. یکی از موضوعات قابل توجه در ادبیات غنایی، موضوع عشق است که در هر دوره¬ای شاعر سعی می¬کند از این موضوع متناسب با کلام خود در شعرش به تصویرگری بپردازد و رابطۀ میان عاشق و معشوق و وصال و فراق آنها را با توجه به شرایط زندگی هر کدام نشان دهد. در این مقاله هم، هر¬کدام از شاعران در زمینۀ تصویرپردازی در هر سۀ منظومه بالاترین میزان را به عنصر طبیعت اختصاص داده¬است که در ویس و رامین بیشتر از انواع تشبیه، در خسرو و شیرین استعارۀ مصرحه و در گل و نوروز هر دو عنصر خیال را داشتیم. همچنین هر سه شاعر در زمینۀ عناصر انتزاعی، کمترین استفاده را داشته‌اند که به¬صورت استعارۀ مکنیه بود. در میزان استفاده از عناصر انتزاعی سعی سه شاعر در حسی کردن امور ذهنی و جان بخشی به آنها بوده¬است. همچنین ویس و رامین به¬عنوان اولین منظومۀ عاشقانه الگویی برای منظومه¬های دیگر بوده¬است.

چکیده انگلیسی:

abstract Imagery is one of the prominent elements and components in the field of aesthetics of literary works. The aim of the research Is to discuss images in lyrical literature, based on which three poems were studied and imaginary elements were extracted and then classified and compared into four image elements. These four elements are: abstract element, elemental element, element of nature and astronomy. Exploring the imagination of each poet helps the audience to better understand his view of his surroundings and to be able to connect with his poetry.One of the remarkable topics in lyrical literature is the topic of love, which in every period the poet tries to portray this topic in his poetry in accordance with his words and the relationship between the lover and the beloved and their connection and separation according to the circumstances. In this article, each of the poets in the field of imagery in all three poems has assigned the highest amount to the element of nature, which in Weiss and Ramin is more than similes, in Khosrow and Shirin the metaphor of Masrah and in Gol and Nowruz. We had both elements of fantasy.Also, all three poets have used the least abstract elements, which was in the form of a metaphor. In terms of the use of abstract elements, the three poets have tried to sensitize mental matters and give them life. Weiss and Ramin, as the first poem, has been a model for other poems.

منابع و مأخذ:

کتابنامه
الف) کتاب¬ها:
احمد سلطانی، منیره، قصیدۀ فنی و تصویرآفرینی خاقانی شروانی، تهران: انتشارات کیهان، چاپ اول،
1370.
اسعد گرگانی، فخرالدین، ویس و رامین، مقدمه و تصحیح محمد روشن، تهران: چاپخانه مهارت، چاپ اول،
1377.
پارساپور، زهرا، مقایسۀ زبان حماسی و غنایی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول، 1383.
حسن لی، کاووس، گونه¬های نو آوری در شعر معاصر ایران، تهران: نشر ثالث با همکاری انتشارات دبیرخانۀ گسترش زبان و ادبیات فارسی، چاپ اول، 1383.
خواجوی کرمانی، کمال‏الدین، گل و نوروز، به اهتمام و کوشش کمال کرمانی، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، 1370.
فتوحی رود مجنونی، محمود، بلاغت تصویر، تهران: انتشارات سخن، چاپ اول، 1386.
فرای، نورتروپ، تخیل فرهیخته، ترجمۀ سعید ارباب شیرانی، تهران: انتشارات نشر دانشگاهی، چاپ اول،
1363.
فرشید ورد، خسرو، دربارۀ ادبیات و نقد ادبی، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم، 1373.
فورست، لیلیان، رمانتیسم، ترجمۀ مسعود جعفری، تهران: نشر مرکز، چاپ اول، 1375.
کفافی، محمد عبدالسلام، ادبیات تطبیقی، پژوهشی در باب نظریه ادبیات و شعر روایی، ترجمۀ سید حسین سیدی، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1382.
مصفا، ابوالفضل، فرهنگ اصطلاحات نجومی، تبریز: انتشارات دانشکده ادبیات و علوم انسانی، چاپ سوم،
1381.
نظامی، الیاس بن یوسف، کلیات نظامی گنجوی، مقدمه و نصحیح وحید دستگردی، تهران: چاپ گیتی، چاپ اول، 1385.
یاحقی، محمد جعفر، فرهنگ اساطیر و داستانواره¬ها در ادبیات فارسی، تهران: انتشارات فرهنگ معاصر، چاپ اول، 1386.
ب) مقالات:
ایزدیار، محسن؛ عبدی، سید محمد؛ قاسمی، سعید. «بررسی ترکیب اندام¬وار صنایع ادبی با محوریت استعاره در پنج گنج نظامی گنجوی»، فصلنامۀ زیبایی¬شناسی ادبی، دورۀ 9، شمارۀ 35، 1397، صص 193‏ـ‏173.
رضایی هفتادر، علی محمد؛ نیک خواه، مظاهر؛ خسروی، حسین. «تصویر آفرینی با اصطلاحات نجومی و صور فلکی در ویس و رامین فخر‏الدین اسعد گرگانی»، فصلنامۀ زیبایی¬شناسی ادبی، دورۀ 9، شمارۀ 35، 1397، صص 146‏ـ‏121.
رضایی هفتادر، علی محمد، «بلاغت تصویر در ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی»، فصلنامۀ زیبایی¬شناسی ادبی، دورۀ 10، شمارۀ 41، 1398، صص 151‏ـ‏129.
سمیعی گیلانی، احمد، «وصف طبیعت در شعر غنایی قرن¬های چهارم و پنجم هجری»، نامۀ فرهنگستان، شمارۀ 8، 1375، صص 139‏ـ‏118.
نظری، معصومه؛ کوشان، ایوب؛ مسرت، مهین، «بررسی ارتباط ماه و زن از منظر اساطیری در ویس و رامین»، نشریۀ پژوهشنامۀ ادب غنایی (زبان و ادبیات فارسی) دورۀ 18، شمارۀ، 1399، صص 246‏ـ‏227.

متن کامل:



تصاویر خیالی در ادبیات غنایی

 

بیان فروغ کرمانشاهی¹

دکتر محمدرضا قاری²*

دکتر مجید عزیزی³

 

