جایگاه خرافه‌گرایی و خرافه‌ستیزی در فکر سیاسی ایران (با تاکید بر عصر قاجار)

محورهای موضوعی : سیاست پژوهی ایرانی (سپهر سیاست سابق)

فریبا مسعودی ¹ , محمود کتابی ² , علی اکبر امینی ³

1 - دکترای علوم سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد شهرضا، شهرضا، ایران
2 - دانشیار، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد شهرضا، شهرضا، ایران.
3 - دانشیار، دانشکده علوم سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکز، تهران، ایران.

تاریخ دریافت : 1399/03/25 تاریخ پذیرش : 1399/04/13 تاریخ انتشار : 1399/07/01

کلید واژه: منجم‌باشی, خرافه‌ستیزی, لمپنیسم, عصر قاجار, فکر سیاسی, خرافه‌گرایی,

چکیده مقاله :

هدف پژوهش حاضر بررسی نقش و تاثیرات خرافه، در توسعه نیافتگی سیاسی دوره قاجار بود. در این راستا ارتباط فرهنگ خرافه‌گرا با توسعه نیافتگی دوره قاجار و تاثیر آن در فرهنگ سیاسی غیرمشارکتی مورد بررسی قرار گرفت. روش پژوهش کیفی - علّی و مبتنی بر رویکرد تاریخی و جامعه‌شناسی بوده و نتایج نشان داد، در مجموع فرهنگ خرافه‌گرای قاجار با رویکردهای غیرعلمی، غیرعقلی و غیردینی جامعه ایران را به انحطاط کشانید و یا دست کم موجب توسعه‌نیافتگی سیاسی شد. در واقع اعتقاد به خرافه و خرافه‌گرایی در این عصر به نبود عقلانیت و حاکمیت ذهن اسطوره‌ای می‌انجامید و همین امر زمینه استبداد سیاسی و در نهایت توسعه‌نیافتگی سیاسی را فراهم می‌کرد.

چکیده انگلیسی:

The purpose of the present study is to review the effects of “superstition” on the political underdevelopment in the Qajar dynasty. In this regard, the relationship between the superstitious culture and underdevelopment in the Qajar dynasty and the effects of superstition on the non-participative political culture back then were studied. The method of study was causal-qualitative based on the historical and sociological approach; and the results showed that the superstitious culture of the Qajar dynasty with its non-scientific, irrational, and non-religious approach led the Iranian society to decadence or at least political underdevelopment. Indeed, the tendency to superstition and people’s belief to such false ideas during that age led to irrationality, dominance of mythological mentality, political dictatorship, and finally political underdevelopment.

منابع و مأخذ:

اتحادیه، منصوره؛ سعدوندیان، سیروس (1362). خاطرات تاج‌السلطنه. تهران: نشر تاریخ ایران.

اعتضادالسلطنه، علی‌قلی‌میرزا (1278ق.). رساله فلک‌السعاده. زنجان: دارالطباعه میرمحمدباقر طهرانی.

اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان صنیع‌الدوله (1362). مطلع‌الشمس. تهران: نشر تاریخ و فرهنگ ایران زمین.

اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان (1357). صدرالتواریخ. تصحیح محمد مشیری. تهران: انتشارات روزبهان، چاپ دوم.

اوبن، اوژن (1391). ایران امروز: سفرنامه و خاطرات اوژن اوبن (1907-1906). تهران: نشر علم.

اولیویه، آنتوان گیوم (1371). سفرنامه اولیویه. ترجمه محمدطاهر میرزا؛ به کوشش غلامرضا ورهرام. تهران: نشر اطلاعات.

پولاک، یاکوب ادوارد (بی‌‌تا). سفرنامه پپولاک (ایران و ایرانیان). ترجمه کیکاووس جهانداری. تهران: خوارزمی.

جهانگیر میرزا قاجار (1384). تاریخ نو. به سعی و اهتمام عباس اقبال. تهران: نشر علم.

جوادی آملی، عبدالله (1391). مفاتیح‌الحیات. قم: اسراء.

حائری، عبدالهادی (1360). تشیع و مشروطیت در ایران. تهران: امیرکبیر.

خوانساری، جمال (1342). کلثوم ننه. تهران: اقبال.

