تحلیل و ارزیابی سیاست‌های کلان اقتصادی جمهوری اسلامی ایران در مقابله با تحریمهای اقتصادی غرب از سال ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۲ در پرتو آموزه‌های نظریه واقع‌گرایی اقتصادی
محورهای موضوعی : سیاست پژوهی ایرانی (سپهر سیاست سابق)میثم واحدیان 1 , محمد ترابی 2 * , علی شیرخانی 3
1 - گروه علوم سیاسی، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران
2 - گروه علوم سیاسی، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران
3 - گروه علوم سیاسی، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران
کلید واژه: اقتصاد, ایران, تحریمهای بین‌المللی, سیاست‌های اقتصادی, اقتصاد مقاومتی, فشار خارجی, مدیریت اقتصادی, نظریه واقع‌گرایی اقتصادی.,
چکیده مقاله :
از سال ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۲، اقتصاد ایران تحت فشارهای گسترده تحریمهای بین‌المللی به رهبری ایالات متحده قرار گرفت. این تحریم‌ها بخش‌های کلیدی چون نفت، بانکداری و تجارت خارجی را هدف قرار داده و موجب نوسانات ارزی، تورم فزاینده و افت رشد اقتصادی شدند. با این حال، بخش قابل‌توجهی از مشکلات اقتصادی این دوره، ناشی از ضعف‌های ساختاری و ناکارآمدی‌های داخلی همچون وابستگی به نفت، فساد سیستمی و نبود انسجام نهادی بود. سؤال اصلی پژوهش حاضر آن است که: «راهبردهای کلان اقتصادی جمهوری اسلامی ایران در مقابله با تحریمهای اقتصادی غرب در بازه زمانی ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۲ چه بوده و با چه موانع ساختاری و نهادی مواجه شده‌اند؟». فرضیه پژوهش این است که سیاست‌هایی مانند اقتصاد مقاومتی، خودکفایی و گسترش روابط با شرکای غیرغربی توانسته‌اند بخشی از نیازهای کشور را تأمین کنند، اما به دلیل ضعف زیرساخت نهادی، نبود شفافیت و تعارض منافع، تحقق اهداف کلان با ناکامی روبرو شده است. پیشینه تحقیق نشان می‌دهد که اغلب مطالعات پیشین، تحریم‌ها را صرفاً به‌عنوان عامل خارجی بحران اقتصادی بررسی کرده و کمتر به پیوند بین چالش‌های ساختاری داخلی و ناکامی در سیاستگذاری پرداخته‌اند. نظریه رقیب دیدگاهی است که ناکامی‌های اقتصادی این دوره را صرفاً نتیجه فشار تحریمهای خارجی دانسته و نقش عوامل نهادی و مدیریتی داخلی را کم‌رنگ یا نادیده می‌گیرد. این پژوهش با بهره‌گیری از چارچوب نظریه واقع‌گرایی اقتصادی، که بر ارتباط میان قدرت، اقتصاد و ساختارهای نهادی تأکید دارد، به تحلیل سیاست‌های کلان اقتصادی ایران در این دوره می‌پردازد و در پایان، اصلاح ساختارهای نهادی، تقویت استقلال اقتصادی و کاهش تمرکزگرایی را پیش‌شرط تاب‌آوری در برابر تحریم‌ها می‌داند. روش تحقیق این مطالعه توصیفی- تحلیلی بوده و مبتنی بر تحلیل داده‌های ثانویه، اسناد رسمی، گزارش‌های نهادهای اقتصادی داخلی و بین‌المللی، و بررسی روندهای سیاستگذاری اقتصادی طی سال‌های مورد نظر است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که سیاست‌هایی چون اقتصاد مقاومتی، خودکفایی، انقباض مالی و تعامل محدود با شرکای غیرغربی در برخی موارد موفق به تأمین نسبی نیازهای کشور شده‌اند، اما در مجموع، به دلیل فقدان زیرساخت نهادی کارآمد، تعارض منافع، نبود شفافیت، و فقدان انسجام در حکمرانی اقتصادی، دستیابی به اهداف کلان اقتصادی با ناکامی روبرو شده است. این پژوهش در پایان، بر لزوم اصلاح ساختارهای نهادی، تقویت استقلال نهادهای اقتصادی، مبارزه نظام‌مند با فساد، و کاهش تمرکزگرایی در مدیریت کلان اقتصادی به‌عنوان پیش‌شرط تاب‌آوری در برابر تحریم‌ها تأکید دارد.
