بررسی نقش حکمرانی خوب در مدیریت بحران آب رودخانه زاینده رود

محورهای موضوعی : مدیریت بهره برداری از سامانه های آبی

الهام خسروی پور ¹

1 - گروه مدیریت، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد جامع شوشتر، خوزستان،ایران.

تاریخ دریافت : 1402/06/04 تاریخ پذیرش : 1402/07/20 تاریخ انتشار : 1402/07/22

کلید واژه: زاینده رود, اصفهان, بحران آب, حکمرانی آب,

چکیده مقاله :

کشورهای زیادی در سراسر دنیا با مشکلات مهمی در زمینه مدیریت منابع آب روبه رو شده اند. کشورهای در حال توسعه به دلایلی مانند فساد، فقدان جامعه مدنی و ناکارایی ساختار اداری و در کشورهای صنعتی یا توسعه یافته مسایلی مانند الگوی مصرف ناپایدار، استفاده بیش از حد از منابع و ... نظام حکمرانی آب را با چالشهایی روبه رو ساخته است. در ایران نیز مشکل کم آبی به شکلی بحرانی، جدی و فراگیر شده که بسیاری از بخش¬ها اعم از اقتصاد، اجتماع، محیط زیست، کشاورزی و ... را درگیر ساخته است. از آنجا که حکمرانی آب به همه¬ی فعالیت¬هایی که در فرایند سیاست¬گذاری و تصمیم¬گیری درباره¬ی توسعه و مدیریت منابع آب نقش دارند اطلاق می¬شود و بیانگر یک تغییر در مناسبات دولت - جامعه در کشورهایی است که فعالیت¬های مرتبط با آب را به شکل اساسی توسعه داده¬اند، باتوجه به شرایط موجود و بحران آب جهانی، ضرورت یک تغییر اساسی در مدیریت منابع آب اجتناب ناپذیر است. نتایج تحقیقات نشان می¬دهد بحران آب در ایران خصوصا در مورد رودخانه زاینده¬رود در کنار سایر عوامل، ناشی از عدم مدیریت آب و بی¬توجهی به نقش حکمرانی آب است. از سویی حکمرانی خوب به عنوان نوعی از حکمرانی که رفاه عمومی و حقوق فردی را توامان تضمین می¬کند شاخص¬هایی دارد که به عنوان پایه¬های اساسی موردنیاز ارزیابی وضعیت حکمرانی آب در هر منطقه به شمار می¬روند. پرآب ترین رودخانه¬ی فلات مرکزی ایران، رودخانه¬ی زاینده-رود اصفهان، هرسال بیشتر از سال قبل دچار تشدید روند خشک شدن بوده که پیامدهای متعددی داشته و چاره¬ی بحران آب در این منطقه، گذار به حکمرانی خوب، کارآمد و سازگار با شرایط تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی منطقه است. هدف مقاله حاضر که به روش مروری و با کمک منابع کتابخانه¬ای و اینترنتی تهیه شده، بررسی نقش حکمرانی خوب در مدیریت بحران آب رودخانه زاینده¬رود اصفهان است.

چکیده انگلیسی:

Many countries around the world are facing important problems in the field of water resources manage-ment. Due to reasons such as corruption, lack of civil society and inefficiency of the administrative structure in developing countries, and issues such as unsustainable consumption patterns, excessive use of resources, etc., have made the water governance system face challenges in industrialized or developed countries. In Iran, the problem of water shortage has become critical, serious and widespread, which has involved many sectors, including economy, society, environment, agriculture, etc. Because water govern-ance refers to all the activities that are involved in the policy-making and decision-making process regarding the development and management of water resources, and It also represents a change in gov-ernment-society relations in countries that have fundamentally developed water-related activities, There-fore, according to the current conditions and the global water crisis, the necessity of a fundamental change in the management of water resources is inevitable. The results of the research show that the water crisis in Iran, especially in the case of the Zayandeh River, is caused by the lack of water management and neglect of the role of water governance. On the other hand, good governance, as a type of governance that guarantees public welfare and individual rights, has indicators that are considered as the basic foundations needed to evaluate the state of water governance in each region. The Zayandeh River of Isfahan, has experienced an intensification of the drying process every year more than the previous year, which has had several consequences, and the solution to the water crisis in this region is to transition to good governance, efficient and compatible with historical, cultural, social and economic conditions of the region. This article was prepared in a review method with the help of library and internet sources, and its purpose is to examine the role of good governance in manageming the water crisis of the Zayandeh Rood River in Isfahan.

منابع و مأخذ:

1. AAfsari, A., Haji Naseri, S., Fazeli, M., & Feirahi, D. (2018). A sociological examination of water governance in Lake Urmia crisis: Grounded theory model. Strategic Studies of public policy, 7(25), 53-72. (In Persian).
Dehghani, S., BANIHABIB, M. E., & Golabi, M. R. (2020). Water Governance in Iran: challenges and approaches. Water Engineering, 7(4), 238-254. (In Persian).
Esmaeili, M. M. (2020). Water Supply Crisis in Zayandehrud Watershed; Social Issues and Solutions to Manage it (Demonstrations of 2011 to 2014). Quarterly of Social Studies and Research in Iran, 9(3), 567-585. (In Persian).
Fasihi Harandi, M. (2018). Zayandeh Rood (Gavkhoni) watershed revitalization headquarters program, (executive measures to redefine the water governance system). Center for Presidential Strategic Studies. (In Persian).
Khosravipour, E. (2023). The effect of good governance on the flourishing of social capital. The 5th National Conference of Professional Researches in Psychology and Counseling from the Teacher's Point of View, Hormozgan University. (In Persian).
Perghan, V., Yaghobi, N. M., & Keikha, A. (2022). Identifying and Prioritization of Good Governance Effective Factors Focused on a Sustained Development Approach. Public Management Researches, 15(55), 93-123.
Saberi Nahreforouzani, A., & Mansouri, S. A. (2021). “New Zayanderood” Investigation Within the Zayandehrood Stream Recognition and Examination it as a Socio-Ecological System. The Monthly Scientific Journal of Bagh-e Nazar, 18(102), 101-114. (In Persian).
Sadeghizadeh Bafandeh, S., Mirhashemi Dehkordi, S. S., & Mianabadi, H. (2019). Investigating Principles of Good Governance in Tacit Knowledge of Qasabeh Gonabad Qanat. Indigenous Knowledge, 6(12), 503-533. (In Persian).
Safavi, H. R., & Rastghalam, M. (2017). Solution to the water crisis in the Zayandehrud River basin; joint supply and demand management. Iran-Water Resources Research, 12(4), 12-22. (In Persian).
Salmani, Z., Sharifi, A., & Farkish, H. (2022). Challenges of Citizenship Rights in the Iranian Administrative System in Light of Good Governance. Culmination of Law, 8(3), 199-229. (In Persian).
Talebi, M., Zokaie, M., Fazeli, M. O. H. A. M. M. A. D., & Jomehpoor, M. A. H. M. O. U. D. (2019). Sociology of a crisis: The social pathology of the water crisis in the Zayandeh-Rood river basin. Interdisciplinary Studies in Humanities, 11(4), 133-165. (In Persian).
UNDP (2008). UNDP, Human development report. Available at: http://hdr.undp.org.
Yadegari, A., Yousefi, A., & Amini, A. M. (2018). Institutional Analysis of Water Governance Structure in Iran: A Case of Zayande-Rood Basin. Iran-Water Resources Research, 14(1), 184-197. (In Persian).
Yousefi, A., Amini, A. M., Yadgari, A., & Fathi, A. (2017). Sustainability of Zayande-Rood's water governance regimes in the course of development. Quarterly Journal of Interdisciplinary Studies in Humanities, 9(4), 23-48.‎ (In Persian).
Yousefi Shatori, M. (2022). The need to change the way of water governance in Zayandeh Rood. Geopolitics Media, Geopolitics Association of Iran. Available at: https://iag.ir. (In Persian).
Zahiri, A. (2015). Ecological Measurement of a Fine Governing Model. Political Science, 17(66), 87-112. (In Persian).
Zaker Mahabadi, E., Yazdani Zazerani, M. R., & Mohammadi Kangarani, H. (2022). Analyzing the Casual Factors of the Crisis in the Water Policies of Zayandeh-Rud River Basin; Case Study of Western Cities of Isfahan Province. Iranian Journal of Public Policy, 8(1), 43-59. (In Persian).

متن کامل:



Technical Strategies in Water Systems https://sanad.iau.ir/journal/tsws ISSN (Online): 2981-1449 Autumn 2023: Vol 1, Issue 2, 141-155 https://doi.org/10.30486/TSWS.2023.783260

 

Review Article

 

Survey the role of good governance in managing the water crisis of the Zayandeh Rood river

 

Elham Khosravipour

 

M.A in Human Resource Management, Azad University of Shushtar, Khuzestan, Iran.