چکیده

تصویرپردازی یکی از عناصر و مؤلفه‌های برجسته در حوزۀ زیبایی‌شناسی آثار ادبی است. هدف پژوهش بحث ‌و بررسی تصاویر خیالی در ادبیات غنایی است که براین ‌اساس سه منظومۀ (ویس و رامین، خسرو و شیرین، گل و نوروز) موردمطالعه قرار گرفت و عناصر خیال استخراج شد؛ سپس در چهار عنصر تصویری دسته‌بندی و مورد مقایسه قرار گرفت. این چهار عنصر عبارتند از: عنصر انتزاعی، عنصر بزمی، عنصر طبیعت و عنصر نجوم. کاوش در خیال هر شاعر به مخاطب کمک می­کند که نگاه او به پیرامونش را بهتر درک کند و بتواند با شعر او ارتباط بگیرد. یکی از موضوعات قابل توجه در ادبیات غنایی، موضوع عشق است که در هر دوره­ای شاعر سعی می­کند از این موضوع متناسب با کلام خود در شعرش به تصویرگری بپردازد و رابطۀ میان عاشق و معشوق و وصال و فراق آنها را با توجه به شرایط زندگی هر کدام نشان دهد. در این مقاله هم، هر­کدام از شاعران در زمینۀ تصویرپردازی در هر سۀ منظومه بالاترین میزان را به عنصر طبیعت اختصاص داده­است که در ویس و رامین بیشتر از انواع تشبیه، در خسرو و شیرین استعارۀ مصرحه و در گل و نوروز هر دو عنصر خیال را داشتیم. همچنین هر سه شاعر در زمینۀ عناصر انتزاعی، کمترین استفاده را داشته‌اند که به­صورت استعارۀ مکنیه بود. در میزان استفاده از عناصر انتزاعی سعی سه شاعر در حسی کردن امور ذهنی و جان بخشی به آنها بوده­است. همچنین ویس و رامین به­عنوان اولین منظومۀ عاشقانه الگویی برای منظومه­های دیگر بوده­است.

کلیدواژه­ها: ادبیات غنایی، تصویرپردازی، ویس و رامین، خسرو و شیرین، گل و نوروز.

 

مقدمه

ادبیات و دنیای شاعرانۀ شاعران پر از تصاویر خیالی و رنگین است که با خواندن اثر هر شاعر می‌توان به آن دست‌یافت. نگاه متفاوت یک شاعر به پیرامون خود، دنیای شعری او را تشکیل می‌دهد. در ادبیات و شعر هر موضوعی قابلیت شعر سرودن را برای شاعر فراهم می‌کند و شاعر سعی می‌کند هنر خود را در موضوعات مختلف نشان دهد.

 عشق و ادبیات عاشقانه همیشه جذابیت بیشتری به شعر داده و طرفداران خاص خود را دارد. البته عشق در ادبیات ما انواع گوناگونی دارد؛ اما در این مجال منظور ما از عشق همان نگاه بی‌قیدوبند و از سر دل دو انسان (عشق زمینی) به یکدیگر است.

در ادبیات فارسی منظومه‌های عاشقانۀ بسیاری سروده شده‌اند؛ اما در این مقاله تصمیم گرفته شده­است که سه منظومۀ غنایی مورد بررسی قرار گیرد.

 ویس و رامین اولین منظومۀ عاشقانه‌ای است که در قرن پنجم توسط فخرالدین اسعد گرگانی سروده شد و موضوع آن عشق میان ویس دختر ملکه شهرو و رامین برادر شاه مؤبد است.

 خسرو و شیرین دومین منظومه‌ای است که در این مقاله انتخاب شده­است. این منظومه سرودۀ حکیم نظامی شاعر پر­آوازۀ قرن ششم است که آن منظومه حکایت دلدادگی خسرو با شیرین ـ شاهزادۀ ارمنی ـ است.

گل و نوروز سومین اثر انتخابی در میان منظومه‌های عاشقانه است که توسط خواجوی کرمانی سروده شده­است و حکایت شاهزاده نوروز با گل ـ شاهزادۀ رومی ـ را بیان می‌کند.

علت انتخاب این سه منظومه در این مقاله این بود که باتوجه ‌به این که این سه داستان از نظر محتوا و مضمون شباهت‌هایی به هم دارند ما در مقاله قصد داریم متوجه شویم که آیا میزان عناصر تصویری در منظومه‌های موردبحث در به‌ کار بردن عناصر خیال هم یکسان است؟ به‌صرف اینکه این منظومه یکی پس از دیگری (منظور به‌عنوان منظومۀ عاشقانه هست نه اینکه در یک دوره نوشته شده) نوشته شده آیا در زمینۀ عناصر تصویری هم یکسان عمل کرده‌اند؟ برای این کار با استفاده از دو عنصر خیال یعنی تشبیه و استعاره ابیات را از سه منظومه بیرون کشیدیم و مشخص کردیم که هر کدام از ابیات دارای استعاره یا تشبیه هستند. بعد از انجام این کار شروع به دسته‌بندی اشعار در چهار عنصر کلی کردیم و شعرها را با آن عناصر آوردیم؛ سپس مشخص نمودیم که این سه منظومه که از نظر محتوا و مضمون با اینکه شباهت دارند از نظر تصویر هم تا حدودی به هم نظر کرده اند؛ البته در گل و نوروز این اتفاق بیشتر است.

 

ادب غنایی

منظور از ادب غنایی اشعاری است که در آن شاعر احساسات شخصی خود را با زبانی آهنگین بیان می‌کند. در یونان باستان اشعار کوتاهی وجود داشت که همراه با سازی به نام «لیر» خوانده می‌شد. ازاین‌رو به اشعار غنایی، «لیریک» می‌گویند. شاید با توجه ‌به مشخصات به‌دست‌آمده از آن اشعار ابتدایی بتوان آنها را گونه‌ای ترانه خواند. (ر.ک: پارساپور، 1383: 38) ادبیات غنایی در ادبیات ما بیشتر به شعر عاشقانه تعبیر می‌شود و بیشترین گمان بر این است که محتوای اکثر اشعار غنایی در مورد عشق است؛ درحالی‌که: در شعر فارسی، ادب غنایی به‌صورت داستان، مرثیه، مناجات، بث الشکوی و گلایه و تغزل در قوالب غزل، مثنوی، رباعی، دوبیتی و حتی قصیده مطرح می‌شود.

 

تصویر

کوشش ذهنی شاعر برای برقراری نسبت میان انسان و طبیعت را «خیال» یا «تصویر» می‌نامند. تصویر یکی از پرکاربردترین اصطلاحات است که از دیر­باز موردتوجه بوده­است و افراد اهمیت زیادی برای آن قائل هستند. «بحث از تصویر، مختص به قلمرو ادبیات نیست؛ بلکه در روان‌شناسی ادراك و شاخه‌های گوناگون هنر از جمله سینما، نقاشی، پیکره‌سازی، نیز دربارۀ این مفهوم بحث است.» (فتوحی، 1386: 37) «مراد از تصویر، چیزی است که اروپاییان به آن ایماژ و گذشتگان ما به آن تشبیه، استعاره و مجاز گفته‌اند.» (فرشیدورد، 1373: 25) به‌طورکلی تصویر هنگامی رخ می‌دهد که: «حادثه‌ای در منطق عقلی و عمومی کلام به وقوع پیوندد و جایش را به‌نوعی مجاز بدهد.» (احمد سلطانی، 1370: 8)

 تصویرهای شعری بسته به عمق خیال و عاطفۀ شاعران، با یکدیگر تفاوت دارند. هر چه شاعری در اثر خود از خیال، عاطفه و اغراق‌های شاعرانه بیشتری استفاده کند، مسلماً تصویر ارائه شده در سروده‌های او شگفت‌انگیزتر و در نتیجه تأثیر آن بر خواننده عمیق‌تر و شعر وی موفق‌تر است. به همین دلیل به گفتۀ بعضی از منتقدان «به جز تخیل بشری واقعیتی در ادبیات وجود ندارد.» (فرای، 1363: 60) «خیال شاعرانه، با یاری گرفتن از عنصر تصویر، بسیاری از امور ذهنی را دیداری می‌کند و تصورات خود را از این راه به تماشا می‌گذارد.» (حسن لی، 1383: 282)

 تصویر دارای مفاهیم پیچیده ایست و نمی‌توان یک تعریف درست از آن ارائه داد؛ زیرا در ادبیات می‌توان تصویر را مجموعه‌ای از ساخته‌های ذهنی شاعر دانست که در قالب‌های مختلف ادبی بیان می‌شود و تصاویر متعدد را به همراه صنایع ادبی می‌سازد.

