ولایت فقیه در اندیشه سیاسی شیخ فضل‌الله نوری

محورهای موضوعی : سیاست پژوهی ایرانی (سپهر سیاست سابق)

سید ابراهیم معصومی ¹ , حسین ارجینی ² , علی هاشم‌زاده کوشک قاضی ³

1 - دانشجوی دکتری انقلاب اسلامی، دانشگاه معارف اسلامی؛ پژوهشگر مرکز مطالعات راهبردی مجمع جهانی اهل بیت(ع)، قم، ایران
2 - استادیار، دانشگاه معارف اسلامی، قم، ایران.
3 - دانشجوی کارشناسی ارشد، اندیشه سیاسی اسلام، دانشگاه باقرالعلوم(ع)، قم، ایران

تاریخ دریافت : 1398/10/30 تاریخ پذیرش : 1399/06/20 تاریخ انتشار : 1399/07/01

کلید واژه: شیخ فضل‌الله, ولایت فقیه, قانون اساسی, ولی فقیه, انقلاب مشروطه,

چکیده مقاله :

هدف پژوهش حاضر بررسی جایگاه و کارویژه‌های ولایت فقیه در جامعه اسلامی و به تبع آن نظریه اصل نظارت بر مجلس توسط ناظرین شرع از دیدگاه شیخ فضل‌الله نوری بود. روش پژوهش اسنادی و توصیفی- تحلیلی بوده و یافته‌ها نشان داد، حضور شیخ فضل‌الله نوری در انقلاب مشروطه به عنوان رهبریِ انقلاب، روشن‌ترین دلیل بر عدم اعتقاد ایشان به حکومت سلطان می‌باشد. ایشان فقهاء را نایب امام می‌داند و براساس این اعتقاد خود، به مقابله با سلطان و ایادی آن می‌پردازد. ایشان تمامی مسئولین (قضایی، اجرایی و مقننه) در حکومت مبتنی بر قانون را بازوی ولی فقیه دانسته و تمامی قوا را مأمور فرمان ولایت فقیه می‌داند. شیخ فضل‌الله نوری درباره شأن و جایگاه ولی فقیه در عصر غیبت نظر متفاوتی نسبت به بقیه علما داشت و قائل بر این بود که فقیه برای اجرای حدود الهی در جامعه و اقامه امر به معروف و نهی از منکر باید بسط ید داشته باشد تا بتواند دستورات اسلام را پیاده کند.

چکیده انگلیسی:

The purpose of the present study is to review the special place and function of Wilayat-e Faqih (Guardianship of the Islamic Jurist) in Islamic society and the principle of Jurists’ supervision over the parliament legislations in the ideas of Sheikh Fazlollah Noori. The method of study is documentary research and descriptive analysis; the results showed that the presence of Sheikh Fazlollah Noori as a leader in the constitutional revolution is the clearest evidence for his disbelief in the royal government. He regards the Islamic jurist as the successor of Imam Zaman and hence he opposes the king and his collaborators. He considers all the (judiciary, executive, and legislative) officials in a legal government as the assistants who fulfill the orders of the Islamic jurist. Compared to other Islamic scholars, Sheikh Fazlollha Noori had a different view about the dignity and place of Islamic Jurist during the occultation as he believed that the Islamic jurist should have authority to perform divine rules, enjoin good, forbid evil, and finally execute Islamic orders.

منابع و مأخذ:

ابوالحسنی (منذر)، علی (1368). پایداری تا پای دار، سیری در حیات پربار علمی، معنوی، اجتماعی و سیاسی شهید حاج شیخ فضل‌الله نوری. تهران: نور.

اتحادیه، منصوره (۱۳۸۱). پیدایش و تحول احزاب سیاسی مشروطیت: دوره اول و دوم مجلس شورای ملی. ت‍ه‍ران‌: نشر تاریخ ایران.

امیرخیزی،اسماعیل (1394).قیام آذربایجان و ستارخان. تهران: آیدین.

امین، سیدمحسن (1418ق).اعیان الشیعه. تحقیق حسن امین. بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، ج13.

انصاری، مهدی (1376).شیخ فضل‌الله نوری و مشروطیت. تهران: امیرکبیر.

آبادیان،حسین (1376). اندیشۀ دینی و جنبش ضد رژیم در ایران. تهران: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.

آدمیت، فریدون (1340).فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت. تهران: سخن.

آقانجفی اصفهانی، محمدتقی (1390). حدود و اختیارات فقیه در رساله «فی‌ولایه الحاکم الفقیه». ترجمه نعیمیان. اصفهان: آرما.

آوری، پیتر (1367).تاریخ معاصر ایران از تأسیس تا انقراض سلسله قاجار. ترجمۀ محمد رفیعی مهرآبادی. تهران: عطایی.