*Corresponding Author email: [e-mail]

© The Author(s) 2023

 

Received: 28 Aug 2023

Accepted: 11 Oct 2023

Published: 14 Oct 2023

Abstract

Many countries around the world are facing important problems in the field of water resources management. Due to reasons such as corruption, lack of civil society and inefficiency of the administrative structure in developing countries, and issues such as unsustainable consumption patterns, excessive use of resources, etc., have made the water governance system face challenges in industrialized or developed countries. In Iran, the problem of water shortage has become critical, serious and widespread, which has involved many sectors, including economy, society, environment, agriculture, etc. Because water governance refers to all the activities that are involved in the policy-making and decision-making process regarding the development and management of water resources, and It also represents a change in government-society relations in countries that have fundamentally developed water-related activities, Therefore, according to the current conditions and the global water crisis, the necessity of a fundamental change in the management of water resources is inevitable. The results of the research show that the water crisis in Iran, especially in the case of the Zayandeh River, is caused by the lack of water management and neglect of the role of water governance. On the other hand, good governance, as a type of governance that guarantees public welfare and individual rights, has indicators that are considered as the basic foundations needed to evaluate the state of water governance in each region. The Zayandeh River of Isfahan, has experienced an intensification of the drying process every year more than the previous year, which has had several consequences, and the solution to the water crisis in this region is to transition to good governance, efficient and compatible with historical, cultural, social and economic conditions of the region. This article was prepared in a review method with the help of library and internet sources, and its purpose is to examine the role of good governance in manageming the water crisis of the Zayandeh Rood River in Isfahan.

Keywords: Zayandeh Rood, Isfahan, Water crisis, Water governance

 

 

مقاله مروری

 

بررسی نقش حکمرانی خوب در مدیریت بحران آب رودخانه زاینده­رود

 

الهام خسروی پور

 

گروه مدیریت، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد جامع شوشتر، خوزستان، ایران.

*ایمیل نویسنده مسئول: [e-mail] 

 © The Author)s( 2023

 

چاپ: 22/07/1402

پذیرش: 19/07/1402

دریافت: 04/06/1402

 

 چکیده

کشورهای زیادی در سراسر دنیا با مشکلات مهمی در زمینه مدیریت منابع آب روبه رو شده اند. کشورهای در حال توسعه به دلایلی مانند فساد، فقدان جامعه مدنی و ناکارایی ساختار اداری و در کشورهای صنعتی یا توسعه یافته مسایلی مانند الگوی مصرف ناپایدار، استفاده بیش از حد از منابع و ... نظام حکمرانی آب را با چالشهایی روبه رو ساخته است. در ایران نیز مشکل کم آبی به شکلی بحرانی، جدی و فراگیر شده که بسیاری از بخش­ها اعم از اقتصاد، اجتماع، محیط زیست، کشاورزی و ... را درگیر ساخته است. از آنجا که حکمرانی آب به همه­ی فعالیت­هایی که در فرایند سیاست­گذاری و تصمیم­گیری درباره­ی توسعه و مدیریت منابع آب نقش دارند اطلاق می­شود و بیانگر یک تغییر در مناسبات دولت - جامعه در کشورهایی است که فعالیت­های مرتبط با آب را به شکل اساسی توسعه داده­اند، باتوجه به شرایط موجود و بحران آب جهانی، ضرورت یک تغییر اساسی در مدیریت منابع آب اجتناب ناپذیر است. نتایج تحقیقات نشان می­دهد بحران آب در ایران خصوصا در مورد رودخانه زاینده­رود در کنار سایر عوامل، ناشی از عدم مدیریت آب و بی­توجهی به نقش حکمرانی آب است. از سویی حکمرانی خوب به عنوان نوعی از حکمرانی که رفاه عمومی و حقوق فردی را توامان تضمین می­کند شاخص­هایی دارد که به عنوان پایه­های اساسی موردنیاز ارزیابی وضعیت حکمرانی آب در هر منطقه به شمار می­روند. پرآب ترین رودخانه­ی فلات مرکزی ایران، رودخانه­ی زاینده­رود اصفهان، هرسال بیشتر از سال قبل دچار تشدید روند خشک شدن بوده که پیامدهای متعددی داشته و چاره­ی بحران آب در این منطقه، گذار به حکمرانی خوب، کارآمد و سازگار با شرایط تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی منطقه است. هدف مقاله حاضر که به روش مروری و با کمک منابع کتابخانه­ای و اینترنتی تهیه شده، بررسی نقش حکمرانی خوب در مدیریت بحران آب رودخانه زاینده­رود اصفهان است.

کلمات کلیدی: زاینده­رود، اصفهان، بحران آب، حکمرانی آب

1- مقدمه

بسیاری از کشورها در کل دنیا با چالش­های مهمی در مدیریت منابع آب به دلایل صنعتی شدن، توسعه شهرنشینی و اثر تغییر اقلیم روبرو شده­اند که دسترسی به منابع آب در سراسر جهان را با نارضایتی و کشمکش در بین گروه­های مختلف اجتماعی همراه کرده است. بعضی از این عوامل کشمکش در زمان­های مختلف، باعث ایجاد اختلاف می­شوند. ضروری است که دولت­ها به دنبال الگوی نوینی در جهت تعامل و مشارکت سازنده با نهادهای مدنی و بخش خصوصی در جهت رشد اقتصادی باشند که تدارکات موفقیت آمیز این نهادها اغلب به عنوان حکمرانی خوب یاد می­شود. حکمرانی می­تواند ساختارهای مختلف داشته باشد، برای مثال جهت استقرار حقوق دارایی­ها، قوانین و مقررات به کار رود. بیشتر قوانین عمومی در کالیفرنیا با هدف ایجاد حوضه­ی آب­های زیرزمینی برنامه ریزی شده است، یا در جنوب آفریقا در پایان حکومت آپارتایدها حکمرانی باعث تغییرات قابل توجهی در قوانین آب شد. موارد زیادی در مورد تاثیر حکمرانی آب بر روی حکمرانی خارجی وجود دارد. بهترین مثال شناخته شده این مورد، توسعه همکاری هلند در بخش آب در اوایل قرن بیستم بوده است که نقش مهمی در زیرساخت رفاهی دولت مدرن هلند جهت ساخت کشور ایفا کرد(Dehghani et al., 2020). امروز وضعیت آب در ایران به مرز اضطرار رسیده و کسری آن بالغ بر ۴0 میلیارد متر مکعب شده است؛ البته استان­هایی مانند فارس، سیستان و بلوچستان، اصفهان، کرمان، یزد و... بیشتر و زودتر از سایر مناطق کشور به مرز بحران و اضطرار در آب رسیده­اند. چنانچه در این باره چاره­اندیشی نشود، در آینده­ی نزدیک رقابت بر سر آب، اختلافات قومی در کشور را در قالب درگیری­های استانی و منطقه­ای تشدید خواهد کرد. خطرناکتر از همه اینکه بی­آبی، تداوم زندگی انسانی، کشاورزی و حیات زیست محیطی را به بن بست خواهد کشانید(Esmaeili, 2020). در ایران، تشدید مشکل کم­آبی، پیچیدگی و تعدد جنبه­های این مشکل، نشان از این واقعیت دارد که راهکارهای پیشین برای اداره­ی منابع محدود آب کشور، از تنوع لازم برخوردار نبوده است. این موضوع، متولیان امور آب کشور را وادار ساخته است تا رویکردهای گذشته در زمینه­ی مدیریت منابع آب کشور را مورد بازبینی و تجدیدنظر قرار دهند. بنابراین، در شرایط موجود مدیریت منابع آب در معرض یک تغییر اساسی قرار گرفته است که می­بایست از رویکردهای مبتنی بر اصول مهندسی صرف که تنها بر تأمین آب تکیه دارد به رویکردهایی که به­طور عمده بر مدیریت تقاضای آب استوار است، تغییر موضع دهد. بدیهی است که این امر با ایجاد تغییرات هدفمند در راستای استقرار نظام حکمرانی کارآمد منابع آب در کشور امکانپذیر است. بنا بر عقیده­ی بسیاری از صاحبنظران بخش آب، تنها در سایه­ی اصلاح ساختار حکمرانی موجود است که می­توان امید داشت مشکلات بخش آب تا حدودی کاهش یابد. چاره­ی بحران آب در شناخت ابعاد مختلف حکمرانی موجود و گذار به حکمرانی کارآمد، متناسب و سازگار با شرایط تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی هر منطقه نهفته است و راهکاری از پیش تعیین شده و نسخه­ی واحد برای خروج از این شرایط وجود ندارد. از طرف دیگر، حل مشکل نیز تنها در قالب وظایف دولت و یا مسئولیت یک سازمان امکانپذیر نیست. به عبارتی، مواجهه با بحران آب نیازمند فهم مشترک از مشکل، اقدام جمعی ذی­نفعان و یادگیری اجتماعی در عمل است. مطالعات حکمرانی آب در ایران هنوز در مراحل اولیه است و راهی طولانی در نهادینه سازی اهمیت این نوع بررسی­ها و بالتبع اصلاحات نهادی متناظر در پیش رو است(Yadegari et al., 2018).