 

مقایسه تصویر­های خیالی در سه منظومه

به تصویر کشیدن ادبیات عاشقانه در منظومه­ها نیازمند تأمل شاعر در برخی از تصاویر است و برای هر چه زیباتر شدن تصاویر خیالی، شاعر سعی می‏کند به اطراف خود توجه ویژه کند و تصاویر خاصی را برگزیند. او برای اینکار از عناصر انتزاعی گرفته تا عناصر طبیعت و عناصر دیگر در شعر خود می‏آورد تا بتواند خیال نازك خود را به چشم مخاطب به مانند تابلوی نقاشی به تصویر بکشد. از طرفی مقایسۀ تصاویر شعری، از مباحث اساسی در مطالعات ادبی است و سبک و ارزش هنری اثر را روشن می­سازد و میزان قدرت و نوآوری و تأثیر‏پذیری از میراث گذشتگان را مشخص می­کند. چنانچه بپذیریم که شعر، گره خوردگی اندیشه و عاطفه و خیال در زبانی آهنگین است و خیال عنصر اصلی شعر، در آن صورت به میزان اهمیت عنصر خیال در تصاویر شعری پی خواهیم برد.

 

عناصر انتزاعی

منظور از مفاهیم انتزاعی، مفاهیمی است که قابل لمس نیستند و بیرون از ذهن تصوری برای آنان وجود ندارد. فخرالدین اسعد یکی از شاعرانی است که از این عناصر در اشعار خود استفاده کرده و از آنجایی­که خصیصه شعری او سادگی ابیات اوست، موفق شده امور انتزاعی را بسیار ساده تصویر سازی کند. «تصاویر شعری فخرالدین اسعد همچون شاعران نخستین سبک خراسانی مادی و حسی است و از جمله شاعرانی است که سعی در مادی کردن عناصر انتزاعی و تجریدی دارد. خصوصیت مادی بودن شعر او باعث زنده و ملموس شدن تصاویر شعری می‌شود و مضامین درونی و حالات پیچیده انتزاعی را به عینیت در می‏آورد.» (رضایی هفتادر، 1398: 134) در قسمت عناصر سه منظومه اساس کار بر نظم الفبایی ابیات بوده و بر اساس آن عنصر مرتب شده‏اند.

 

عناصر انتزاعی در ویس و رامین

در این بیت از ویس و رامین اندوه و امید عنصر انتزاعی هستند که به­عنوان مشبهٌ­به در یک جمله تشبیهی به کار رفته­اند:

سیه چون انده و نازان چو امید         فرو هشته چو پرده پیش خورشید

(گرگانی، 1377: 84)

در این بیت عنصر انتزاعی به انسانی مانند شده­است؛ پس در این بیت نیز استعارۀ مکنیه داریم:

نهان از هر کسی مر دایه را گفت         که بخت شور من با من برآشفت

(همان: 109)

 استفاده از عنصر انتزاعی در جایگاه مشبهٌ­به در یک جملۀ تشبیهی:

شبی تاریک همچون جان مهجور         ز مشکین ابر او بارنده کافور

(همان: 218)

همان­طور که مشاهده شد فخرالدین اسعد در اشعار خود از عناصر انتزاعی که مدّ­نظر ماست استفاده کرده­است؛ اما او همه را فقط در یک عنصر خیال استفاده نکرده، بلکه دراستعارۀ مکنیه و تشبیه و در جایگاه مشبه و مشبهٌ­به به کار برده و سعی کرده­است این عناصر در شعر او یکسان به کار نرود و در هر دو عنصر خیال که در این مقاله مدّ­نظر ماست، وجود داشته باشد. با تمام این تفاسیر بیشترین میزان تصاویر انتزاعی در قالب استعارۀ مکنیه در شعر او دیده می­شود.

 عناصر انتزاعی در خسرو وشیرین

در این بیت نظامی از عنصر انتزاعی برای استعارۀ مکنیه استفاده کرده­است:

خرد در جستنش هشیار برخاست         چو دانستش نمی‏داند چپ از راست

(نظامی، 1385: 6)

در این بیت خجالت به انسانی مانند شده­است و اینجا هم تشخیص داریم:

به تقصیری که از حد بیش کردم         خجالت را شفیع خویش کردم

 (همان: 11)

استفاده از حیرت و عنایت هم در این بیت در جایگاه استعارۀ مکنیه قرار گرفته­اند:

ولی چون کرد حیرت تیز گامی         عنایت بانگ بر زد کای نظامی

         (همان: 9)

هر چند که این امور در شعر فخر‏الدین اسعد وجود داشت، اما امور انتزاعی بیشتر در اشعار شاعران سبک عراقی بروز می‌کند که شعر از عالم حسی به عالم غیر­حسی راه می­یابد. از آنجایی­که نظامی نیز یکی از شاعران این سبک به حساب می­آید و از افتخارات نظامی به کار بردن اصطلاحات و اطلاعات و علوم و دانش زمان خود است و از آوردن آنها در اشعار به خود می­بالد به همین طبع این نوع از تصاویر در اشعار او پخته­تر شده و انسجام بیشتری می­گیرد و از حالت سادگی به­در می‏آید و هنگام خواندن ابیات او، تصاویر شاهکار او هوش از سر می­برد و انسان را فریفتۀ تصویر پردازی خود می‌کند. با توجه به ابیاتی که به­عنوان نمونه از نظامی نقل شد متوجه شدیم که بیشترین کاربرد عنصر انتزاعی به­صورت استعارۀ مکنیه بوده و در قالب تشبیه کمتر این عنصر را می­بینیم. 

 

عناصر انتزاعی در گل و نوروز

در این بیت عنصر انتزاعی به­صورت استعارۀ مکنیه به کار رفته­است:

از او اقبـــــال میمون شد رمیده                 بهار شادیش شد پـــــــــــژمریده

(کرمانی، 1370: 162)

در این بیت عنصر انتزاعی علاوه بر اینکه به­عنوان اضافۀ استعاری قابل بررسی است به صورت مشبهٌ­به برای چشم گل هم استفاده شده­است:

شهنشه حال خــــود را نیک بد دید         دو چشم گل چو چشم بخت خود دید

(همان: 262)

در این بیت نیز عنصر انتزاعی به­صورت استعارۀ مکنیه به کار رفته­است:

خــــــــــــرد دلال بازار روانست         جـــــواهر بخش کان کن فکانست

                 (همان: 251)

همان­طور که مشخص است در تصاویر خواجو نیز با تصاویر زیبایی رو­به­رو هستیم؛ هرچند که خواجو نیز در سبک عراقی است و به پیروی از خسرو و شیرین، گل و نوروز را سروده­است، اما تا حدودی از سادگی سبک خراسانی زبان او خالی نیست و تصاویر را پخته و در عین حال ساده بیان می‌کند.در اشعار خواجو از عنصر انتزاعی بیشتر به­صورت اضافۀ استعاری و استعارۀ مکنیه آورده شده­است و مقدار کمتری از ابیات به­صورت تشبیه آمده­اند.

