بررسی عوامل موثر بر شکل گیری شهروندی زیست محیطی(نمونه مورد مطالعه، مقوله عدم تفکیک زباله در شهر مشهد)

محورهای موضوعی : مطالعات جامعه شناختی شهری

رستم صابری فر ¹ (استادیار گروه برنامه ریزی شهری دانشگاه پیام نور)

تاریخ دریافت : 1402/07/27 تاریخ پذیرش : 1402/10/23 تاریخ انتشار : 1403/02/10

کلید واژه: شهروندی زیست محیطی, تفکیک از مبدا, نظم اجتماعی, زباله گردی, شهر مشهد,

چکیده مقاله :

در حوزه شهروندی زیست‌محیطی، هر شهروند بایستی وظایف و مسئولیت‌های خود را پذیرا باشد. بی‌توجهی به این امر، نمونه روشنی از ناهنجاری اجتماعی است. یکی از مسئولیت‌های اساسی شهروندان، تفکیک و تحویل به موقع زباله‌ها است. چرا که اگر شهروندان به این وظیفه خود عمل نکنند، مشکلات زیست‌محیطی و اجتماعی فراوانی ایجاد خواهدشد که یکی از مهمترین آنها، آلودگی محیط و حضور زباله‌گردها در سطح شهر می‌باشد. برای بررسی وضعیت شهروندی زیست محیطی، در حوزه مشارکت در مدیریت پسماندهای شهری بر اساس معیار میزان تفکیک زباله در شهر مشهد، این تحقیق به شیوه توصیفی و تحلیلی و در قالب رویکرد تلفیقی ارزش، باور و هنجار استرن به انجام رسید. برای گردآوری داده‌ها از پرسشنامه تهیه شده توسط محقق بهره‌برداری به عمل آمد. جامعه آماری ساکنین شهر مشهد(3 میلیون و 600 هزار نفر) بودند. بر این اساس، حجم نمونه آماری 385 نفر برآورد شد. نتایج تحقیق نشان داد که شهروندی زیست محیطی در این شهر حداقل بر اساس معیار تفکیک زباله و تحویل به موقع آن، شکل نگرفته و این عامل با متغیرهایی چون نگرش منفی نسبت به زباله، اعتقاد به برتری انسان، ضعف آگاهی و شناخت، نظارت‌های جمعی اندک، مسئولیت‌گریزی، خودخواهی، منش فردی نامناسب، مسکن ویلایی، دسترسی نامناسب به امکانات و زیرساختهای شهری و حاشیه‌نشینی، رابطه معناداری دارد. تحلیل نهایی نشان داد که متغیرهای وارد شده به مدل، تقریبا نیمی از تغییرات متغیر وابسته را تبیین می‌کنند.

چکیده انگلیسی:

In the field of environmental citizenship, every citizen must accept his duties and responsibilities. One of the basic responsibilities of citizens is to separate and deliver garbage on time. Because if the citizens do not fulfill their duty, many environmental and social problems will be created, one of the most important of them is environmental pollution and the presence of garbage collectors in the city. This research was done in a descriptive and analytical way and in the form of an integrated approach of value, belief and Stern's norm. Its purpose was to determine the status of environmental citizenship in the field of participation in urban waste management based on the criteria of waste segregation in Mashhad city. To collect data, a questionnaire prepared by the researcher was used. The statistical population was the residents of Mashhad. Based on this, the statistical sample size was estimated to be 385 people. The results of the research showed that environmental citizenship in this city was not formed at least based on the criterion of waste segregation and its timely delivery. Therefore, non-participation in waste separation is related to various factors, some of which include: Negative attitude towards waste, belief in human superiority, weak knowledge and understanding, little collective supervision, avoidance of responsibility, selfishness, inappropriate personal behavior, villa housing, inappropriate access to urban facilities and infrastructure and marginalization. The final analysis showed that the variables included in the model explain almost half of the changes in the dependent variable.