در هر برهه تاریخی دولت­ها برای رفع مسائل و مشکلات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خود به سیاست­های خاصی روی آورده­اند و همیشه، چگونگی حکومت کردن مورد توجه اندیشمندان سیاسی، جامعه­شناسان و صاحبنظران حقوق عمومی بوده است. رهبران و مسئولان سیاسی نیز همواره تلاش دارند که نظام سیاسی­شان را کارآمدتر سازند یا کارآمد جلوه دهند. تمامی حکومت­ها هدف خود را دستیابی به خیر و مصلحت بیشتر برای شهروندان اعلام می­کنند. اندیشمندان حقوق عمومی و علوم سیاسی نیز هدف سیاست و کارکرد نظام سیاسی را ایجاد نظم و ثبات از طریق کارآمدی نهادی می­دانند. با این وجود، ناکارآمدی نهادهای سیاسی از جمله موضوعاتی است که همواره مطرح بوده است. اندیشمندان برای برون رفت از این وضعیت گاهی دولت حداقلی و زمانی دیگر دولت حداکثری و امروزه هم بحث حکمرانی خوب را مطرح کرده­اند. نهادهای مالی بین­المللی نظیر بانک جهانی و صندوق بین­المللی پول همگی بر این باورند که حکمرانی خوب یک ضرورت حیاتی برای کمک به تحقق برنامه­های توسعه است(Salmani et al., 2022). امروزه ارزش و جایگاه منحصربه فرد منابع آب در تأمین رفاه و بهزیستی جامعه، لزوم تداوم دسترسی به آب کافی و سالم برای همگان در هر زمان، و وجود پیوندهای قوی دوجانبه­ی آب و توسعه، ضرورت پاسخگویی مناسب به نیازهای فزاینده و اصلاح ساختاری مدیریت منابع آب را گریزناپذیر کرده است. از ویژگی­های حکمرانی ناسازگار و ناپایدار می­توان به مدیریت بخشی مبتنی بر چانه­زنی و تخصیص بالا به پایین، نبود آمار و اطلاعات مناسب و تأکید بر رویکردهای مهندسی و سخت­افزاری اشاره کرد؛ بنابراین تدوین اصولی برای گذار به حکمرانی کارامدتر در سطوح محلی، ملی و جهانی، امری ضروری است (Yousefi et al., 2017).

در کشورهايی که نهادهای دولتی کارآمد، درستکار و مبتنی بر شايسته سالاری­اند، قوانين و مقررات ساده و روشن­اند، حاکميت قانون به گونه ای منصفانه اعمال می­شود، سياست­ها و چارچوب­های قانونی در تصرف گروه­های ذی­نفوذ نيست، جامعه مدنی و رسانه­های گروهی صدای مستقلی دارند که پاسخگويی دولت­ها را ارتقا می­دهند؛ درآمدها و سرمايه­گذاری­ها و رشد افزايش می­يابند و اميد به زندگی طولانی­تر پديدار می­شود(Zahiri, 2015). حکمرانی خوب نه تنها روایتی نو از مفاهیمی چون دموکراسی، حقوق بشر، پاسخگویی، مشارکت و حاکمیت قانون است، در عین حال چارچوبی ایجاد می­کند که همه این اهداف و ارزش­ها در یکجا جمع شوند و اهداف توسعه انسانی اعم از توسعه اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی با محوریت مردم دنبال شود. از سوی دیگر در خدمات دولتی نوین به جای اینکه حکومت­ها صرفا نقش هدایتی را عهده­دار باشند و به عنوان محرک نیروهای بازار عمل کنند به توانمندسازی شهروندان و خلق ارزش­های مشترک میان آن­ها پرداخته و ایجاد ائتلافی از سازمان­های دولتی، خصوصی و نهادهای مدنی را مورد توجه قرار می­دهند که نتایجی نظیر پاسخگویی، شفافیت، قانون­مداری، مشارکت، مسئولیت­پذیری، کارآیی، اثربخشی، عدالت و انصاف را به دنبال دارد و در اتخاذ سیاست­های پیشبینی شده، آشکار و صریح دولت، بروکراسی شفاف، پاسخگویی شفاف دستگاه­های اجرایی، مشارکت فعال مردم در امور مختلف اجتماعی و سیاسی و همچنین برابری همه افراد در برابر قانون تبلور پیدا می­کند(Perghan et al., 2022).

رودخانه­ی زاینده­رود به عنوان تنها رودخانه­ی دائمی فلات مرکزی ایران، شریان حیاتی شهر اصفهان در طول تاریخ بوده است. این شهر اما امروزه در تامین آب در بخش­های آشامیدنی، کشاورزی و نیز محیط زیست به دلیل کمبود آب با مشکلاتی مواجه شده است. سایر پیامدهای خشک شدن زاینده­رود به صورت کاهش رطوبت هوا، افزایش غبارات محلی و آلودگی هوا، افت سطح آب­های زیرزمینی، خشک شدن تدریجی پوشش گیاهی و مراتع، کاهش فعالیت­های کشاورزی و باغداری و در نهایت افزایش بیکاری و فقر اجتماعی به­ویژه برای ساکنین اطراف رودخانه است. از سوی دیگر آسیب دیدن عامل مهم شکل­گیری مفهوم اصفهان در ذهنیت مردم، از مهم­ترین آسیب­های وارده به ادراک مردم از منظر شهری اصفهان است که این شهر در دو دهه­ی گذشته و به واسطه­ی خشک شدن زاینده­رود با آن دست به گریبان بوده است(Saberi & Mansouri, 2021). لذا باتوجه به مطالب بیان شده، مقاله­ی حاضر در پی بررسی و پاسخگویی به این مساله است که آیا شاخص­های حکمرانی خوب بر بحران آب رودخانه زاینده رود اثرگذار است؟

 

2- ضرورت بررسی بحران آّب در ایران

آب به عنوان ضروریترین ماده حیاتبخش اکوسیستم­ها، پیش شرط هرگونه رفاه و اساسا زندگی موجودات محسوب می­شود. امروزه پژوهشگران آب و حتی سیاستمداران کشورهای مختلف جهان از گمان به یقین رسیده­اند که نحوه استفاده از منابع آب و چگونگی تقسیم آن یکی از عوامل بروز جنگ­ها در اقصی نقاط جهان خواهد بود. برخی از کارشناسان دلایل بروز این بحران را دلایلی مانند بهره­برداری بی­رویه، کاهش سطح آب­های زیرزمینی، افزایش جمعیت و غیره می­دانند; اما در واقع حتی اگر کاهش نزولات جوی به عنوان یک علت در نظر گرفته نشود (علیرغم نظریاتی که آن را معلول افزایش گازهای گلخانه­ای و گرم شدن زمین می­داند)، می­توان گفت تمام موارد مذکور خود به نوعی معلول بوده و با مدیریت صحیح قابل کنترل می­باشند. علاوه بر این برخی صاحبنظران با ایجاد ارتباط بین کمبود آب شیرین و تهدید امنیت ملی به­ویژه در منطقه خاورمیانه که در زمینه­ی مدیریت آب و نزولات جوی از وضعیت مناسبی برخوردار نمی­باشند معتقدند کمبود منابع آب شیرین، تنش و تهدید امنیت ملی در کشورهای منطقه خلیج فارس را تشدید کرده است(Zakeri Mahabadi et al., 2022).

نگاه عمیق به موضوع آب و بحران ناشی از آن نشان می­دهد بیشترِ مسائل پیش آمده در این زمینه ناشی از سیاست­گذاری غیرصحیح، غیرکارشناسانه، و شتابزده بوده است. سیاست­های اعمال شده بعد از دهه­ی 1340 ش، عملا موجب ایجاد، تقویت و تشدید بحران آب شده است. دنباله­ی آن سیاست­ها در قالبی دیگر، بعد از انقلاب هم دیده می­شود. سیاست صنعتی­سازی کشور که از جمله محورهای اصلی سیاست­های رژیم گذشته بعد از اصلاحات ارضی بود، به همراه چندین سیاست دیگر، پیامدها و آثار متعدد و ماندگاری، نه تنها در حوزه­ی آب بلکه در حوزه­های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی برجای گذاشت. اول اینکه اصلاحات ارضی موجب مهاجرت روستاییان به شهرهای بزرگ به ویژه تهران شد؛ در نتیجه آسیب­های متعدد اجتماعی در کلانشهرها و کمرنگ شدن هویت زندگی و کار روستایی به وجود آمد؛ به­طوری که کشت سنتی ایرانیان که مبتنی بر همکاری بود، آسیب جدی دید و بسیاری از قنات­ها و آبخوان­هایی که برای سالیان متمادی منبع اصلی آبیاری نظام­های کشت ایران بود، از بین رفت. دوم اینکه در طرف دیگر، شاهد رشد کارخانه­ها و صنایعی هستیم که هر روز نیاز جدی به آب پیدا می­کردند و حتی بسیاری از صنایع توجیه اقتصادی احداث و تأسیس نیز نداشتند، لیکن به علت سیاست رژیم گذشته بسیاری از این صنایع به رغم آب­بر بودن، احداث شدند که از جمله­ی آن­ها می­توان صنایع فولاد را نام برد. سوم اینکه افزایش و رشد گسترش جمعیت شهرنشین، از یک سو، و منافع صنایع و شرکت­های سدساز (با تبلیغ این شرکت­ها در زمینه­ی کمبود آب) از سوی دیگر، باعث شد دولت سدهای متعددی احداث کند که این سیاست بعد از انقلاب نیز تشدید شد. نداشتن توجیه اجتماعی چنین سدهایی و نیز بی­توجهی به وضعیت جامعه­ی بومی ساکن، عملا راه کارگزاران فنی و مهندسی را به عرصه­ی سیاست­گذاری باز کرد و آن­ها در کنار دولت به عنوان ذی­نفعان آب شناخته شدند که همراه با دولت بسیاری از جنبه­های اجتماعی، فرهنگی، و حتی حقوقی پروژه­ها را تعیین می­کردند (البته اگر برای آب، حقوقی تصور کنیم). بعد از انقلاب هم، به­ویژه از برنامه­ی اول توسعه، روند سیاست­گذاری نامناسب در حوزه­ی آب تشدید شد؛ به­طوری که پیامدهای کنونی سدسازی­ها و سیاست­های توزیع نامناسب آب که از برنامه­ی اول کلید خورده بود، در سال­های اخیر آشکار شده است (Afsari et al., 2017). بسیاری از صاحبنظران معتقدند بحران آب موجود در کشور بیشتر از آن که به کمبود آب مرتبط باشد به عدم مدیریت آب و کمرنگ بودن نقش حکمرانی آب در ایران مربوط است. مساله کمبود آب در ایران به شکلی بحرانی، جدی و فراگیر شده است که نه تنها از حالت تخصصی خارج شده، بلکه از زبان طبقات مختلف مردم و مسئولان شنیده می­شود و موردی است که اقتصاد پرریسک، اجتماع، محیط زیست فراموش شده، کشاورزی و بسیاری از بخش­ها را درگیر کرده است. این بخش­ها با تصمیمات مدیریتی ضعیف در مورد آب، نقشه­های ضعیف و سیاست­گذاری­های نادرست بدتر خواهد شد (Dehghani et al., 2020).