با توجه به شاهد مثال­هایی که در این قسمت ذکر شد و با توجه به تمام ابیاتی که عنصر انتزاعی در قالب یک تصویر در سه منظومه استفاده شده­است، مشخص شد که هر سه شاعر از استعارۀ مکنیه به هر دو صورت آن یعنی به­صورت تشخیص و اضافۀ استعاری بیشترین استفاده را کرده و سعی کرده­اند مفاهیم انتزاعی را به این صورت در تصاویر شعری خود بگنجانند. البته در تشبیه نیز از مفاهیم انتزاعی در منظومه­ها یافت شد که بیشتر به­صورت مشبه در جملۀ تشبیهی آورده شده­است و برای درک بهتر آن از مشبهٌ­به حسی استفاده کرده­­اند.

 

عناصر بزمی

از آنجایی­که پادشاهان و درباریان باده نوشی و شاد خواری را یکی از لوازمات مجالس بزم خود می­دانند و وصف باده و ساغر و زیبا­رویانی که در این مجالس هستند از جمله تصاویری است که در اشعار شاعران یافت می‌شود، در نتیجه با توجه به سه منظومۀ مورد بررسی که در گوشه­هایی از داستان با این نوع مجالس رو­به­رو هستیم، شاعران تمام تلاش خود را در آفریدن تصاویر زیبا به کار بسته­اند.

در این قسمت تصاویری را تحت­عنوان عنصر بزم در نظر گرفته­ایم که به نوعی با شاه و زندگی شاهانه ارتباط دارند و در عالم درباری این کلمه­ها بسیار استفاده می­شود همچنین توصیف های مختلف از اندام زیبا رویان در این قسمت بررسی شده­است. 

 

 عناصر بزم در ویس و رامین

در این بیت عناصر بزم، باده و ریحان هستند که در اینجا به­عنوان مشبهٌ­به در جملۀ تشبیهی استفاده شده­اند:

به چشم اندر چو باده روی دلبر         به مغز اندر چو ریحان بوی دلبر

(گرگانی، 1377: 153)

باغ و کاخ عناصر بزم در این بیت هستند که در جایگاه مشبهٌ­به مورد استفاده قرار گرفته­اند.در اینجا ما دو عنصر انتزاعی را هم داریم که در جایگاه مشبه این اضافه تشبیهی استفاده شده­است:

هم از باغ وفا رفته بهارش         هم از کاخ صفا رفته نگارش

(همان: 92)

 در این بیت عنصر بزم، تاج است که در این بیت هم در جایگاه مشبهً­به قرار گرفته­است:

چنانت باد اورنگ کیانی         که تاج فخر بر کیوان رسانی

(همان: 51)

در ویس و رامین، این نوع تصاویر بسیار ساده و خالی از خیال­های دور از ذهن است و مخاطب به محض خواندن متوجه تصویرسازی­های ساده شاعر اما در عین حال دلنشین می‌شود. در اکثر ابیات شاعر این سادگی تصاویر را نشان می­دهد و از عناصر بزم بیشتر سعی دارد که در جایگاه مشبهً­به استفاده کند؛یعنی در تصاویر بزمی که از ویس و رامین استخراج شده، بیشترین میزان استفادۀ شعر از انواع عناصر خیال، تشبیه بوده­است.

عناصر بزم در خسرو وشیرین

در این بیت بتخانه عنصر بزم و استعاره از منظومۀ خسرو و شیرین است. (استعارۀ مصرحه):

چو شد نقاش این بتخانه دستم         جز آرایش بر او نقشی نبستم

(نظامی، 1385: 31)

در این بیت تاج زرین استعاره از خورشید و عنصر بزم در این بیت است. (استعارۀ مصرحه):

چو روز از دامن شب سر برآورد         زمانه تاج زرین بر سر آورد

(همان: 59)

در بیت زیر نظامی با استفاده از دو اصطلاح بازی تخته و نرد که عناصر بزم هستند، دو استعارۀ زیبا ساخته است.تصویر اول استعاره از فلک و تصویر دوم استعاره از ماه و خورشید است که شاعر کلمات را در سایۀ خیال خود پنهان کرده­است و مخاطب را به تلاش وانموده تا بتواند معنی و مفهوم را کشف کند (استعارۀ مصرحه):

به زیر تخته نرد آبنوسی         نهان شد کعبتین سند روسی

(همان: 56)

بر­خلاف گرگانی، تصویر­سازی در نظامی زیباتر و جذاب­تر است و ذهن خواننده را درگیر می‌کند. زبان شعر نظامی به­علت توجه زیاد به صنایع ادبی، نیروی خیال قوی، قدرت وصف و دقت نظ، دقت و مهارت در انتخاب واژگان و ابداع ترکیب­های تازه از ارزش هنری بالایی برخوردار است. (ر.ک: ایزدیار و دیگران، 1397: 75) همان­طور که می­دانیم بسامد استعاره در خسرو وشیرین نظامی بیشتر از تشبیه است و در این نمونه از ابیات هم که نقل شد عناصر بزم بیشتر به­صورت استعارۀ مصرحه مورد استفاده قرار گرفته بودند.

 

عناصر بزم در گل و نوروز        

در این بیت عنصر بزم تخت است که در جایگاه مشبهً­به در بیت حاضر شده، همچنین بختیاری که عنصر انتزاعی است به­عنوان مشبه آمده­است:

بــــــــه شادی داده نام غمگساری         بــــه مقبل داده تخت بختیاری

(کرمانی، 1370: 5)

در این بیت جام عنصر بزمی و در جایگاه مشبهً­به و جلال عنصر انتزاعی و در جایگاه مشبه وجود دارد:

جم ازجام جلالش گشته سرمست         یـــــم از فیض نوالش رفته از دست

(همان: 7)

زرین­قدح که عنصر بزمی ماست در این بیت استعاره از گل نرگس سپید و زرد است. (استعارۀ مصرحه):

کند روشن به نرگس چشم مستان         نهـــد زرین قدح در صحن بستان

(همان: 4)

در اشعار خواجو نیز علی­رغم سادگی بیان، موفق به خلق تصاویری گشته که در نوع خود زیباست.در اشعاری که در این قسمت به­عنوان نمونه آوردیم مشخص شد که خواجو برای عناصر بزم هم از استعاره و هم تشبیه استفاده کرده­است. 