آورى، پیتر (1367-1368). تاریخ معاصر ایران (از کودتاى مرداد 28 تا اصلاحات ارضى). ترجمه محمد رفیعى مهرآبادى. تهران: مؤسسه مطبوعاتی عطایی.

باستانی پاریزی،محمدابراهیم (1386). گنج ‌علیخان. تهران: علم.

بامداد، مهدی (1347). شرح حال رجال ایران در قرن 12، 13، 14 هجری. تهران: زوار، ج3.

برقی، احمد (1370ق).المحاسن. تعلیق السید جلال‌الدین الحسینی. طهران: دارالکتب الإسلامیه، ج1.

ترکمان، محمد (1362). رسائل، اعلامیه‌ها، مکتوبات... و روزنامه شیخ شهید فضل‌الله نوری. تهران: رسا، ج1-2.

حرانی، ابن شعبه (1404ق). تحف‌العقول. تصحیح و تعلیق علی اکبر غفاری. قم: مؤسسه النشر الإسلامی، التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه.

حسن‌زاده، سید مجید (1374).شیخ فضل‌الله در ظلمت مشروطه. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.

داودی، مهدی (1357).عین‌الدوله و رژیم مشروطه. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، چاپ دوم.

دولت آبادی، میرزا یحیی (1367).حیات یحیی. تهران: فردوسی، چاپ دوم.

رائین، اسمائیل (1355).انجمن‎‌های سری در انقلاب مشروطیت. تهران: جاویدان، چاپ دوم.

س‍ال‍ور، م‍س‍ع‍ود (۱۳۷۶). روزنامۀ خاطرات عین‌السلطنه. ب‍ه‌ ک‍وش‍ش‌ ایرج‌ اف‍ش‍ار. تهران: اساطیر.

عین‌السلطنه، قهرمان‌میرزا (1377). روزنامه خاطرات. به کوشش مسعود سالور و ‌‌‌‌ایرج افشار. تهران: اساطیر، ج3.

کرمانى، ناظم الاسلام (1362). تاریخ بیدارى ایرانیان. تهران: انتشارات آگاه، ج3-2.

کسروى، احمد (1340). تاریخ مشروطه ایران. تهران: انتشارات امیر کبیر.

گلپایگانی، سید محمدرضا (1377ق). الهدایه الى من له الولایه. مقرر احمد صابرى همدانى. قم: مکتب نوید اسلام، چاپ دوم.

مجدالاسلام کرمانی، احمد (1351). تاریخ انحطاط مجلس، فصلی از تاریخ انقلاب مشروطیت ایران. مقدمه و تحشیه محمود خلیل‌پور. اصفهان: دانشگاه اصفهان.

مستوفی تفرشی، ابن نصر نصرالله. تاریخ انقلاب ایران. قابل دسترس در: تهران، کتابخانه ملی ملک، شماره 3819، ج2، اسناد آرشیو وزارت خارجه، ذیل سند شماره 9.

معتضد، خسرو (دوشنبه 28 دی ماه 1343). چگونه حاج شیخ فضل‌الله نوری را در میدان سپه، بدار کشیدند؟‌. ترقی، ضمیمه شماره 1148.

ملک‌زاده، مهدى (1383). تاریخ انقلاب مشروطیت ایران. تهران: انتشارات سخن، ج2.

موسوی، سید محمدمهدی (1366). خاطرات احتشام‌السلطنه. تهران: انتشارات زوّار.

نظام مافی،معصومه (۱۳۸۶). خاطرات و اسناد حسینقلی خان نظام‌السلطنة مافی. تهران: ن‍ش‍ر تاریخ ایران.

نوری، شیخ فضل‌الله (1362). لوایح. به کوشش هما رضوانى. تهران: تاریخ ایران.

واعظ خیابانی، ملا علی (1366ق).علماء معاصرین. تهران: اسلامیه.

یغمایی، اقبال (۱۳۵۷).شهید راه آزادی، سیدجمال واعظ اصفهانی. تهران: انتشارات توس.

Abadian, H. (1376 AP). Andisheye dini va jonbesh zedd regime dar Iran. Tehran: Institute for Iranian Contemporary Historical Studies. [In Persian]

Abolhasani Manzar, A. (1368AP). Paydari ta paye dar, seyri dar hayat por bar elmi va maanavi va ejtemaei va siyasi shahid haj sheikh fazlollah noori. Tehran: Noor. [In Persian]

Adamiyat, F. (1340 AP). Fekr azadi va moghaddameye nehzat mashrootiat. Tehran: Sokhan. [In Persian]

Agha Najafi Iafahani, M.T. (1390 AP). Hodud va ekhtiarat faghih dar resaleye (fee velay
al-hakem al-faghih). Tr. Naeimian. Isfahan: Arma. [In Persian]