3- حکمرانی آب

امروزه نظام حکمرانی آب هم در کشورهای درحال توسعه و هم توسعه یافته با مشکلاتی روبرو است. در کشورهای درحال توسعه فساد، فقدان جامعه مدنی، و ناکارایی ساختار اداری و در مقابل، در کشورهای صنعتی و توسعه یافته نیز الگوی مصرف ناپایدار، تسلط اقتصاد بر محیط زیست، و استفاده­ی بیش از حد از منابع، حکمفرما است. با وجود اهمیت حکمرانی آب، توافق چندانی در زمینه تعریف و نحوه اندازه­گیری آن وجود ندارد و تعریف­های مختلفی از حکمرانی ارائه شده است. مدیریت و حکمرانی منابع آب، دو مقوله­ی متفاوت هستند. مدیریت آب به فعالیت­هایی مانند تحلیل، نظارت، توسعه، و اقدامات لازم برای حفظ منابع آب در یک محدوده­ی مشخص، در حالیکه حکمرانی آب به فعالان و شبکه­های مختلفی که به تدوین، نظام­مند کردن و اجرای سیاست­های آب کمک می­کنند، اطلاق می­شود. علاوه بر این، حکمرانی، جنبه­های کلان و راهبردی اداره­ی منابع آب را دربرمی­گیرد، درحالیکه مدیریت آب با مقوله­های مستمر و اجرایی­تر سروکار دارد(Yousefi et al., 2017). "حکمرانی آب" اصطلاحی است که در دو دهه­ی اخیر راه خود را به مکالمات معمول میان کارشناسان و افراد دانشگاهیِ فعال در حوزه­ی آب باز کرده است. این واژه بیانگر تغییر در مناسبات دولت - جامعه در کشورهایی است که مسئولیت­ها و فعالیت­های مرتبط با مدیریت آب و خدمات آتی آن را به شکل اساسی افزایش و توسعه داده­اند. حکمرانی آب به همه­ی فعالیت­ها و نظام­هایی اطلاق می­شود که در فرایند سیاست­گذاری و تصمیم­گیری درباره­ی توسعه و مدیریت منابع آب نقش دارند. ماهیت اصلی حکمرانی آب سیاسی است و مشخص می­کند چه کسی تا چه اندازه در استفاده از منابع آبی محقّ است. امروز، حضور فعالان غیردولتی، بخش خصوصی و سازمان­های غیردولتی در مدیریت آب، تخصیص منابع و مدیریت خدمات مرتبط آبی، افزایش چشمگیری یافته است. شرکت جهانی آب دو مجموعه­ی کلی از اصولی ارائه داد که حاکمیت مؤثر آب را پشتیبانی می­کند: اول اینکه رویکردهای حاکمیت آب باید شفاف، فراگیر، منصفانه، منسجم و یکپارچه باشد؛ دوم اینکه عملیات یا اجرای حاکمیت آب باید پاسخگو، کارا، مسئول و پایدار باشد. بنابراین، می­توان گفت حکمرانی آب شامل نظام­هایی است که کنترل تصمیم­سازی­ها با توجه به توسعه و مدیریت منابع را برعهده دارند. پس، بیشتر در مورد روش تصمیمات اتخاذشده از قبیل: چطور؟ با چه کسی؟ تحت چه شرایطی؟ است. از طرف دیگر، حکمرانی آب روشی است در قوانین و مسئولیت­هایی(طرح، ترتیبات و اجرا) که در مدیریت آب به کار گرفته می­شوند و به­طور وسیع­تر نیز شامل نهادهای رسمی و غیررسمی است که به واسطه­ی اقتدار عمل می­کنند. ارکان عمومی حکمرانی که براساس چهارچوب­های متفاوتی ترکیب و تدوین شده­اند، از این قرار است:

•        مشروعیت از اقتدار سازمانی به حاکمیت

•        شفافیت در فرایند تصمیم­سازی

•        پاسخ­گویی کنش­گران و مسئولیت­های آنان

•        فراگیری سهامداران، ذی­نفعان با سلایق و علایق متفاوت

•        عدالت در توزیع خدمات یا اختصاص مصارف

•        یکپارچگی سیاست­گذاری آب در سطوح افقی و عمودی

•        ظرفیت سازمان­ها و افراد مدیریت کننده­ی آب

•        سازگاری با شرایط متغیر (Afsari et al., 2017).

 

4- حکمرانی خوب و شاخص­های آن

برنامه توسعه سازمان ملل متحد حکمرانی را نظامی از ارزش­ها، نهادها و سیاست­ها تعریف می­کند که جامعه، مسایل اجتماعی خود را از طریق سه بخش دولت، جامعه مدنی و بخش خصوصی مدیریت می­کند (UNDP, 2008).

 بارنارد (1938) معتقد است که وظیفه مدیر ایجاد انگیزه در کارکنان و کمک به آن­ها است تا منابع موردنیاز را براي انجام وظایف روزمره­شان داشته باشند. سایمون در اثر خویش با عنوان "رفتار اداري" به تعادل نقش­هاي ذي­نفعان می­پردازد و رسالت مدیر سازمان را برقراري تعادل میان ذي­نفعان می­داند. سرمنشأ دیدگاه حکمرانی خوب را می­توان در اندیشه­هاي چستر بارنارد یافت. از دیدگاه بارنارد راه­حل بسیاري از مسائل اجتماعی مستلزم همکاري و مشارکت شبکه­اي از بازیگران سازمان­هاي دولتی، بخش خصوصی و نهادهاي مردمی است. حكمراني خوب مفهوم جديدي است كه در سال 1990 از سوي نهادهاي بين­المللي مطرح شده و در سايه حمايت سازمان ملل بسط و توسعه يافت. اين آموزه با تأكيد بر توانمندسازي دولت، معيارها و اصول حكومت­داري كه دولت­ها از طريق آن­ها به اداره امور عمومي و تضمين حقوق بشر مي­پردازند را در برمي­گيرد. به عبارت ديگر حكمراني خوب يعني شفافيت، پاسخگويي، عدالت و ارتقای تساوي افراد در برابر قانون.

در سال­های اخیر بانک جهانی به کمک دپارتمان توسعه بین­المللی در انگلستان، شاخص­های حکمرانی خوب را بازنگری کرده­اند. این بازنگری براساس معیارهایی مانند، سطح پذیرش دولت­ها، کیفیت، پوشش داده­ها و ارتباط بین این شاخص­ها با نتیجه­ی بدست آمده از توسعه تأکید دارد و به دنبال توسعه­ی شاخص­های کمی، قابل پذیرش سیاسی و مرتبط با خط­مشی است:

1. پاسخ­گویی و حق اظهارنظر: مقصود از این شاخص، میزان مشارکت شهروندان در انتخاب دولت و نظام سیاسی است. معیارهای بیانگر این شاخص، آزادی بیان، آزادی احزاب، تشکل­ها، اجتماعات و آزادی رسانه­های جمعی است. همچنین براساس این شاخص هرچه مردم در یک جامعه نقش بیشتری در تعیین زمامداران و هیأت حاکمه داشته باشند و یا اینکه نقش احزاب، تشکل­ها، انجمن­ها و رسانه­های جمعی و نظایر آن­ها در جامعه بیشتر باشد، گویای حکمرانی خوب در یک کشور است.

2. ثبات سیاسی و نبود خشونت: این شاخص بیانگر آن است که یک حکومت و نظام سیاسی چه میزان احتمال دارد از راه­های غیرقانونی یا ابزارهای خشونت آمیز در معرض بی­ثباتی و سرنگونی و براندازی باشد. در اینجا عواملی همچون حضور گروه­های تروریستی و بروز خشونت­های سیاسی از جمله معیارهای اساسی ثبات و یا عدم ثبات سیاسی هستند. براساس این شاخص، هرچه احتمال حضور گروه­های تروریستی و خشونت­های سیاسی در یک جامعه بیشتر باشد، احتمال بی­ثباتی سیاسی در کشور نیز بیشتر است و هرچه کشوری از ثبات سیاسی بیشتری برخوردار باشد، در زمینه حکمرانی خوب امتیاز بالاتری را کسب می­کند در حالیکه هرچه عدم ثبات سیاسی در یک کشور بیشتر باشد، نشان­دهنده­ی حکمرانی ضعیف است.