منابع و مأخذ:

- احمدی، سیروس و کهن¬سال خوب، احسان (1401). تبیین جامعه¬شناختی عوامل مؤثر بر بازیافت زباله با استفاده از نظریه¬ی رفتار برنامه‌ریزی شده (مطالعه موردی: شهروندان شهر آبادان در سال 1400). مطالعات جامعه‌شناختی شهری، (12) 44، صص. 28-1.
- افراخته، حسن و حجی¬پور، محمد (1396). اقتصاد زباله¬اي در روستاهاي پیراشهري جنوب تهران. فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی. (6) 4، صص. 72-47.
- اكبرزاده، عباس؛ طلا، حسین؛ منشوري، محمد و بشيري، سعید (1388). بررسي وضعيت مديريت پسماندهاي روستاهاي شهرستان تهران. دوازدهمين همايش ملي بهداشت محيط ايران. دانشگاه علوم پزشکي شهيد بهشتي. تهران. صص. 81-65.
- آبادي، احمداله (1379). بررسي كمّي و كيفي زبالة شهري در شهر سبزوار. مجله دانشکده علوم پزشکي و خدمات بهداشتي، درماني سبزوار. (7) 3، صص. 97-92.
- آراسته، مجتبی؛ شهات، سینا و سهيلي¬پرور، صادق (1389). ارزيابي ميزان رضايت از سيستم جمع¬آوري مکانيزه زباله و مشاركت شهروندان در طرح تفکيک از مبدأ (نمونه موردي: محله یوسف‌آباد). مجموعه مقالات پنجمين همايش ملي مديريت پسماند. سازمان شهرداري و دهداري¬هاي كشور. مشهد. صص. 157-143.
- باندز، مایکل (1395). نظریه اجتماعی شهری. ترجمه صدیق سروستانی. موسسه چاپ و انتشارات. تهران.
- پروین، ستار (1398). آسیب¬شناسی پدیده زباله¬گردی در شهر تهران. طرح پژوهشی مرکز مطالعات و برنامه¬ریزی شهر تهران. تهران.
- پروین، ستار؛ مراد، علیرضا؛ دنیایی، ام¬کلثوم و داودی، مریم (1397). مهاجرت و زباله-گردی، به¬مثابه شيوه نوظهور زیست شهری. دوفصلنامه مطالعات جمعیتی. (4) 1. صص. 228-199.
- پيرصاحب، مقداد؛ خدادادي، تارخ؛ شرفي، کیومرث و ويسي، عطاالله (1389). بررسي ميزان آگاهي و نگرش مردم شهر ايلام نسبت به بازيافت مواد زائد جامد. پنجمين همايش ملي مديريت پسماند. سازمان شهرداری‌ها و دهیاری¬های کشور، سازمان محیط زیست. مشهد. صص. 191-172.
- دهقانی، م؛ دهقانی¬فرد، عماد؛ اعظم، کمال؛ عسگری، علیرضا و بانشی، محمدمهدی (1388). بررسی کمی و کیفی پتانسیل بازیافت پسماندهای جامد شهری تهران. فصلنامه دانش و تندرستی. (4) 1. صص. 44-40.
- رابينگتن، ارل و مارتين، واینبرگ (1382). رويکردهاي نظري هفتگانه در بررسي مسائل اجتماعي. ترجمه رحمت‌الله صديق سروستاني. انتشارات دانشگاه تهران. تهران.
- رضایی، حسین (1395). نظریه «پنجره شکسته» و بازخوانیِ برخی حکایت¬ها و ضرب-المثل¬ها در ادبیات فارسی. جامعه پژوهی فرهنگی. (7) 22. صص. 101-81.
- ززولی، محمدعلی و علا، علیرضا (1399). ارزیابی اقتصادی بازیافت پسماندهای جامد بر اساس مطالعه موردی در شهرستان‌های جویبار و قائم¬شهر. پژوهش در بهداشت محیط. (6) 3. صص. 284-275.
- زیاری، کرامت¬اله، آروین، محمود و بزرافکن، شهرام (1397). بررسی تأثیر سرمایه¬ی اجتماعی بر تحقق شهر سالم (مطالعه‌ی موردی: بندر ماهشهر). مجله جامعه¬شناسی شهری. (8) 29. صص. 170-138.
- سالاروند، سپیده (1396). مردم¬نگاری کودکان کارگر مهاجر افغانستانی تهران. پایان¬نامه کارشناسی ارشد مطالعات فرهنگی. منتشر نشده، دانشگاه علم و فرهنگ.
- صابری¬فر، رستم و شکرگزار عباسی، علی (1398). ارزیابی فنی، اقتصادی، زیست‌محیطی تولید برق از زباله‌های جامد شهری: مطالعه موردی مشهد. فصلنامه پژوهش¬های سیاست-گذاری و برنامه¬ریزی انرژی. (5) 1. صص. 169-195.
- صابری¬فر، رستم. (1400). بررسی اثر احساس محرومیت بر بهزیستی اجتماعی در بافت‌های ناکارآمد شهری (نمونه موردی شهر مشهد). مطالعات جامعه¬شناختی شهری، (11) 38. صص. 98-72.