دوکوتزبوئه، موریس (1365). مسافرت به ایران. ترجمه محمد هدایت. تهران: انتشارات جاویدان.

دولوری، اوستاس؛ سلادن، دوگلاس (بی‌‌تا). ماه شب چهاردهم. ترجمه: علی‌‌اصغر امیرمغز. تهران: نشر
کتاب.

دیولافوا، ژن (1390). سفرنامه مادام دیولافوا: ایران و کلده. ترجمه علی محمد فره‌وشی. تهران: دنیای
کتاب.

رضاقلی، علی (1377). جامعه‌شناسی خودکامگی. تهران: نشر نی.

روزنامه وقایع اتفاقیه، 1267ق، شماره 252.

ژوبر، آمده (1347). مسافرت به ایران و ارمنستان. ترجمه محمود مصاحب. تهران: کتابفروشی چهر.

سپهر، لسان‌الملک (1377). ناسخ‌التواریخ. به اهتمام جمشید کیانفر. تهران: انتشارات‌ اساطیر، ج1-2.

سرنا، کارلا (1363). مردم و دیدنی‌های ایران. ترجمه غلامرضا سمیعی. تهران: نشر نو.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1390). با چراغ و آیینه. تهران: سخن.

شیخ‌الاسلامی، محمدجواد (1372). سیمای احمدشاه. تهران: گفتار.

صنایع، داود (1377). امیرکبیر، سنت و مدرنیته. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران
مرکزی.

طباطبایی، سیدجواد (1393). نظریه حکومت قانون در ایران. تهران: انتشارات مینوی خرد.

طباطبایی، سیدجواد (1386). مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی. تهران: ستوده.

عنایت، حمید (1358). سیری در اندیشه سیاسی عرب. تهران: انتشارات امیر کبیر، چاپ دوم.

فریزر، جیمز بیلی (1364). سفر زمستانی. ترجمه و حواشی منوچهر امیری. تهران: انتشارات توس.

فریزر، جیمز بیلی (1384). شاخه‌ی زرین. ترجمه کاظم فیروزمند. تهران: نشر آگاه.

کاسیرر، ارنست (1393). فلسفه صورت‌های سمبلیک. ترجمه یدالله موقن. تهران: هرمس.

محمود، محمود (1367). تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن 19. تهران: اقبال، ج2.

مطهری، مرتضی (1389). مجموعه آثار شهید مطهری. تهران: انتشارات صدرا، ج24.

موریه، جیمز (1386). سفرنامه جیمز موریه. ترجمه ابوالقاسم سری. تهران: انتشارات سخن، ج2.

مومن‌الدوله (1380). خاطرات مومن‌الدوله. به کوشش سیروس سعدوندسان. تهران: زرین.

نجم‌آبادی، شیخ هادی (1362). تحریر و العقلا. تهران: زوار.

نجم‌آبادی، هادی بن مهدی (1378). تحریر العقلا: مجموعه تحریرات باقیه از مجدد علوم ربوبیه و رسوم اسلامیه. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

هدایت، مهدی‌قلی (1361). خاطرات و خطرات. تهران: زوار.

Aubin, E. (1391 AP). TodayIran: Travelogue and Memoirs of Eugene Aubin (1906-1907). Tehran: Elm Publications. [In Persian]

Cassirer, E. (1393 AP). Philosophy of Symbolic Forms. Translated by YadollahMovaghen. Tehran: Hermes. [In Persian]

de Loreyand, E.; Sladen, D. (n.d.). The Moon of the Fourteenth Night. Translation: Ali Asghar Amir Maghz. Tehran: Ketab Publications. [In Persian]

Dieulafoy, J. (1390AP). Madame Dieulafoy Travelogue: Iran and Chaldea. Translated by Ali Mohammad Farahvashi. Tehran: Donyay-e Ketab. [In Persian]

Dokotsboe, M. (1365AP). Travel to Iran. Translated by Mohammad Hedayat. Tehran: Javidan Publications. [In Persian]

Enayat, H. (1358 AP). Seyri Dar Andishay-E Siyasi-Ye Arab (An Overview of Arab Political Thought). Tehran: Amir Kabir Publications, second edition. [In Persian]

Etehadieh. M.; Saadvandian, S. (1362AP). Memories of Taj-o-Saltaneh. Tehran: Nashr-e Tarikh-e Iran Publications. [In Persian]