3. اثربخشی دولت: در این شاخص، کیفیت خدمات عمومی، خدمات شهروندی و میزان استقلال آن­ها از فشارهای سیاسی مدنظر است. همچنین کیفیت تدوین و اجرای خط­مشی­های عمومی و دولتی و میزان تعهدی که دولت در برابر این سیاست­ها دارد در این شاخص در کانون ارزیابی قرار می­گیرد. در نتیجه هرچه کیفیت خدمات عمومی و شهروندی بهتر باشد و خط­مشی­های عمومی به دور از جنجال­ها و خط و ربط­های سیاسی وضع و اجرا شوند و تعهد نظام سیاسی در قبال آن­ها بیشتر باشد، بیانگر وضعیت بهتری در حکمرانی خوب است.

4. کیفیت تنظیم کنندگی: منظور از این شاخص، توانمندی دولت در تدوین و اجرای سیاست­ها و مقررات و نظاماتی است که سبب گسترش نفوذ و دامنه فعالیت­های بخش خصوصی می­شود. هرچه دولت بتواند با تدوین و اجرای سیاست­ها و نظامات مختلف، موجبات توسعه فعالیت­های بخش خصوصی و اثرگذاری بیشتر آن بر اداره جامعه را فراهم آورد، شاهد سطح بالاتری از حکمرانی خواهیم بود.

5. حاکمیت قانون: اینکه تا چه میزان قوانین در یک جامعه واقعی­اند و می­توان به اجرای آن­ها اطمینان داشت با این شاخص ارزیابی می­شود. در این شاخص به ویژه کیفیت اجرای قراردادها، عملکرد پلیس، محاکم قضایی و همچنین میزان احتمال جرم و خشونت در یک جامعه مدنظر است. اگر پس از انعقاد یک قرارداد نتوان چندان به اجرای آن امید داشت و جرم و تخلف به سبب عملکرد ضعیف پلیس و محاکم قضایی قابل پیگیری نباشد، نشان­دهنده­ی وجود حکمرانی ضعیف در یک کشور است.

6. مهار فساد: آنچه در این شاخص مدنظر قرار می­گیرد این است که قدرت عمومی و دولتی تا چه حد مورد سوء­استفاده و در خدمت تحقق منافع شخصی و خصوصی قرار می­گیرد. این شاخص، هم فسادهای جزئی و کوچک و هم فسادهای بزرگ و کلان را شامل می­شود. براساس این شاخص هرچه نظام سیاسی و دولت در تسخیر نخبگان و در خدمت منافع خصوصی باشد، نشان حکمرانی ضعیف و عکس آن بیانگر رتبه بالاتری از حکمرانی خوب است. این شش شاخص براساس گزارشی است که سه اقتصاددان برجسته بانک جهانی، یعنی کافمن، کری و ماستروزی در سال 2006 ارائه داده اند و اصولاً بانک جهانی از ابتدا تاکنون در گزارش­های خود درباره حکمرانی خوب و مقایسه وضعیت آن در کشورهای مختلف همین شش شاخص را ذکر کرده و مدنظر داشته است.

موضوع حکمرانی خوب با هدف دستیابی به توسعه­ی انسانی پایدار مطرح شده و در آن بر کاهش فقر، ایجاد شغل و رفاه پایدار، حفاظت و تجدید حیات محیط زیست و رشد و توسعه­ی زنان تأکید می­شود، که همه­ی این­ها با حکمرانی خوب امکان تحقق می­یابد. همچنین حکمرانی خوب شامل طیف وسیعی از ساخت مفاهیمی مانند توسعه­ی پایدار، توسعه­ی روستایی و شهري، پیشرفت اقتصادي و اجتماعی با رویکرد مشارکتی و شفافیت و به موازات ویژگی­هاي غالب استراتژي­هاي اجراي خط­مشی و برنامه­ریزي­هاست. حکمرانی داراي سه بعد یا رکن اقتصادي، سیاسی و اداري است. بعد اقتصادي شامل فرایندهایی است که فعالیت­هاي یک کشور را تحت تأثیر قرار می­دهد و با اقتصاد کشورهاي دیگر در ارتباط است. بعد سیاسی همان فرایندهاي تصمیم­گیري براي تنظیم سیاست­هاست و بعد اداري، همان سیستم اجراي خط­مشی­هاست. (Khosravipour, 2023).

5- زاینده­رود و ضرورت بازنگری در حکمرانی آب

رودخانه­ی زاینده رود، از پای زردکوه بختیاری و هفت تنان و شعب آن­ها در منطقه­ی شوراب تنگ گزی از توابع استان چهارمحال و بختیاری سرچشمه می­گیرد و پس از جذب آب­های جاری بخش­هایی از مناطق فریدن و فریدونشهر از استان اصفهان، به سمت شهر اصفهان و در نهایت مرداب گاوخونی، در طول مسیری حدودا ۳۶۰ کیلومتری، از جنوب غربی به سمت مشرق جریان می­یابد(شکل1). حدود یک سوم طول این مسیر، آب­گیر و دو سوم آن آب­خور رودخانه است. رودخانه­ی زاینده­رود را می­توان از گروه رودخانه­های تمدن­ساز دانست، چراکه وجود تپه­های باستانی و شکل­گیری هسته­ی زرتشتی - ساسانی اصفهان در جوار آن، زاینده­رود را به یکی از گهواره­های تمدن ایران بدل ساخته است. از سوی دیگر و با بررسی نقشه­های تاریخی اصفهان مشخص می­شود که تقریباً تا عصر صفوی این رودخانه نقش خندق و حصار جنوبی شهر را ایفا می­کرده و با ساخت باغ­ها و پل­های صفوی رفته رفته رودخانه از مرز طبیعی - دفاعی به یک رودخانه شهری بدل شده است. با خوانش سند مربوط به توزیع حقابه­ی رودخانه­ی زاینده­رود - مشهور به طومار شیخ بهایی- مربوط به سال 923 هجری قمری استنتاج می­شود که از 275 حقابه­ی رودخانه، سهم اصفهان از طریق 9 نهر اصلی(مادی) و شعب آن­ها در سطح شهر توزیع می­شده است و با توسعه­ی این شبکه در عصر صفوی، اصفهان به صورت یک باغشهر درآمده و به یکی از برجسته­ترین سکونتگاه­های شهری خاورمیانه بدل شده است (Saberi & Mansouri, 2021). زاینده­رود از اواسط دهه 1380 طی دوره­های متناوب، جریان دائمی خود را در کل مسیر شهر اصفهان از دست داده است و این وضعیت، سبب بروز مشکلات امنیتی، اجتماعی، و سیاسی فراوانی بین استان­های بهره­برداری شده است(Talebi Somesarai et al., 2019). درحالیکه برخی با استناد به کاهش نزولات جوی در تلاش هستند تا ریشه­ی این بحران را در اقلیم خشک اصفهان جستجو نمایند، برخی دیگر با استناد به شواهد تاریخی معتقدند که مشکل آب در حوضه­ی زاینده­رود مشکل جدیدی نیست و پیگیری و مدیریت آن حداقل در دوران صفویه که شیخ بهایی مامور اجرای طرح انتقال آب می­شود، گویای ثبات شرایط اقلیمی خشک و کم بارش این حوضه بوده است. رودخانه­ی زاینده­رود به عنوان تنها رودخانه مهم و دائمی در فلات مرکزی ایران، محور توسعه در این منطقه از کشور بوده که بر اثر فشار ناشی از استفاده در بخش­های کشاورزی، صنایع و شرب، به رودخانه­ای غیردائم و فصلی تبدیل شده و با تاثیری که بر تالاب گاوخونی داشته، منجر به تشدید کانون گرد و غبار در فلات مرکزی شده است. همچنین در سال­های اخیر با افزایش مصرف آب در بخش شرب و صنعت و نیز انتقال آب به شهرهای خارج از حوضه زاینده­رود مانند یزد، کاشان، نایین و ... و برداشت­های غیرقانونی که در فواصل پس از خروجی سد زاینده رود، صورت گرفته، آب اختصاصی به اراضی کشاورزی کاهش یافته و متعاقب آن، رودخانه نیز تقریبا بصورت مداوم خشک شده و آب زاینده­رود و تونل اول کوهرنگ که از نظر قانونی متعلق به حقابه­داران بود، به مصارفی که حقی از این آب نداشته­اند، اختصاص یافته است. لذا توزیع عادلانه و پایدار آب در این حوضه باتوجه به توسعه اقتصادی و اجتماعی، همواره چالشی اساسی بوده و به همین دلیل قواعد تخصیص برای منابع باارزش آب در این حوضه از حدود 500 سال پیش توسعه یافته است که به احتمال زیاد، از اولین قواعد شکل گرفته از این نوع در ایران است. باید گفت بحران آب در حوضه­ی زاینده­رود، یکی از مهم­ترین موضوعات فعلی است که در صورت بی­توجهی به آن در سایه­ی نبود آینده­نگری و تدبیر، شاهد بروز مشکلات زیادی در حوزه­های مختلف اقتصادی، اجتماعی و امنیتی حتی در ابعاد ملی خواهیم بود. موضوعی که در سایه­ی سیاست­گذاری غلط یا عدم قرار گرفتن در دستور کار سیاست­گذاری و عدم اجرای سیاست­های اتخاذ شده و نیز عدم نظارت بر حسن اجرای آن­ها موجب خسارت­های بسیاری به­ویژه به بهره­برداران و ذی­نفعان این حوزه شده است. تمامی این تعاریف موید تاثیر مدیریت منابع آب بر طیف گسترده­ای از موضوعات اجتماعی و لزوم اتخاذ سیاست­های مناسب در این زمینه است که می­توان راهکار برون رفت از این بحران را در چارچوب اندیشه حکمرانی یافت(Zakeri Mahabadi et al., 2019).