بعد از بررسی عناصر بزم در سه منظومه مشخص شد که بسامد تشبیه در ویس و رامین بیشتر از استعاره در این منظومه است و فخرالدین اسعد سعی کرده­است زبان ساده خود را در تصاویر تشبیهی زیبا بیاورد و بیشتر از عناصر بزم به عنوان مشبهٌ­به در جمله تشبیهی استفاده کرده­است. در خسرو شیرین بر خلاف ویس و رامین، بیشترین میزان عنصر خیال در ساخت تصاویر شعری از آن استعاره است؛ نظامی با زبان و بیان فوق­العاده خود سعی دارد تصاویر زیباتری را در منظومۀ خود به­جای بگذارد.در گل و نوروز نیز میزان استعارۀ مصرحه بیشتر از تشبیه است؛ اما زبان خواجو نسبت به نظامی ساده­تر است؛ بنابراین ما شاهد نمونه­مثال­هایی هستیم که به­عنوان مشبهٌ­به در جمله­های تشبیهی ذکر شده­است.در ویس و رامین بیشتر تشبیه مجمل و در خسرو و شیرین و گل و نوروز بیشتر تشبیه بلیغ وجود دارد.

 

عناصر طبیعت

 طبیعت و گرایش به نباتات از دیرباز در فرهنگ ایران زمین از جایگاه ویژه­ای برخوردار بوده‏است. این گرایش در انواع مختلف ادبی ازجمله غنایی، تعلیمی، عرفانی و..... به­عنوان یکی از شاخه­های بارز این فرهنگ به خوبی مشهود است؛ به­طوری­که حتی می­توان مدعا بود که طبیعت‏گرایی یکی از بن مایه­های اصلی و شاخص در زمینه­های مختلف ادبیات کهن فارسی است؛ از این­رو گیاهان و به­ویژه گل­ها و درختان، نخستین مظاهر طببیعت در ذهن آدمی محسوب می­شوند. از این جهت در تمامی ادوار شعر فارسی این نمونه­های نخستین جهان طبیعت در قلم شاعران هنرمند برای تصویرگری به ­کار رفته‏اند.

استفاده شاعران از دو عنصر خیال یعنی تشبیه و استعاره در رویارویی با طبیعت پیرامون خود و نگاه خاص و متفاوتی که دارند باعث شده­است تصویرسازی­های زیبایی خلق کنند. تخیل و نحوۀ بیان هنری آن پیوندی ناگسستنی با هم دارند. همان­طور که طرح و رنگ مادۀ اصلی در کشیدن نقاشی به شمار می­رود، زبان نیز وسیلۀ بروز این نیروی انسان در قالب واژگان و ادبیات است و تشبیه و استعاره به­عنوان عناصر خیال این امر را به خوبی انجام می­دهند. شاعران شعر غنایی که اشعار خود را در قالب داستانی ذکر کرده­اند از تشبیهات به­صورت ساده و قابل درک و حس استفاده کرده­اند.آنها به پدیده­ها نگاه حسی دارند.«خصوصاً در مواقعی که محیط طبیعی شباهت تام و تمامی با حالات و وضعیت روح و ذهن فرد پیدا می‌کند.» (فورست، 1375: 53)

 پیدا کردن توصیفات مربوط به طبیعت در آثار شاعران باعث می‌شود که: «از تحقیق در این زمینه آشنایی با آن "سنن کلامی و فکری" حاصل شود که بذر گسترش و پرورش مضامین را در دوره­های بعدی در بر­دارند و این خود به درک ارزش و اهمیت شعر غنایی فارسی کمک می‌کند.» (سمیعی گیلانی، 1375: 118)

 طبعاً بیشترین حجم تصاویر این سه شاعر نیز به توصیفات از طبیعت و خلق تصاویری که مشبه و یا مشبهٌ­به­هایی از جنس طبیعت دارند را شامل می­شوند.

 

عناصر طبیعت در ویس و رامین

آب در این بیت عنصری است که از طبیعت انتخاب شده و به­عنوان مشبهٌ­به­ای برای صبر به کار رفته­است:

به آب صـابـری دل را بشـستم         به کام خـویش جـفــت نــیک جستم

         (گرگانی، 1377: 337)

آتش در این بیت عنصر طبیعت است و به عنوان مشبهٌ­به آمده­است:

فرو کشتم به دل در آتـــش آز         نهادم سـر به بــخـــت خــویشتن باز

         (گرگانی، 1377: 369)

 ابر و کوه و سیل همه از عناصری هستند که در طبیعت وجود دارند و در این بیت به­عنوان مشبهٌ­به عنصر انتزاعی استفاده شده­است:

ز ابر غم جــــهان شد بــرق آزار         ز کــوه کـیــن درآمد ســیـل تیمار

         (همان: 259)

در عنصر طبیعت در ویس و رامین بیشترین بسامد در اختیار تشبیه است و فخرالدین اسعد به خوبی در اشعار خود از آن استفاده کرده­است.

 

عناصر طبیعت در خسرو و شیرین

آب و نرگس عناصر طبیعت در این بیت هستند.آب به عنوان مشبهٌ­به استفاده شده و نرگس استعاره از چشم است:

ز بس خون کز تن شه رفت چون آب         درآمد نرگس شیرین ز خوشخواب

(نظامی، 1385: 359)

گل و باغ عناصر طبیعت هستند.گل مشبهٌ­به برای نظامی است و باغ استعاره ازشناخت خداوند:

چو گل صد پاره کن خود را در ین باغ         که نتوان تندرست آمد بدین باغ

(همان: 6)

تخم عنصر طبیعت و مشبهٌ­به عنصر انتزاعی

دلش تخم هوس فرمود کشتن         جواب نامه خسرو نوشتن

(همان: 212)

همان­طور که شیوۀ نظامی پرداختن به استعاره است، لذا در مورد عناصر طبیعت این عنصر خیال بیشتر نمود دارد.

 

عناصر طبیعت در گل و نوروز

آتش در این بیت عنصر طبیعت و مشبهٌ­به‏ای برای دل در نظر گرفته شده­است:

دلش در بر به جوش آمد ز سودا         فتــــــادش آتش دل در سویدا

         (کرمانی، 1377: 64)

برگ از عناصر طبیعت است که به عنوان مشبهٌ­به عنصر انتزاعی صبوری مورد استفاده قرار گرفته­است:

ز طاقت طاق گشت از درد دوری         نماندش بیش از آن برگ صبوری

(همان: 47)

 بحر و کوه هر دو عناصر طبیعت هستند و به عنوان مشبهٌ­به برای دو عنصر انتزاعی فتنه و غم استفاده شده­اند:

ز بحر فتنه سر بـــــــرزد نهنگی         زکوه غم فرود آمــــــــد پلنگی

(همان: 55)

در گل و نوروز از عناصر طبیعت هم در تشبیه و هم در استعاره استفاده شده­است.

در منظومۀ ویس و رامین بیشترین میزان عنصر خیال در استفاده از طبیعت را انواع تشبیه به خود اختصاص داده­است.در این منظومه فخرالدین از استعارۀ مصرحه هم استفاده کرده اما بسامد آن به اندازۀ تشبیه نیست.اما نظامی شاعر سبک آذربایجانی است.از آن­جایی­که دورۀ این سبک، دورۀ نفوذ طبیعت و محسوسات در شعر است، لاجرم شاعران در پی یافتن پیوندهای تازه بین طبیعت و اشعارشان هستند؛ لذا تصاویر شعری متفاوت در شعر به­وجود می­آید و بسامد استعارۀ مصرحه در خسرو وشیرین بیشتر است.در گل و نوروز نیز شاهد استعاره و انواع تشبیه بودیم.