- صالحي، صادق و خوش¬فر، غلامرضا (1392). بررسي نگرش زنان نسبت به بازيافت زباله¬هاي خانگي در مازندران. برنامه¬ريزي رفاه و توسعة اجتماعي. (5) 15. صص. 241-200.
- صفايي، محمدتقی؛ حسيني، مجید و منصوري، قدرت¬اله (1386). بررسي كمي و كيفي زباله شهر آباده و ارزيابي آن بر محيط زيست جايگاه دفن زباله شهر آباده. دهمين همايش ملي بهداشت. همدان. صص. 390-372
- ظهیرنیا، مصطفی و هادی، سیما (1395). مطالعه کیفی دلایل و زمینه¬های زباله¬گردی در شهر زاهدان، جامعه¬پژوهي فرهنگي، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي. (7) 3. صص. 67-43.
- عزیزی موصولو، احمد و تراهی، رقیه (1399). بررسی میزان آگاهی و مشارکت همگانی در زمینه تفکیک زباله از مبدأ شهرستان بهبهان. صنایع چوب و کاغذ ایران. (11) 2. صص. 279-269.
- علوی¬مقدم، محمدرضا و دلبری، اعظم (1388). ارزیابی ميزان آگاهي دانشجويان مقطع كارشناسي از موضوع مديريت مواد زائد جامد در محيط زيست. نشريه فناوري آموزش. (3) 4. صص. 313-309.
- علیدادی، ندا (1399). بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر رفتارهای زیست‌محیطی مسئولانه (مورد مطالعه: شهروندان شهر شوش). پایان¬نامه کارشناسی ارشد جامعه¬شناسی. منتشر نشده. دانشگاه شهید چمران اهواز، دانشکده اقتصاد و علوم اجتماعی. اهواز.
- عليدادي، حسین؛ نقي¬زاده، علی و دادپور، عبدالرسول (1386). بررسي كميت و كيفيت زباله توليدي شهر خواف در سال 1385. دهمين همايش ملي بهداشت. دانشگاه علوم پزشکي همدان. صص. 189-173.
- عمادزاده، محمدکاظم؛ غلامی، سعید و پیرعلی، وحید (1391). بررسي عوامل مؤثر بر رفتار بازيافتي و مشاركت شهروندان در برنامه¬هاي بازيافتي (مطالعه موردي: روستاي ياسه چاي). دومين كنفرانس ملي برنامه¬ريزي و مديريت محيط¬زيست. دانشگاه تهران، دانشکده محيط زيست. صص. 27-26.
- غلامرضا¬زاده، فاطمه (1393). تبیین جامعه‌شناختی رفتار زباله¬پراکنی در بین شهروندان (مطالعه موردی: گردشگران استان مازندران). پایان¬نامه کارشناسی ارشد علوم اجتماعی. منتشر نشده. دانشگاه مازندران، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی.
- فیروزجائیان، علی¬اصغر و غلامرضازاده، فاطمه (1395). تحلیل عوامل مؤثر بر بی‏نظمی اجتماعی (با تأکید بر رفتار زباله¬پراکنی). جامعه¬شناسی کاربردی. (27) 1. صص. 112-95.
- کریمی، خالد (1398). مطالعات چرخه غیررسمی اقتصادی و اجتماعی جمع¬آوری و بازیافت زباله در شهر تهران، مورد مطالعه، منطقه 18 شهرداری تهران. طرح پژوهشی مرکز مطالعات و برنامه¬ریزی شهر تهران. تهران.
- مصطفی¬پور، کامبیز و خدابخش، عباس (1399). طراحی و تبیین الگوی اثربخشی سرمایه اجتماعی بر بازیافت زباله (مورد مطالعه: شهروندان شهر تهران). مطالعات جامعه¬شناختی شهری. (27) 2. صص. 418-395.
- ملازاده، نسترن (1390). روش¬هاي جلب مشاركت مردم و بخش خصوصي در آموزش زیست‌محیطی و ارائه راهکارهای ظرفیت¬سازی. پنجمین همایش ملی و نمايشگاه تخصصي مهندسي محيط زيست. دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران. صص. 173-156.
- Adama, O. (2014). Marginalisation and integration within the informal urban economy: The case of child waste pickers in Kaduna, Nigeria. International Development Planning Review. 36(2), 155-180.
- Ajzen, I. (1991). The Theory of Planned Behavior. Organizational Behavior and Human Decision Processes. 50(2),179–211.