E'temad-o-Saltaneh, M.H. (1357AP). Sadr al-Tawarikh. Edited by Mohammad Moshiri. Tehran: Roozbehan Publications, Second Edition. [In Persian]

E'temad-o-Saltaneh, M.H. (1362AP). Motaleol-Shams. Tehran: TarikhvaFarhang-e Iran-zamin Publications. [In Persian]

E'tezad-o-Saltaneh, A.G.M. (1278AH). Falak al-Sa'adah Treatise. Zanjan: Mir Mohammad Bagher Tehrani Printing House. [In Persian]

Frazer, J.B. (1364 AP). Winter Travel. Translated and annotated by ManouchehrAmiri. Tehran: Toos Publications. [In Persian]

Frazer, J.B. (1384 AP). Golden Bough. Translated by KazemFiroozmand. Tehran: Agah Publications. [In Persian]

Haeri, A.H. (1360AP). Shiism and Constitutionalism in Iran. Tehran: AmirKabir.
[In Persian]

Hedayat, M.G. (1361AP). Memories and Hazards. Tehran: Zavar. [In Persian]

Jahangir Mirza Qajar (1384AP). New History. Through the efforts of Abbas Iqbal. Tehran: Elm Publications. [In Persian]

Jaubert, A. (1347 AP). Travel to Iran and Armenia. Translated by Mahmoud Mosaheb. Tehran: Chehr Bookshop. [In Persian]

JavadiAmoli, A. (1391 AP). Mafatih al-Hayat. Qom: Esra. [In Persian]

Journal of Accidental Events, 1267 AH, No. 252. [In Persian]

Khansari, J. (1342 AP). KolsumNaneh. Tehran: Eghbal. [In Persian]

Mahmoud, M. (1367 AP). The Political Relations of Iran and Britain in the 19th Century. Tehran: Eghbal, Vol. 2. [In Persian]

Momen al-Dawlah (1380AP). Memoirs ofMomen al-Dawlah. Through the efforts of Sirus Saadvandian. Tehran: Zarrin. [In Persian]

Motahari, M. (1389 AP). The Collection of ShahidMotahhari Works. Tehran: Sadra Publications, Vol. 24. [In Persian]

Murray, J. (1386AP). Travelogue of James Murray. Translated by Abolghasem Seri. Tehran: Sokhan Publications, Vol. 2. [In Persian]

Najmabadi, H. (1362AP). Tahrir al Oghala. Tehran: Zavar. [In Persian]

Najmabadi, H. (1378AP). Tahrir al Oghala: A collection of writings remaining from
re-creation of Divinity Sciences and Islamic Traditions. Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance. [In Persian]

Olivier, A.G. (1371AP). Travelogue of Olivier. Translated by Mohammad Taher Mirza; By the efforts of GholamrezaVarhram. Tehran: Etela’at Publications. [In Persian]

Polak, J.E. (n.d.). PolakTravelogue (Iran and Iranians). Translated by Kikavous Jahandari. Tehran: Kharazmi. [In Persian]

Rezagholi, A . (1377AP). Sociology of Despotism. Tehran: Nashreney. [In Persian]

Sanaye, D. (1377 AP). Amir Kabir, Tradition and Modernity. Master Thesis. Islamic Azad University, Central Tehran Branch. [In Persian]

Sepehr, L.M. (1377 AP). Nasekh al-Tawarikh. Through the efforts of JamshidKianfar. Tehran: Asatir Publications, Vol. 1-2. [In Persian]

Serena, C. (1363 AP). MardumvaDidaniha-ye Iran (People and Sights of Iran). Translated by GholamrezaSami’ei. Tehran: No Publications. [In Persian]

Shafiei Kadkani, M.R. (1390 AP). Ba Cheragh-o-Ayene (With Lights and Mirrors). Tehran: Sokhan. [In Persian]

Sheykh al-Islami, M.J. (1372 AP). Simay-e Ahmad Shah (Portrait of Ahmad Shah). Tehran: Goftar. [In Persian]

Tabatabee, S.J. (1386 AP). School of Tabriz and the Principles of Modernism. Tehran: Sotudeh. [In Persian]

Tabatabee, S.J. (1393 AP). Theory of Rule of Law in Iran. Tehran: Minooy-e Kherad. Publications. [In Persian]