 

عناصر نجوم

آسمان یا فلک که در بر­گیرندۀ ستارگان و منظومه­های فلکی است، در باور قدما اولین مخلوق دانسته شده­است.«در مزدیسنا و روایات اساطیری کهن، آسمان نخستین مخلوق مرئی و گیتیایی اهورا مزدا است.» (یاحقی، 1386: 44)و صور­فلکی آن، همیشه الهام بخش شاعران درتصویرپردازی بوده­است و اغلب دیوان­ها از این تصاویر سرشار است. آسمان، خورشید، ماه، روز و شب در صدر این تصویر­سازی‏ها قرار دارند. شناخت خورشید و ماه همواره و از قدیم مورد توجه بوده­است. در اعتقاد قدما، خورشید و ماه در هر غروب به چاهی در مغرب فرو می‏روند و از سوی دیگر از چشمه­ای در مشرق بیرون می­آیند. «ملل سامی و از آن جمله اعراب معتقد بودند که آفتاب به هنگام غروب در چشمه گرمی ناپدید می‌شود و از چشمۀ حیوان در ظلمات که آن را چاه ظلمات و چاه مغرب هم گفته اند، هر بامداد بیرون می­آید.» (مصفا، 1381: 253)با توجه به این نکته و این میزان از علاقه در آثار شاعران شاهد تصویر­سازی های زیبا هستیم. در هر سه منظومه، بیشتر ازماه و خورشید و ستاره برای تشبیه معشوق و زیبایی­های آن استفاده شده­است، تصویرسازی با صور فلکی و تشبیه قرار دادن آنها باعث شده که شاعران سعی کرده‏اند به توصیفات متعدد بپردازند و از این عناصر در جاهای مختلف استفاده کنند: «شاعر شیء را به اوصاف پیاپی توصیف می‌کند و نزد شنونده تصویری شکل می­گیرد که از کلام شاعرانه الهام گرفته و زمان هم در شکل­گیری آن نقش دارد. برای اینکه خیال الهام­بخش تصویر شود، گریزی از پیاپی آوردن اوصاف نیست.» (کفافی، 1382: 29) 

هرچند عناصری که در این قسمت با نام عناصر نجوم جدا شده­است، جزئی از طبیعت محسوب می‏شوند، اما به دلیل بسامد بالای آن در اشعار شاعران به­صورت جداگانه مورد بررسی قرار گرفته­است.

عناصر نجوم در ویس و رامین

در این بیت آفتاب عنصر نجوم است که در مصرع اول آمده و ابستعاره از پیامبر‏‏(ص) می­باشد:

برآمد آفتاب راست گویان         

خجسته رهنمای راه جویان

(گرگانی، 1377: 7)

 بهرام یا مریخ نام یکی از ستاره­های فلکی در فلک پنجم است که به منحوسی و جنگجو بودن شهرت دارد.کیوان یا زحل یکی از ستاره­های فلکی در فلک هفتم قرار دارد و او را نحس اکبر هم می­نامند. در این بیت بهرام و کیوان عناصر نجوم هستند و به­عنوان مشبهً­به استفاده شده­اند:

چو بهرام ستمگر چشم جادوش 

چو کیوان بد آیین زلف هندوش

(همان: 99)

زهره یا ناهید ستاره­ای است که در فلک سوم قرار دارد و در اینجا عنصر نجوم است و به‏عنوان مشبهً­به آمده­است:

چو ابر تیره زلف تابدارش         به ابر اندر چو زهره گوشوارش

(همان: 42)

اکثر عناصر نجوم در جمله­های تشبیهی آمده و در ویس و رامین خود را نشان داده­است.

 

عناصر نجوم در خسرو و شیرین

اختر و ماه عناصر نجوم هستند که اختران استعاره از زیبارویان و زیردستان و ماه استعاره از شیرین است:

بفرمود اختران را ماه تابان

کز آن منزل شوند آن شب شتابان

(نظامی، 1385: 62)

 خورشید عنصر نجوم در این بیت و مشبهٌ­به­ای برای رخسار است:

به خواهش گفت کان خورشید رخسار         بگو تا چون به دست آمد دگر بار

         (همان: 88)

 عطارد ستاره­ای است در فلک دوم که به آن دبیر فلک هم می­گویند. در این بیت عطارد و ماه عناصر نجوم هستند که استعاره از نظامی و شاه هستند:

مرا در بزمگاه شاه بردند         عطارد را به برج ماه بردند

(همان: 378)

عنصر نجوم در خسرو و شیرین بیشتر به­صورت استعاره مورد استفاده قرار گرفته­است.

 

عناصر نجوم در گل و نوروز

خورشید در این بیت عنصر نجوم است که به عنوان مشبهٌ­به استفاده شده­است:

درون پرده­اش دختی چو خورشید         رخش خندیده بــر گلزار جمشید

(کرمانی، 1370: 131) 

زحل یا کیوان و ماه عناصر نجوم در این بیت هستند که به­صورت استعارۀ مکنیه در بیت آمده­اند:

زحل چوبک زن هندوی بامش         قمر زین سمند تیز گامش

(همان: 10)

زهره عنصر نجوم و استعارۀ مکنیه در این بیت ایجاد کرده­است:

دل زهره ز عود افتاده در جوش         ز مستی مــــاه عودی رفته از هوش

(همان: 233)

در گل و نوروز عناصر نجوم بیشتر به عنوان استعاره مکنیه مورد توجه بوده­است.

از آنجایی­که در سبک عراقی دانش نجوم نیز چون دانش­های دیگر پر­کاربرد است، به­طبع نظامی و خواجو در اشعار خود بیشتر از این مورد بهره برده­اند و حتی تشبیهات خود را با توجه به این دانش ساخته­اند: مانند اشاره به صور فلکی، اشاره به خوشۀ پروین و... اما فخرالدین نیز یکی از شاعرانی است که از این علم آگاهی داشته­است: «فخر‏الدین اسعد گرگانی از جملۀ ادیبانی است که در زمینۀ نجوم اطلاعاتی کافی داشته و از دانش خود برای تصویرسازی­های بدیع در ویس و رامین استفاده کرده­است» (رضایی هفتادر و دیگران، 1397: 124) از آنجایی­که داستان ویس و رامین یک داستان عاشقانۀ مربوط به دورۀ اشکانیان و پیش از اسلام است به همین دلیل از اشارات اسطوره­ای و آداب و سنن زرتشتی خالی نیست و یکی از زمینه­های اسطوره­ای به کار رفته در این داستان استفاده از عنصر ماه برای وصف زیبارویان است. (ر.ک: نظری و دیگران، 1399: 228)در کل در ویس و رامین بیشترین عنصر خیال که منجر به ساخت تصاویر نجوم شده، به­صورت تشبیه مجمل نمود یافته­است.در خسرو و شیرین این بسامد به استعارۀ مصرحه و در گل و نوروز به استعارۀ مکنیه تعلق دارد.