با ایجاد شکاف­هایی در حکمرانی آب حوضه آب­ریز زاینده­رود که با بارگزاری­های بیش از اندازه و غیر‌منطقی و کارشناسی نشده انتقال آب از حوضه به دیگر حوضه‌ها همراه بوده و علاوه بر این با استقرار و رشد صنایع آب بَر در کنار کشت محصولات پرآب در منطقه که هر کدام دلیلی موجه برای حاکمیت یک وضعیت بحرانی حکمرانی آب در حوضه زاینده­رود هستند، سبب شده تا گذر آب طی دوره­های متناوبی که از بستر زاینده­رود می‌گذرد و در مواردی با کش و قوس­های زیادی همراه بوده است؛ به "جنگ آب" ختم شود. با توجه به مسائل و مشکلات پیش­روی حوضه آب­ریز زاینده­رود و وضعیت منابع و مصارف آب در حوضه بر پایه اطلاعات و آمار‌های موجود، هر گونه بارگذاری طرح­های جدید انتقال آب در حوضه به منزله‌ی یک حکمرانی ضعیف بوده که منجر به تشدید بحران آب و افزودن بر دامنه ضعف­ها و تهدیدات بررسی شده است. بنابراین، تبیین ضرورت انتقال آب از حوضه‌های پرآب نظیر منبع دائمی و پایدار آب از حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان به حوضه زاینده­رود و همچنین انتقال آب از حوضه آبریز کارون بزرگ به استان­های واقع در حوضه آبریز زاینده­رود برای مهار تهدیدات و چالش­های پیش آمده در ابعاد زیست محیطی، اقتصادی، سیاسی، امنیتی و اجتماعی یک استراتژی مهم تلقی شده است. لذا بارگذاری طرح­های جدید انتقال آب از حوضه زاینده­رود (مبدأ) به حوضه­های مجاور به شدت مورد نقد واقع می­شود که ملزم به یک بازنگری اساسی در نحوه حکمرانی آب حوضه است. در نهایت می­توان ادعا نمود که هرگونه توسعه و بارگذاری طرح­های جدید انتقال آب در حوضه زاینده­رود منوط به وارد شدن به مرحله‌ی جدیدی از مدیریت و حکمرانی آب در حوضه آبریز زاینده­رود بوده که با بروز خشکسالی­ها طی چند دهه اخیر، برداشت­های بی­رویه آب در بالادست حوضه، توسعه طرح­های انتقال آب از حوضه به استان­های یزد و کاشان، عدم مکانیزه بودن کشاورزی و به شیوه غرقابی، کشت محصولات پرآب در برخی از مناطق حوضه، توسعه باغات در استان چهارمحال و بختیاری، افزایش دما در سطح زمین و… از عمده­ترین مسائل و مشکلات این حوضه به شمار می­روند که بر پتانسیل وقوع جنگ آب در ارتباط با شیوه حکمرانی آب در حوضه زاینده­رود افزوده است. (Yousefi Shatori., 2022).

در واقع علت ریشه­ای پیدایش مسائل فعلی در حوضه گاوخونی(زاینده­رود) بر هم خوردن نظم زمانی و مکانی تسهیم آب رودخانه و تبدیل آن به نظام تخصیصی با حکمرانی آمرانه است که باعث افزایش تدریجی ولی عمیق شکاف منابع - مصارف این حوضه شده است. اتصال استان یزد به این حوضه آب­ریز(خط لوله انتقال آب یزد) به در هم تنیدگی مسائل آب زاینده­رود افزوده است و ذی­مدخلان در دو استان اصفهان و یزد که روابط تجاری و فرهنگی دیرینه­ای داشتند دچار اختلاف و تضاد منافع شدند. با اشتباهات پی در پی و تلاش­های مشکل­دار، به نظر می­رسد تنش­های هیدروسیستم حوضه زاینده­رود به نقطه اوج خود رسیده است. چنین درهم­آمیختگی، پیچیدگی و شبکه­ای از بازیگران مختلف منجر به تنش و التهاب، حداقل بین سه استان کشور گشته است. (Fasihi Harandi, 2018).

شکل1. شمای کلی از حوضه­ی آبريز زاينده رود (Safavi & Rastghalam, 2016)

 

Fig 1. An overview of the Zayandeh River watershed (Safavi & Rastghalam, 2016)

 

6- بررسی تاثیر اصول حکمرانی خوب در مدیریت منابع آب زاینده­رود

تعاریف متعددي براي حکمرانی در حوزه­هاي مختلف ارائه شده است اما آنچه بین این تعاریف مشترك است، ضرورت وجود بازیگران و ساختارهایی به منظور تدوین و اجراي سیاست­ها است. حکمرانی آب به کلیه فعالیت­ها و نظام­هایی اطلاق می­شود که در فرآیند سیاست­گذاري و تصمیم­گیري براي توسعه و مدیریت منابع آب نقش دارند. حکمرانی خوب به نوعی از حکمرانی اطلاق می­شود که در آن رفاه عمومی و حقوق فردي به صورت توأمان تأمین و تضمین شوند. حکمرانی خوب داراي شاخص­هایی از قبیل حاکمیت قانون، مشارکت، اجماع محوري، کارآمدي و اثربخشی، شفافیت، پاسخ­گویی و مسئولیت­پذیري است. شاخص­هاي حکمرانی خوب، به عنوان پایه­هاي اساسی مورد نیاز در ارزیابی وضعیت حکمرانی آب در هر منطقه به شمار می­روند. یکی از مهم­ترین دلایل عدم موفقیت در اجراي سیاست­هاي آبی اخذشده در نقاط مختلف دنیا (از جمله ایران)، عدم توجه به تجربیات چند هزارساله­اي است که از متن و بطن شرایط اقلیمی و فرهنگی این کشورها برخاسته است. حکمرانی آب، براي اولین بار در سال 2000 میلادي در دومین مجمع جهانی آب در سطح بین­المللی مطرح شد. به منظور تبیین جایگاه حکمرانی در فرآیند مدیریت منابع آب، بر این مطلب تأکید می­شود که فرآیند مدیریت منابع آب در فضایی تهی انجام نمی­شود بلکه نیازمند بستري با عنوان حکمرانی آب است(Sadeghizadeh Bafandeh et al., 2019). 

برنامه اصلی ستاد احیای حوضه زاینده­رود برای دستیابی به هدف خود بازتعریف "نظام حکمرانی آب حوضه آب­ریز زاینده­رود(گاوخونی)" و استقرار این نظام در جهت بازگرداندن پایداری آبی به حوضه است که طبیعتاً در صورت اجرا، موجب تحقق مواردی از قبیل کاهش تنش­های اجتماعی موجود در حوضه، جاری شدن همیشگی آب در رودخانه و ... خواهد شد. اگر کلیدی­ترین مساله موجود در حوضه در ارتباط با آب را افزایش شکاف بین منابع و مصارف حوضه و به عبارتی کاهش پایداری حوضه در زمینه منابع آب بدانیم(که مظاهر خود را در خشک شدن دائمی رودخانه زاینده­رود، افزایش تنش­های اجتماعی بر سر برداشت و دسترسی به آب و منابع سطحی و زیرزمینی، بیکاری و فقر شدید در جوامع پیرامونی، خشکی تالاب گاوخونی و ... نشان داده است)، ارائه هرگونه برنامه­ای برای ستاد احیای حوضه زاینده­رود نیازمند شناسایی علت ریشه­ای موثر بر پیدایش وضعیت کنونی است که البته در این مورد کارها و مطالعات زیاد ولی پراکنده (و البته غیر همراستا) انجام شده است. در دیاگرام زیر روند تغییر و شکست حکمرانی تشریح شده است و در ادامه به­طور خلاصه به این علت(های) ریشه­ای اشاره می­شود. علت ریشه­ای پیدایش مسائل فعلی در حوضه گاوخونی(زاینده­رود)؛ استقرار یک نظام حکمرانی آمرانه و ناکارآمد که مشخصاً از اواسط دهه 40 (همزمان با تصویب قانون ملی شدن آب و اجرای اصل چهار) به­وجود آمده است. این نظام موجب تغییر تدریجی نظم زمانی و مکانی تسهیم آب رودخانه و تبدیل آن به یک نظام تخصیصی(دستوری از بالا به پایین) شده است. این منش حکمرانی آب باعث افزایش تدریجی ولی عمیق شکاف منابع - مصارف حوضه و مسائل متعاقب آن شده است. ایجاد تغییر در نقش دولت به عنوان جزئی از بازتعریف نظام حکمرانی آب حوضه زاینده­رود برای گذر از مرحله "بی­دولتی" فعلی که یک دولت دستور دهنده و کنترل کننده است، حیاتی است. وظیفه ذاتی دولت تسهیل­گری و تنظیم­گری  است تا اعتماد از دست رفته اجتماعی و رشد اقتصادی را در بالادست و پایین دست با ایجاد ارزش جایگزین بازگرداند. این "کلید" حل مساله زاینده­رود است. اگر مسائلی همچون تفکر تمرکزگرایی در نظام سیاسی کشور، فساد سیستماتیک، مسابقه برداشت از منابع، تحریم، نفتی بودن دولت، اقتصاد بسته و ... سایه سنگینی بر این دو موضوع دارند، ولی با توجه به مزیت­ها و ظرفیت­های حوضه زاینده­رود، باید به صورت محلی به این دو موضوع پرداخت و برای آن­ها راه­حل پیدا کرد. با درس آموزی از تجارب گذشته می­توان پیشبینی کرد که موفقیت ستاد احیای حوضه زاینده­رود در گرو این موضوع است که بتواند رویکرد و گفتمان جدیدی برای نگاه به مسائل و راهکارهای حوضه زاینده­رود ارائه دهد و ذی­نفعان مختلف را حول رویکرد جدید همراه کند تا به شکلی منسجم برای حل مساله زاینده­رود گام بردارند (شکل 2) (Fasihi Harandi, 2018).