From 2005 to 2013, Iran’s economy faced extensive international sanctions led by the United States, targeting key sectors such as oil, banking, and foreign trade, resulting in currency fluctuations, rising inflation, and declining economic growth. However, a significant portion of the economic challenges during this period stemmed from internal structural weaknesses and inefficiencies, including dependence on oil, systemic corruption, and lack of institutional coherence. The central research question of this study is: “What were the macroeconomic strategies of the Islamic Republic of Iran in confronting Western economic sanctions between 2005 and 2013, and what structural and institutional obstacles did they face?” The research hypothesis posits that policies such as resistance economy, self-sufficiency, and expansion of relations with non-Western partners partially addressed the country’s needs; however, due to weak institutional infrastructure, lack of transparency, and conflicts of interest, the realization of macroeconomic objectives encountered significant challenges. The literature review indicates that most prior studies have examined sanctions solely as an external factor in the economic crisis, paying little attention to the link between internal structural challenges and policy failures. A competing perspective attributes the economic failures of this period exclusively to external sanction pressures, minimizing or ignoring the role of internal institutional and managerial factors. Using the framework of economic realism theory, which emphasizes the interrelation between power, economy, and institutional structures, this study analyzes Iran’s macroeconomic policies during this period. It concludes that institutional reforms, strengthening economic independence, and reducing centralization are prerequisites for resilience against sanctions. The research employs a descriptive–analytical methodology based on secondary data analysis, official documents, reports from domestic and international economic institutions, and examination of economic policymaking trends during the specified years. Findings reveal that policies such as resistance economy, self-sufficiency, fiscal contraction, and limited engagement with non-Western partners have, in some cases, met the country’s needs; however, overall, due to the absence of efficient institutional infrastructure, conflicts of interest, lack of transparency, and incoherence in economic governance, achieving macroeconomic objectives was largely unsuccessful. The study emphasizes the necessity of institutional reforms, strengthening the independence of economic institutions, systematic anti-corruption measures, and reducing centralization in macroeconomic management as prerequisites for resilience against sanctions.
آخوندی، عباس (۱۴۰۳). اقتصاد سیاسی ایران. تهران: دنیای اقتصاد، ج2.
اقتصاد آنلاین (1392). بررسی نتیجه و سرانجام شعار اقتصادی سال ۱۴۰۲/ مهار تورم و رشد تولید چقدر محقق شد؟ قابل دسترس در: B2n.ir/tr7356
آمار فکت (1392). آمار سهم درآمدهای مالیاتی و نفتی از کل بودجه دولت (سال 1394-1402). قابل دسترس در:
B2n.ir/wb6512
ترابی‌فرد، میلاد؛ رزم آهنگ، مهدی (1402). ابتکار راهبردی ایران؛ جانمایی جدید و بازتعریف نقش ایران در اقتصاد جهان. گزارش‌های کارشناسی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، 31(2).
زارعی، ابراهیم (1391). نقشه راه اقتصاد مقاومتی. تهران: انتشارات ایران.
ستوده‌نیا، سلمان؛ احمدی‌راد، حسین؛ دانش‌نیا، محمد؛ احمدی‌راد، فرنگیس؛ قزلباش، اعظم (1398). اقتصاد مقاومتی، سیاست‌های پولی و مالی و تاثیر آن بر رشد اقتصادی در ایران. سیاست‌های راهبردی و کلان، شماره 6، ص730-749.