- Arafat, H.A. Al-Kathhib, I.A. Daoud, R, Shwahneh, H. (2007). Influence of Socio-Economic Factors on Street Litter Generation in the Middle East: Effects of Education Level, Age, and Type of Residence. Waste Manag. Resour. 25, 363–370.
- Castillo Berthier, H. (2003). Garbage, work and society. Resources, Conservation and Recycling. 39(3), 193-210.
- Cointreau, S. (1985). Recycling form Municipal Refuse: a state-of-the-art review and annotated bibliography Integrated Resource Recovery. World Bank Technical Paper. Washington D.C.
- Cointreau, S. (1986). Environmental Management of urban solid wastes in developing countries—a project guide. The International Bank for Reconstruction and Development/The World Bank. Washington D.C.
- Darnton, A. (2008). Reference Report: An overview of behaviour change models and their uses. Centre for Sustainable Development University of Westminster. London.
- Davies, J, Foxall, G.R, Pallister, J. (2002). Beyond the Intention–Behavior Mythology. an Integrated Model of Recycling. Marketing Theory. 2, 29-113.
- Defra, A. (2012). Litter- Organizing a cleanup. Keep Britain Tidy. Available online: http:www.encams.org.
- Dias, S, Ogando, A. (2015). Rethinking gender and waste: exploratory findings from participatory action research in Brazil. Work organisation, labour & globalization. 9(2), 51-63.
- Dietz, T, Fitzgerald, A, Shwam, R. (2005). Environmental Values. Annual Review Environmental Research, 30, 335-372.
- Furedy, C. (1990). Social aspects of solid waste recovery in Asian cities. Urban Studies Working Paper - York University. Toronto.
- Geller, E. S, Brasted, W, Mann, M. (1980). Waste Receptacle Designs and Interventions for Litter Control. Journal of Environmental Systems. 9, 145-160.
- Geller, E. S, Winett, R. A, Everett, P. B. (1982). Preserving the environment: New strategies for behavior change. Pergamon. Elmsford, NY.
- Gong, Y, Li, Y, Sun, Y. (2023). Waste sorting behaviors promote subjective well-being: A perspective of the self-nature association. Waste Management. 159, 249-255.
- Green, C.A. (2001). The effect of prior litter on sewing class students` clean-up behavior. http://www.clearinghouse.missouriwestern.edu/de fault.asp. Curled from the Internet on 14th Dec, 2007.
- Hartmann, C. (2018). Waste picker livelihoods and inclusive neoliberal municipal solid waste management policies: The case of the La Chureca garbage dump site in Managua, Nicaragua. Waste Management. 71, 565-577. https://doi.org/10.1016/j.wasman.2017.10.008.
- Horn, E. (2009). Synthesis Report: No Cushion to Fall Back On the global economic crisis and informal workers. Ertyan. Dehli.
- Ito, H, Igano, C. (2022). Boon or bane? Examining the impact of the Payatas sanitary landfill closure on former scavengers in the Philippines. Journal of Urban Affairs. 2, 11-23. https://doi.org/10.1080/07352166.2022.2074854
- Kaseva, M.E, Mbuligwe, S.E, Kassenga, G. (2002). Recycling inorganic domestic solid wastes: results from a pilot study in Dar es Salaam City, Tanzânia. Resources, Conservation and Recycling. 35, 243-257.