 ­­شکل 2. روند تغییر و شکست حکمرانی (Fasihi Harandi, 2018)

 

Fig 2. The process of governance change and failure (Fasihi Harandi, 2018)

 

 

7- پتانسیل­های حوضه زاینده­رود برای حل مساله:

در این بخش به برخی پتانسیل­ها در حوضه اشاره می­شود که "امید" برای حل مساله را به میزان قابل توجهی افزایش خواهد داد. زاینده­رود با مسائل درهم تنیده سیاسی- اجتماعی و فنی روبروست. لذا حتی تعریف مساله سال به سال تغییر می­کند، اما این حوضه مزیت­ها و پتانسیل­های منحصر به فردی دارد که می­تواند دستیابی به راهکارها را تسهیل نماید:

• مصائب اجتماعی کنونی و سال­های گذشته باعث شده برخلاف برخی از مناطق کشور، بسیاری از ذی­مدخلان، احیای حوضه آب­ریز را مساله خود نیز بدانند و برای حل آن انگیزه مشارکت داشته باشند.

• گروه­های اصلی درگیر در مساله زاینده­رود سازمان یافتگی نسبتاً خوبی داشته و نمایندگان آن­ها به نسبت مورد تایید اعضای جامعه هستند. حضور این نمایندگان (مخصوصاً نمایندگان صنف کشاورزان) کمک خواهد کرد توافق جمعی راحت­تر و مسائل سریع­تر در مسیر حل قرار بگیرند.

• حوضه آب­ریز زاینده­رود به لحاظ اقتصادی توسعه یافته است و ظرفیت­های بیشتری نسبت به سایر مناطق کشور برای خلق فرصت­های توسعه اقتصادی کم آب بر خواهد داشت.

• به دلیل آثار منفی خشکی رودخانه بر کیفیت زیست در شهر اصفهان، برخلاف بسیاری از حوضه­های دیگر، جامعه شهری نیز در کنار جامعه روستایی مطالبه­گر احیا هستند و در این راستا ظرفیت بیشتری برای همکاری و مشارکت وجود دارند.

• مطالعات بسیاری در حوضه زاینده­رود برای حل مساله انجام شده است، تشکیل ستاد می­تواند سنتز این مطالعات و اقدامات پراکنده را به خوبی انجام دهد (Fasihi Harandi, 2018).

نتایج مطالعه­یet al. (2017)  Yousefi با عنوان "پایداری نظام­های حکمرانی آبِ حوزه زاینده­رود در گذر توسعه" نشان داده که در نظام حکمرانی فعلی آب، اصول هشتگانه­ی عدالت، اثربخشی و بازدهی، شفافیت، مسئولیت­پذیری، پاسخ­دهی، انسجام، مشارکت، و حاکمیت قانون در شرایط مطلوبی نیست. مشکلات بحران آب در ایران از جمله در حوزه­ی زاینده­رود، از نوع بدخیم هستند که ابزارهای مهندسی و سخت­افزاری مبتنی بر رویکرد خطی، چندان پاسخ­گوی این چالش­ها نخواهد بود. ارزیابی مؤلفه­های هشتگانه­ی حکمرانی نیز نشان داد که سطح پایداری شرایط فعلی بسیار ناپایدار تا ناپایدار است و بحران فعلی، ناشی از حکمرانی ناکارآمد و مدیریت نادرست منابع آب بوده و عواملی مانند بخشی­نگری، بودجه­ریزی نادرست، عدم کفایت نهادها و سازمان­های مرتبط و عدم مشارکت بهره­برداران یا نقش آفرینان، از جمله موانع دستیابی به مدیریت پایدار منابع آب در این حوزه هستند. با توجه به قوانین و ساختار برنامه­ریزی بالا به پایین در کشور، در حال حاضر ساز و کار تخصیص آب در کشور به صورت دستوری و دولتی است. علاوه بر این، مشترک بودن این حوزه بین دو استان اصفهان و چهارمحال و بختیاری و مدیریت استانی حوزه­ی مشترک، منجر به ایجاد تعارض و در مواردی، کشمکش است. پیچیدگی نظام­های منابع آب، حتمی و قطعی نبودن مقادیر عرضه­ی آب، ناهمگونی و پویایی­های اجتماعی و اقتصادی و همچنیین تغییرات اقلیمی، دلالت بر این دارند که شیوه­ی حکمرانی جاری، چندان پاسخ­گوی تعارض در شرایط فعلی نیست؛ بنابراین، تحول در ساختار حکمرانی آب برای دستیابی به یک شیوه­ی مدیریتی سازگار، منعطف، و متناسب، ضروری است (Yousefi et al., 2017).

8- نتیجه­گیری

آب به عنوان ضروری­ترین ماده حیاتبخش، پیش شرط رفاه و زندگی موجودات است و کمبود آن مسایل مختلفی مانند اختلافات قومی، درگیری­های استانی، نارضایتی­ها و ... را باعث شده و اقتصاد، اجتماع، محیط زیست فراموش شده، کشاورزی و سایر بخش­ها را درگیر کرده است. وجود پیوند بین آب و توسعه، ضرورت پاسخ­گویی به چالش­ها و اصلاح ساختاری مدیریت منابع آب را گریزناپذیر ساخته است. چالش­های متعددی به دلایل گوناگون در مدیریت منابع آب در سراسر دنیا از جمله کشور ایران به وجود آمده است، از جمله درخصوص رودخانه زاینده­رود اصفهان که در دو دهه­ی گذشته جریان دائمی خود را در کل مسیر از دست داده و بی توجهی به بحران آب در این حوضه­ موجب بروز پیامدهای منفی و همچنین خسارت­های بسیاری به­ویژه به بهره­برداران و ذی­نفعان این حوزه شده است.

بارگزاری طرح­های انتقال آب از حوضه زاینده­رود به دیگر حوضه­ها و بسیاری دلایل ذکر شده در مقاله، هرکدام دلیلی موجه برای حاکمیت یک وضعیت بحرانی حکمرانی آب در این حوضه هستند. چاره­ی بحران آب در شناخت ابعاد مختلف حکمرانی موجود و گذار به حکمرانی کارآمد، متناسب و سازگار با شرایط تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی هر منطقه نهفته است و راهکاری از پیش تعیین شده و نسخه­ی واحد برای خروج از این شرایط وجود ندارد. در هر برهه­ی تاریخی دولت­ها برای رفع مسائل و مشکلات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خود به سیاست­های خاصی روی آورده­اند و همیشه، چگونگی حکومت کردن مورد توجه اندیشمندان سیاسی، جامعه­شناسان و صاحبنظران حقوق عمومی بوده است. لزوم توجه به بازنگری اساسی در حکمرانی آب وجود دارد. حکمرانی آب به عنوان کلیه­ی فعالیت­ها و نظام­هایی که در فرآیند سیاست­گذاری و تصمیم­گیری برای مدیریت منابع آب نقش دارد و همچنین حکمرانی خوب که به تضمین توامان رفاه عمومی و حقوق فردی می­پردازد و دارای ابعاد هشتگانه­ای است، به عنوان پایه­های اساسی موردنیاز در ارزیابی وضعیت حکمرانی آب در هر منطقه به شمار می­رود. نهادهای مالی بین­المللی نظیر بانک جهانی و صندوق بین­المللی پول همگی بر این باورند که حکمرانی خوب یک ضرورت حیاتی برای کمک به تحقق برنامه­های توسعه است. حکمرانی خوب نه تنها روایتی نو از مفاهیمی چون دموکراسی، حقوق بشر، پاسخگویی، مشارکت و حاکمیت قانون است، در عین حال چارچوبی ایجاد می­کند که همه این اهداف و ارزش­ها در یکجا جمع شوند و اهداف توسعه انسانی اعم از توسعه اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی با محوریت مردم دنبال شود. در واقع مطابق تحقیقات انجام شده علت ریشه­ای پیدایش مسایل فعلی در حوضه­ی گاوخونی(زاینده رود)، استقرار یک نظام حکمرانی آمرانه و ناکارآمد است که از اواسط دهه­ی 40 بوجود آمده است. ظرفیت­های بیشماری در این حوضه وجود دارد که امید به حل مساله را افزایش داده است. در شرایط موجود متولیان امور آب باید راهکارهای قدیمی اداره منابع محدود آبی را کنار نهاده چراکه بحران آب در ایران خصوصا حوضه­ی زاینده­رود از نوع بدخیم هستند که ابزارهای مهندسی مبتنی بر رویکرد خطی پاسخگوی چالش­های آن نیست و ضروری است به رویکردهایی که مبتنی بر مدیریت تقاضای آب هستند تغییر موضع دهند که این امر از طریق تغییرات هدفمند در راستای استقرار نظام حکمرانی کارآمد شدنی است و به یک فهم مشترک از مشکل، اقدام جمعی ذی­نفعان و یادگیری اجتماعی در عمل نیاز دارد.