سیف، احمد (۱۳۹۵). مقدمه‌ای بر اقتصاد سیاسی در عصر جهانی شدن. تهران: انتشارات نگاه.
طیبی، سید کمیل؛ صادقی، عبدالرسول (1396). اثرات تحریمهای بین‌المللی و سایر عوامل تأثیرگذار بر نرخ ارز در ایران. تحقیقات اقتصادی، 52(3)، ص661-641.
عزیزیان، محمدحسین (1402). بررسی لایحه بودجه سال 1402 کل کشور (11): درآمدهای مالیاتی. گزارش‌های کارشناسی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، 31(2).
علینقی‌پور، علی؛ گودرزی، مهناز (1400). تاثیر تحریمهای آمریکا بر جهت‌گیری دیپلماسی اقتصادی ایران به سمت شرق در دوره ریاست جمهوری حسن روحانی (مطالعه موردی روسیه). رهیافت انقلاب اسلامی، 60(16)، ص103-124.
عیسی‌زاده، سعید؛ محمودوند، رحیم؛ میرعالی، فرانک (1400). اثر تحریمهای اقتصادی بر GDP سرانه در اقتصاد ایران با استفاده از روش کنترل ترکیبی. پژوهش‌ها و سیاست‌های اقتصادی، ۲۹(۱۰۰)، ص۲۸۹-۳۲۰.
غلامی، حسین؛ دشتبانی، قاسم (1400). اثرات و پیامدهای تحریمهای اقتصادی دولت ایالات متحده آمریکا. چشم‌انداز حسابداری و مدیریت، 4(50)، ص139-157.
مریدی فریمانی، فاضل؛ حسینی، سید مجتبی؛ یزدی، نجم‌الدین؛ احدی مجدآبادی، محمدحسین (1392). تحلیل
و ارزیابی سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی با تمرکز بر حوزه انرژی. اقتصاد دفاع و توسعه پایدار، 9(33)،
ص87-115.
میلانی، جمیل (1394). اقتصاد مقاومتی و خودباوری ملی، فرصت‌ها و چالش‌های تحقق آن. اقتصادی، ۱۵(۷-۸)، ص۵-۲۲.
همت‌افزا، امید؛ احمدی، مسعود؛ غفاری، رحمان (1392). ارائه الگوی تحلیل خط‌مشی‌گذاری تجارت خارجی کالاهای اساسی در شرایط تحریم اقتصادی. مجلس و راهبرد، 31(119)، ص5-36.
Drakopoulos, S.A. (2025). Tony Lawson’s Critique of Modern Economics and his Contribution to Heterodox Economics. URL= https://ideas.repec.org/p/pra/mprapa/123406.html
Fardoust, S. (2020). Macroeconomic Impacts of US Sanctions (2017-2019) on Iran. Johns Hopkins University Washington.
Laudati, D. & Pesaran, M.H. (2023). Identifying the effects of sanctions on the Iranian economy using newspaper coverage. Journal of Applied Econometrics, 38(3), p. 271-294.
Morgan, T.C., Syropoulos, C. & Yotov, Y.V. (2023). Economic sanctions: Evolution, consequences, and challenges. Journal of Economic Perspectives, 37(1), p. 3-29.
Transparency International (a2023). Corruption Perceptions Index. URL=
https://www.transparency.org/en/cpi/2023
Transparency International (b 2023). Iran - Corruption Perceptions Index. URL=
https://www.transparency.org/en/countries/iran
World Bank (2023). Iran Economic Monitor, Spring/Summer 2023: Moderate Growth amid Economic Uncertainty - With a Special Focus: The Gendered Impact of the COVID-19 Crisis on the Labor Market in Iran. URL= http://hdl.handle.net/10986/40243