در بررسی این سه منظومه سعی شد که تمام ابیات از نظر استعارۀ مصرحه و استعارۀ مکنیه و انواع تشبیه مورد استفاده قرار گیرد و مشخص شد که هر عنصر خیالی در ساختن کدام تصویر به کمک شاعر آمده­است که در ادامه این جدول­ها به ترتیب سه منظومه خواهد آمد.

 

جدول تصاویر خیالی ویس و رامین

 

 

جدول تصاویر خیالی در خسرو و شیرین

 

 

جدول تصاویر خیالی در گل و نوروز

 

 

نتیجه 

یکی از گونه­های مهم در ادبیات غنایی داستان­های عاشقانه است. این­گونه همواره در ادبیات فارسی پیش و پس از اسلام رایج بوده­است.انگیزۀ اصلی به­وجود آمدن آن، انگیزۀ دوست داشتن و عشق است. در این داستان­ها عشق باعث حرکت داستان می­شود.یکی از مهم­ترین مشخصه­های زبان غنایی در داستان­های عاشقانه استفاده از تشبیه و استعاره در تصویر­سازی­های زیبای شاعران است.تصویر در شعر به مانند آیینه­ای است که حالات شاعر را در پردۀ هنر به ذهن مخاطب منتقل می­سازد. برای درک حالات و روحیات شاعر باید تصاویر او را جست و از خلال آن به زوایای اندیشۀ او پی برد.

فخرالدین اسعد گرگانی، نظامی گنجوی و خواجوی کرمانی که هر سه در آفرینش تصاویر مربوط به شعر از موفق­ترین شاعران فارسی زبان هستند به ترتیب از هم تقلید کرده­اند؛ به این صورت که نظامی به فخرالدین اسعد نظر داشته و خواجو در سرودن گل و نوروز خود از نظامی تقلید کرده­است.

تصاویر شعری در این سه منظومه با توجه به دو عنصر خیال دارای شباهت و تفاوت­هایی می­باشد. میزان عناصر خیال در سه منظومه بسیار متنوع و گوناگون است به­گونه­ای که هر سه شاعر به خلق تصاویر در شکل­های تشبیه و استعاره کوشیده­اند.تنوع تصاویر کاملاً آشکار است؛ با این حال از این سه منظومه، خسرو و شیرین دارای بیشترین تنوع در تصاویر است.

مقایسۀ تصاویر در ویس و رامین، خسرو و شیرین و گل و نوروز:

1. ‌تصاویری که فخرالدین اسعد خلق کرده در عین سادگی و روانی، به­سادگی قابل دریافت است؛ اما تصاویر نظامی غالباً با پیچیدگی همراه است و اغلب خواننده را به تنگنا می­اندازد. در مقابل خواجو در منظومۀ خود همواره بدون تکلف به خلق تصاویر پرداخته و دریافت مخاطب از سروده­های او معمولاً آسان و بدون دشواری است و این ویژگی خواجو تا حدودی به مانند فخر‏الدین اسعد است. علت این تفاوت­ها را می­توان در ویژگی­های سبکی و دوره­ای جست­و­جو کرد. چرا که فخرالدین اسعد پایبند به سادگی سبک خراسانی، نظامی مقید به دشواری­های معمول سبک آذربایجانی و خواجو با پرهیز از تکلفات سبک عراقی تا حدودی زبان او مانند زبان سبک خراسانی است.

2.‌ آنچه در سروده­های این شاعران، تحت عنوان تصاویر شعری شناخته می­شود، علاوه بر تأثیر­پذیری از روح شاعر، تحت تأثیر شیوۀ زندگی و متأثر از محیطی است که شاعر در آن پرورش یافته­است. از آنجا که برای سرودن منظومه­های عاشقانه­ای که در فضای دربار اتفاق افتاده­است، زیستن در چنان شرایطی و آشنایی با آداب و رسوم آن کارگشا به نظر می­رسد، در این چند منظومه هم این فضا به خوبی حفظ شده­است؛ یعنی سروده­ها و تصاویر خلق شده در شعر با فضای داستان یگانه شده­است و شاعر محیط شعرش را به مقتضای فضا و حالت حاکم بر شعر آراسته است. همچنین به تناسب تصویر و موقعیت شعر بسیار اهمیت داده­اند؛ یعنی هر­جا سخن از بزم و شادی بوده­است در توصیف و تصویرگری بیشترین دقت را داشته­اند تا بین تصویر و موضوع شعر یگانگی وجود داشته باشد.

 3.‌ هر سه شاعر در خلق تصاویر شعری از چهار عنصر مختلف بهره برده­اند. در سروده‏های فخرالدین اسعد تصاویر با بهره­گیری از صور­خیال به خوبی ترسیم شده­اند. او در خلق تصاویر شعری در ویس رامین به کمک عنصر تشبیه توانسته­است زیبایی منظومه خود را نشان دهد و از میان تصاویر شعری او بیشترین تصویر­سازی را با عنصرطبیعت انجام داده و کمترین میزان تصویر­پردازی در شعر او با عناصر انتزاعی است. همچنین استعاره در ویس ورامین بسامد کمتری نسبت به تشبیه دارد.

 4. نظامی در خلق تصاویر شعری خود بیشتر به استعاره توجه کرده­است و استعارۀ مصرحه بیش از استعارۀ مکنیه در خسرو و شیرین وجود دارد. نظامی نیز به مانند فخرالدین اسعد در انتخاب تصاویر شعری خود بیشترین بسامد را در عنصر طبیعت و کمترین را در عنصر انتزاعی دارد. در خسرو و شیرین تصویرهایی وجود دارد که برگرفته از ویس و رامین است؛ اما نظامی با استادی تمام و بیان خاص خود آن تصاویر را زیبا جلوه می­دهد تا مخاطب به تقلید او پی نبرد.