Amin, S.M. (1418AH). Ayan al-Shia. Beirut: Daar al-Taaref almatbuat, Vol.13. [In Persian]

Amirkhizi, E. (1394 AP). Ghiyame Azerbaijan va sattar khan. Tehran: Aidin. [In Persian]

Ansari, M. (1376 AP). Sheikh fazlollah noori va mashrootiat. Tehran: Amir Kabir. [In Persian]

Avery, P. (1367 AP). Tarikhe moasere Iran: Az taasis ta engheraz selseleye ghajar. Translated by M. Rafiei mehr abadi. Tehran: Ataei. [In Persian]

Avery, P. (1367-1368 AP). Tarikhe moasere Iran (Az koodetaye 28 mordad ta eslahat arzi). Translated by M. Rafiei mehr abadi .Tehran: Ataei. [In Persian]

Bamdad, M. (1347 AP). Sharhe hal rejal Iran dar gharn 12va13va14 hejri. Tehran: Zavvar, Vol.3. [In Persian]

Barqi, A. (1370AH). Al-mahasen. Taaligh al-seyed jalal al-din al-hosseini. Tehran: Dar al-Kitab al-Islamiyyah, Vol.1. [In Persian]

Bastani Parizi, M.E. (1386 AP). Ganjali khan. Tehran: Elm. [In Persian]

Davoodi, M. (1357 AP). Eyn-ed-Dowleh va regime mashrooteh. Tehran: Habibi pocket book publication, Second edition. [In Persian]

Dolat Abadi, M.Y. (1367 AP). Hayat yahya. Tehran: Ferdowsi, Second edition. [In Persian]

Ein-alsaltaneh, G. (1377AP). Rooznameh khaterat. By the efforts of Massoud Salvar and Iraj Afshar. Tehran: Asatir, Vol.3. [In Persian]

Etehadiyeh, M. (1381AP). Peydayesh va tahavvole ahzabe siyasi mashrootiat: Doreye avval va dovom majlese shoraye melli . Tehran: Tarikhe Iran. [In Persian]

Golpaygani, M.R. (1377 AH). Al-hedayat ela man laho al-velayat. A.Saberi Hamedani. Qom: Navid Islam, Second edition. [In Persian]

Harani, I.S.H. (1404AH). Tuhaf al-Uqul. Edt. by A.A. Ghafari. Qom: Islamic Publishing Institute for the Association of Teachers in Honorable. [In Persian]

Hassan Zadeh, S.M. (1374 AP). Sheikh fazlollah dar zolmat mashrooteh. Tehran: Islamic development organization. [In Persian]

Kasravi, A. (1340AP). Tarikh mashrooteh Iran. Tehran: Amir Kabir. [In Persian]

Kermani, N.A. (1362).Tarikh bidari Iranian. Tehran: Agah, Vol.2-3. [In Persian]

Majd Al-Islam Kermani, A. (1351AP). Tarikh enhetat majles, fasli az Tarikh enghelab mashrootiat Iran. Isfahan: Isfahan university. [In Persian]

Malek Zadeh, M. (1383 AP). Tarikh enghelab mashrootiat Iran. Tehran: Sokhan, Vol.2.
[In Persian]

Mostoufi Tafreshi, E.N. Tarikh enghelab Iran. Tehran: Malek National library. Archive documents of the Ministry of Foreign Affairs. Vol.2, No.3819. [In Persian]

Mousavi, S.M.M. (1366 AP). Khaterat ehtesham ol-saltaneh. Tehran: Zavvar. [In Persian]

Mutazid, K.h. (Monday, 18 January 1965). Chegune haj sheikh fazlollah noori ra dar meydan sepah be daar keshidand. Majaleh Taraqi, Attachment, No.1148. [In Persian]

Nezam Mafi, M. (1386 AP). Khaterat va asnad hossein gholi khan nezam ol-saltaneh mafi. Tehran: Tarikh Iran. [In Persian]

Noori, S.F. (1362 AP). Lavayehe. H. To try Rezvani Tehran: Tarikh Iran. [In Persian]

Raeen, E. (1355AP). Anjoman haye serri dar enghelab mashrootiat. Tehran: Javidan, Second edition. [In Persian]

Saloor, M . (1376AP). Rooznameh khaterat ein-alsaltaneh. To try I. Afshar. Tehran: Asatir. [In Persian]

Torkaman, M. (1362 AP). Rasael va ealamiyeha va maktoubat va rooznameye sheikh shahid fazlollah noori. Tehran: Rasa, Vol. 1-2. [In Persian]

Vaeze khiabani, M.A. (1366AH). Olamae moaserin. Tehran: Islamieh. [In Persian]

Yaghmaei, E. (1357 AP). Shahid rah azadi, Seyed jamal vaeeze Isfahani. Tehran: Toos.
[In Persian]