- Kayhanian, M, Stran Stokols, D, Altman, I. (1987). Handbook of Environmental Psychology. John Wiley. NY.
- Keenan, M. (1996). The A, B, C of Litter Control. Irish Journal of Psychology. 17(4), 327–339.
- Keizer, K, Lindenberg, S, Steg, L. (2008). The Spreading of Disorder. Science. 322, 1681-1685.
- Kollmuss, A, Agyeman, J. (2002). Mind the Gap: Why do People Act Environmentally and What Are the Barriers to Proenvironmental Behavior? Environmental Education Research. 8(3), 239-260.
- Medina, M. (2005). Waste Picker Cooperatives in Developing Countries, WIEGO/ Cornell/SEWA Conference on Membership-Based Organizations of the Poor, Abarti. Ahmedabad.
- Mehmetoglu, M. (2010). Factors Influencing the Willingness to Behave Environmentally Friendly at Home and Holiday Settings. Scandinavian Journal of Hospitality and Tourism. 10(4), 430-447.
- Nzeadibe, T. C, Ajaero, C. K. (2010). Informal Waste Recycling and Urban Governance in Nigeria: Some Experiences and Policy Implications. Nova Science Publishers, Inc. New York.
- Oluyinka, O, Balogun, S.K. (2011). PsychoSociocultural Analysis of Attitude Towards Littering in a Nigerian Urban City. Ethiopian Journal of Environmental Studies and Management. 4(1), 68-80.
- Osita, N, Douglass, P, Stanley, E. (2022). Assessment of Health and Safety Risk Among Waste Scavengers in Enugu State, Nigeria. Asian Research Journal of Arts & Social Sciences. 16(2), 23-37. 10.9734/arjass/2022/v16i230281
- Rodriguez, C. (2005). À procura de alternativas econômicas em tempos de globalização: o caso das cooperativas de recicladores de lixo na Colômbia. Capitalista. Porto, Portugal.
- Schantora, A. (2014). Prevalence of work-related rhinoconjunctivitis and respiratory symptoms among domestic waste collectors. Advances in Experimental Medicine and Biology. 834, 53-61.
- Schenck, R, Blaauw Schenck, R. (2011). The Work and Lives of Street Waste Pickers in Pretoria-A Case Study of Recycling in South Africa's Urban Informal Economy. Urban Forum. 30, 411-430.
- Schultz, P. W, Tabanico, J, Rendn, T. (2008). Normative beliefs as agents of influence: Basic processes and real‐world applications.In R. Prislin & W. Crano (Eds.). Attitudes and attitude change (pp. 385‐409). Psychology Press. New York.
- Schultz, P.W., Bator, R.J., Large, L.B., Bruni, C.M., Tabanico, J.J. (2013). Littering in Context: Personal Andenvironment Predictors of Littering Behavior. Environment and Behavior. 45(1), 35–59.
- Stern, P. (2000). Towards a Coherent Theory of Environmentally Significant Behaviour. Journal of Social Issues. 56(3), 407-424.
- Stokols, D., Altman, I. (1987). Handbook of Environmental Psychology, Vols.1– 2. John Wiley. NY.
- Tevera, D. S.(1994). Dump scavenging in Gaborone, Botswana: anachronism or refuge occupation of the poor? Geografiska Annaler Series B, Human Geography. 76 (1), 21-32.
- Triandis, H.C. (1980). Values, attitudes and interpersonal behavior. In H. Howe and M. Page (Eds.). Nebraska Symposium on Motivation. 27, 195-209.