5. خواجوی کرمانی نیز در گل و نوروز دارای تصاویر متنوعی است که اکثر آنها را از دوره‏های قبل از خود به­خصوص نظامی اخذ کرده­است و این تصاویر کاملاً در گل و نورز آشکار است و خواجو به مانند نظامی نتوانسته این تقلید را به خوبی مخفی کند. همچنین به مانند دو شاعر دیگر بسامد استفاده از عناصر طبیعت در شعر او بالا است و کمترین عنصر نیز به عنصر انتزاعی تعلق دارد. او در استفادۀ کلی از صور خیال نوآوری خاصی ندارد و همان شیوه­های دوره‏های قبل از خود را دارد؛ اما می­توان بعضی از تصویر­های تشبیهی او را مخصوص به خود او دانست که خاص ذوق اوست. استعاره نیز به­علت قرار داشتن خواجو در دوران سبک عراقی بسامد بالایی دارد. اما در کل در زمینۀ صور­خیال از نظامی تأثیر زیادی دارد. در کل می­توان این چنین استنباط کرد که هر سه منظومه با توجه به اینکه موضوع یکسانی دارند و صاحبان هر هر‏کدام در دورۀ سبکی متفاوتی زیسته­اند، اما در خلق تصاویر در رابطه با با قهرمانان هر اثر یکسان عمل کرده­اند. و در توصیف زیبارویان و دلیری جنگاوران و یا شخصیت های منفی داستان، تقریباً یکسان عمل کرده و با کمک گرفتن از زبان تشبیه و استعاره مفاهیم خود را منتقل کرده­اند. اکثر تصاویری که ساخته­اند همان تصاویر تکراری مرسوم است که برای اندام و قد و چهره و شجاعت و... به­ کار می‏رود. فخرالدین اسعد و خواجو بیشتر از نظر ساده بودن زبان به هم شباهت دارند. اما نظامی به­دلیل استفاده زیاد از استعاره مخصوصاً در توصیفات مربوط به طلوع و غروب خورشید و به­دلیل تصاویر بدیع­تری که خلق کرده زبان پیچیده­تری در خسرو و شیرین به‏جای گذاشته و خواننده باید برای درک شعر او استعاره را درک کند و بعد بتواند معنی را دریابد. به­طور کلی اگر بخواهیم از نظر تصاویر خیالی این سه منظومه را مقایسه کنیم، ویس و رامین و گل و نوروز به مانند یک تابلوی نقاشی و خسرو و شیرین به مانند یک کار مینیاتوری است و هنر نظامی در این اثر به خوبی نمایان است.

 

کتابنامه

الف) کتاب­ها:

احمد سلطانی، منیره، قصیدۀ فنی و تصویرآفرینی خاقانی شروانی، تهران: انتشارات کیهان، چاپ اول،
1370.

اسعد گرگانی، فخرالدین، ویس و رامین، مقدمه و تصحیح محمد روشن، تهران: چاپخانه مهارت، چاپ اول،
1377.

پارساپور، زهرا، مقایسۀ زبان حماسی و غنایی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول، 1383.

حسن لی، کاووس، گونه­های نو آوری در شعر معاصر ایران، تهران: نشر ثالث با همکاری انتشارات دبیرخانۀ گسترش زبان و ادبیات فارسی، چاپ اول، 1383.

خواجوی کرمانی، کمال‏الدین، گل و نوروز، به اهتمام و کوشش کمال کرمانی، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، 1370.

فتوحی رود مجنونی، محمود، بلاغت تصویر، تهران: انتشارات سخن، چاپ اول، 1386.

فرای، نورتروپ، تخیل فرهیخته، ترجمۀ سعید ارباب شیرانی، تهران: انتشارات نشر دانشگاهی، چاپ اول،
1363.

فرشید ورد، خسرو، دربارۀ ادبیات و نقد ادبی، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم، 1373.

فورست، لیلیان، رمانتیسم، ترجمۀ مسعود جعفری، تهران: نشر مرکز، چاپ اول، 1375.

کفافی، محمد عبدالسلام، ادبیات تطبیقی، پژوهشی در باب نظریه ادبیات و شعر روایی، ترجمۀ سید حسین سیدی، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1382.

مصفا، ابوالفضل، فرهنگ اصطلاحات نجومی، تبریز: انتشارات دانشکده ادبیات و علوم انسانی، چاپ سوم،
1381.

نظامی، الیاس بن یوسف، کلیات نظامی گنجوی، مقدمه و نصحیح وحید دستگردی، تهران: چاپ گیتی، چاپ اول، 1385.

 یاحقی، محمد جعفر، فرهنگ اساطیر و داستانواره­ها در ادبیات فارسی، تهران: انتشارات فرهنگ معاصر، چاپ اول، 1386.

ب) مقالات:

ایزدیار، محسن؛ عبدی، سید محمد؛ قاسمی، سعید. «بررسی ترکیب اندام­وار صنایع ادبی با محوریت استعاره در پنج گنج نظامی گنجوی»، فصلنامۀ زیبایی­شناسی ادبی، دورۀ 9، شمارۀ 35، 1397، صص 193‏ـ‏173. 

رضایی هفتادر، علی محمد؛ نیک خواه، مظاهر؛ خسروی، حسین. «تصویر آفرینی با اصطلاحات نجومی و صور فلکی در ویس و رامین فخر‏الدین اسعد گرگانی»، فصلنامۀ زیبایی­شناسی ادبی، دورۀ 9، شمارۀ 35، 1397، صص 146‏ـ‏121.

رضایی هفتادر، علی محمد، «بلاغت تصویر در ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی»، فصلنامۀ زیبایی­شناسی ادبی، دورۀ 10، شمارۀ 41، 1398، صص 151‏ـ‏129.

سمیعی گیلانی، احمد، «وصف طبیعت در شعر غنایی قرن­های چهارم و پنجم هجری»، نامۀ فرهنگستان، شمارۀ 8، 1375، صص 139‏ـ‏118.

نظری، معصومه؛ کوشان، ایوب؛ مسرت، مهین، «بررسی ارتباط ماه و زن از منظر اساطیری در ویس و رامین»، نشریۀ پژوهشنامۀ ادب غنایی (زبان و ادبیات فارسی) دورۀ 18، شمارۀ، 1399، صص 246‏ـ‏227.

 

 

Imaginary images in lyrical literature

 

Bayan Forough Kermanshahi⁴, Mohammad Reza Qari Ph.D⁵*

Majid Azizi Ph.D⁶

 

abstract

Imagery is one of the prominent elements and components in the field of aesthetics of literary works. The aim of the research Is to discuss images in lyrical literature, based on which three poems were studied and imaginary elements were extracted and then classified and compared into four image elements. These four elements are: abstract element, elemental element, element of nature and astronomy. Exploring the imagination of each poet helps the audience to better understand his view of his surroundings and to be able to connect with his poetry.One of the remarkable topics in lyrical literature is the topic of love, which in every period the poet tries to portray this topic in his poetry in accordance with his words and the relationship between the lover and the beloved and their connection and separation according to the circumstances. In this article, each of the poets in the field of imagery in all three poems has assigned the highest amount to the element of nature, which in Weiss and Ramin is more than similes, in Khosrow and Shirin the metaphor of Masrah and in Gol and Nowruz. We had both elements of fantasy.Also, all three poets have used the least abstract elements, which was in the form of a metaphor. In terms of the use of abstract elements, the three poets have tried to sensitize mental matters and give them life. Weiss and Ramin, as the first poem, has been a model for other poems.

Keywords: Lyrical literature, imagery, Weiss and Ramin, Khosrow and Shirin, Gol and Nowruz.

 

---

[1] . دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران.

Email: [e-mail]

[2] . دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران. (نویسنده مسئوول)

Email: [e-mail]

[3] . استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران. 

Email: [e-mail]

تاریخ ارسال: 28/01/1403

تاریخ پذیرش: 01/02/1403

 

[4] . PhD student of Persian language and literature, Arak Branch, Islamic Azad University, Arak, Iran.

Email: [e-mail]

[5] . Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Arak Branch, Islamic Azad University, Arak, Iran. (Author)

Email: [e-mail]

[6] . Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Arak Branch, Islamic Azad University, Arak, Iran.

Email: [e-mail]

 

---