نتایج مقاله حاضر با نتایج مقالهet al. (2017)  Yousefi،et al. (2020)  Dehghani وet al. (2018)  Yadegari همخوانی و مطابقت دارد. مطالعه­یet al. (2017)  Yousefi نشان داده که در نظام حکمرانی فعلی آب، اصول هشتگانه­ی عدالت، اثربخشی و بازدهی، شفافیت، مسئولیت­پذیری، پاسخ­دهی، انسجام، مشارکت، و حاکمیت قانون در شرایط مطلوبی نیست. مشکلات بحران آب در ایران از جمله در حوزه­ی زاینده­رود، از نوع بدخیم هستند که ابزارهای مهندسی و سخت­افزاری مبتنی بر رویکرد خطی، چندان پاسخ­گوی این چالش­ها نخواهد بود. ارزیابی مؤلفه­های هشتگانه­ی حکمرانی نیز نشان داد که سطح پایداری شرایط فعلی بسیار ناپایدار تا ناپایدار است و بحران فعلی، ناشی از حکمرانی ناکارآمد و مدیریت نادرست منابع آب بوده و عواملی مانند بخشی­نگری، بودجه­ریزی نادرست، عدم کفایت نهادها و سازمان­های مرتبط و عدم مشارکت بهره­برداران یا نقش آفرینان، از جمله موانع دستیابی به مدیریت پایدار منابع آب در این حوزه هستند. نتایج مطالعه­یet al. (2020) Dehghani بیان می­دارد که ایران بیش از آنکه با مشکل کمبود آب مواجه باشد به دلیل حکمرانی بد، در شرایط بحرانی تامین و تقاضای آب قرار گرفته است. نتایج مطالعاتet al. (2018)  Yadegari بیان داشته که شکاف نهادی حاکم بر بخش آب منجر به بروز مشکلاتی شده که از آ­ن­ها به عنوان ”بحران حکمرانی آب“ نام برده می شود. 

لذا باتوجه به مطالب مطرح شده پیشنهادهای زیر ارائه می شود:

-       تاکید بر توجه به پتانسیل­های منحصربفردی که در حوضه ی زاینده رود وجود دارد; چراکه باتوجه به اهمیت شاخص مشارکت افراد، و اینکه امروزه در میان گروه­های اصلی درگیر در حل مسائل حوضه زاینده رود سازمان یافتگی قابل ملاحظه­ای دیده می­شود و نمایندگان آن­ها از سوی اعضای جامعه موردتایید هستند، و اینکه برخلاف حوضه­های دیگر، جامعه شهری در کنار جامعه­ی روستایی مطالبه­گر احیا هستند و ظرفیت بیشتری برای مشارکت و همکاری وجود دارد، به طور کلی امید به حل مشکلات بحران آب در حوزه­ی زاینده رود نیز افزایش یافته است.

-       از آنجا که باتوجه به نتایج تحقیقات، نظام حکمرانی تخصیصی یا آمرانه باعث پیدایش مسایل فعلی در حوضه­ی زاینده رود شده است، تحول در ساختار حکمرانی آب برای دستیابی به یک شیوه­ی مدیریتی سازگار، منعطف، و متناسب با شرایط حال حاضر حوضه­ی زاینده رود توصیه می­شود.

-       توجه به بازنگری اساسی در نحوه حکمرانی آب حوضه­ی زاینده رود و جلوگیری از بارگذاری طرح­های جدید انتقال آب از حوضه زاینده­رود (مبدأ) به حوضه­های مجاور

-       ایجاد تغییر در نقش دولت، تغییر نقش از دستوردهنده و کنترل کننده به تسهیلگری و تنظیم­گری برای بازگرداندن اعتماد از دست رفته­ی اجتماعی و رشد اقتصادی

-       تدوین و اجرای سیاست­ها و مقرراتی از سوی دولت که سبب گسترش نفوذ و دامنه فعالیت­های بخش خصوصی شود.

-       باتوجه به توقف تکامل نظام حکمرانی آب کهن و ایجاد یک نظام حکمرانی ناکارآمد که پیامدهای منفی همچون خشک شدن دائمی رودخانه زاینده­رود، افزایش تنش­های اجتماعی بر سر برداشت و دسترسی به آب و منابع سطحی و زیرزمینی، بیکاری و فقر شدید در جوامع پیرامونی، خشکی تالاب گاوخونی و ... داشته است، اتخاذ رویکرد جدیدی در نگاه به مسائل و تلاش برای همراه ساختن ذی نفعان مختلف حول رویکرد جدید در جهت حل مشکلات فعلی پیشنهاد می­شود.

-       باتوجه به اینکه مطالعات حکمرانی آب در ایران در مراحل اولیه به سر می برد، انجام تحقیقات پژوهشی دانشگاهی آتی درباره موضوع موردنظر و ارزیابی سطح مؤلفه­های هشتگانه­ی حکمرانی آب بسیار بااهمیت و کاربردی می­باشد.

 

9- منابع

Afsari, A., Haji Naseri, S., Fazeli, M., & Feirahi, D. (2018). A sociological examination of water governance in Lake Urmia crisis: Grounded theory model. Strategic Studies of public policy, 7(25), 53-72. (In Persian)

Dehghani, S., BANIHABIB, M. E., & Golabi, M. R. (2020). Water governance in Iran: challenges and approaches. Water Engineering, 7(4), 238-254. (In Persian)

Esmaeili, M. M. (2020). Water supply crisis in Zayandehrud watershed; Social issues and solutions to manage it (Demonstrations of 2011 to 2014). Quarterly of Social Studies and Research in Iran, 9(3), 567-585. (In Persian)

Fasihi Harandi, M. (2018). Zayandeh Rood (Gavkhoni) watershed revitalization headquarters program, (executive measures to redefine the water governance system). Center for Presidential Strategic Studies. (In Persian)

Khosravipour, E. (2023). The effect of good governance on the flourishing of social capital. The 5th National Conference of Professional Researches in Psychology and Counseling from the Teacher's Point of View, Hormozgan University. (In Persian)

Perghan, V., Yaghobi, N. M., & Keikha, A. (2022). Identifying and prioritization of good governance effective factors focused on a sustained development approach. Public Management Researches, 15(55), 93-123.

Saberi Nahreforouzani, A., & Mansouri, S. A. (2021). “New Zayanderood” investigation within the Zayandehrood stream recognition and examination it as a socio-ecological system. The Monthly Scientific Journal of Bagh-e Nazar, 18(102), 101-114. (In Persian)

Sadeghizadeh Bafandeh, S., Mirhashemi Dehkordi, S. S., & Mianabadi, H. (2019). Investigating principles of good governance in tacit knowledge of Qasabeh Gonabad Qanat. Indigenous Knowledge, 6(12), 503-533. (In Persian)

Safavi, H. R., & Rastghalam, M. (2017). Solution to the water crisis in the Zayandehrud River basin; joint supply and demand management. Iran-Water Resources Research, 12(4), 12-22. (In Persian)

Salmani, Z., Sharifi, A., & Farkish, H. (2022). Challenges of citizenship rights in the Iranian administrative system in light of good governance. Culmination of Law, 8(3), 199-229. (In Persian)

Talebi, M., Zokaie, M., Fazeli, M., & Jomehpoor, M. (2019). Sociology of a crisis: The social pathology of the water crisis in the Zayandeh-Rood river basin. Interdisciplinary Studies in Humanities, 11(4), 133-165. (In Persian)

UNDP (2008). UNDP, Human development report. Available at: http://hdr.undp.org.

Yadegari, A., Yousefi, A., & Amini, A. M. (2018). Institutional analysis of water governance structure in Iran: A case of Zayande-Rood basin. Iran-Water Resources Research, 14(1), 184-197. (In Persian)

Yousefi, A., Amini, A. M., Yadgari, A., & Fathi, A. (2017). Sustainability of Zayande-Rood's water governance regimes in the course of development. Quarterly Journal of Interdisciplinary Studies in Humanities, 9(4), 23-48.‎ (In Persian)

Yousefi Shatori, M. (2022). The need to change the way of water governance in Zayandeh Rood. Geopolitics Media, Geopolitics Association of Iran. Available at: https://iag.ir. (In Persian)

Zahiri, A. (2015). Ecological measurement of a fine governing model. Political Science, 17(66), 87-112. (In Persian)

Zaker Mahabadi, E., Yazdani Zazerani, M. R., & Mohammadi Kangarani, H. (2022). Analyzing the casual factors of the crisis in the water policies of Zayandeh-Rud river basin; Case Study of Western Cities of Isfahan Province. Iranian Journal of Public Policy, 8(1), 43-59. (In Persian)

 

141