تعيين شايستگي کارکرد دارویی مراتع داج شهرستان بم

محورهای موضوعی : استفاده بهینه از منابع طبیعی

مینا علیزاده ¹ , رضا باقری ^{2 *}

1 - دانش آموخته کارشناسی ارشد رشته مرتعداری (گرایش گیاهان دارویی)، گروه منابع طبیعی، واحد بافت، دانشگاه آزاد اسلامی، بافت، ایران
2 - دانشیار گروه منابع طبیعی، واحد بافت، دانشگاه ازاد اسلامی، بافت، ایران

تاریخ دریافت : 1403/01/29 تاریخ پذیرش : 1403/03/31 تاریخ انتشار : 1403/03/31

کلید واژه: رویشگاه, شایستگی, گیاهان¬دارویی.,

چکیده مقاله :

رویشگاه طبیعی داج که جز شهرستان بم می¬باشد به دليل تنوع گياهي زياد، داراي قابليت بالايي در زمينه گياهان دارويي مي¬باشد. به همين منظور شناسايي و تعيين شايستگي براي كاربري گياهان دارويي اين منطقه هدف اين تحقيق قرار گرفت که بر اســاس روش FAO و بــا بكارگيري سيستم اطلاعات جغرافيايي در محیط نرم¬افزاری Arc-GIS 10.4.1 انجام شد. در این روش طبقـات شايسـتگي برای چهـار طبقـه خوب (S1 ) ،متوسط (S2 )، ضعيف (S3 ) و غيرشايسـته (N ) بر اساس شرایط محدود کننده لحاظ شد. بر اساس نتایج بدست آمده محدود کننده¬ترین عامل محیطی برای برداشت گونه¬های دارویی شاخص اقتصادی تولید است و شاخص اقتصادی تولید بعنوان یک عامل مهم محدود کننده برای شایستگی مخصوصا در جوامع گیاهی قلم-بیابانی (Fourtonia sp) و سیاه¬فژ (Cousinia stocki) محسوب می¬شوند. بطوری که این دو جامعه از نظر برداشت گونه¬های دارویی نامناسب (N ) محسوب می¬شوند و همچنین جوامع گیاهی گیشبرگ (Rhazya stricta) و قیچ (Zygophllum eurypterum) از نظر این شاخص شایستگی ضعیف (S3 ) دارند. طبق این مدل¬سازی، شایستگی سه جامعه گیاهی بادام-بنه (Amygdalus scoparia- Pistacia atlantica)، درمنه (Artemisia sieberi)، بادام (Amygdalus scoparia) متوسط ارزیابی شد که با مدیریت صحیح و برداشت اصولی می¬توانند در بهبود معیشت بومیان منطقه کارساز باشند.

چکیده انگلیسی:

Daj region, which is part of Bam city, has high potential in the field of medicinal plants due to its great plant diversity. Therefore, the aim of this study was to identify and determine the suitability for the use of medicinal plants in this field. This research was conducted based on the method of FAO, 1991 (using Arc-GIS 10.4.1 package). In this method, to determine the suitability classes, the use of rangelands for different classes are considered as four good quality classes (S1), medium (S2), poor (S3) and unsatisfactory (N). The restrictive condition method was also used to determine the final model. According to the results, the most limiting environmental factor for harvesting medicinal species is the economic index of production. According to the results of this study The economic index of production is considered as an important limiting factor for competence, especially for the plant types of Fourtonia sp and Cousinia stocki, so that these two communities are considered unsuitable in terms of harvesting medicinal species and also plant types Rhazya stricta and Zygophllum eurypterum have poor competence in this index, according to this modeling, the competence of three plant communities of Amygdalus scoparia- Pistacia atlantica, Artemisia sieberi, Amygdalus scoparia was assessed as moderate which can be utilized by indigenous individuals to have better livelihood.

منابع و مأخذ:

Arzani, H. 2006. Determine range suitability by using RS and GIS. National plan report, Iranian scientific research council, Executor organization: Department of Natural Resources, Tehran University.
Amiri, F. and Arzani, H. 2019. Competence model of using medicinal and industrial plants in Qara Aghach Semirom rangelands. Rangeland and Watershed Management, Iranian Journal of Natural Resources. 80 (1); 15-28. (In Farsi)
Amiri, F. Arzani, H. and Guilly, A. 2013. Investigating the diversity of martyrs and pollen plants in the management of beekeeping from rangeland (Case study: Ghareh Aghach watershed). Journal of Natural Resources., 65(4): 449 - 460. (In Farsi)
Arzani, H. and Abedi, M. 2015. Evaluation of Rangelands, Audit and Monitoring. Volume One. Tehran, Tehran University Press, 224 pages. (In Farsi)
Bagheri, R. Mohseni Saravi, M. and Chaichi, M. 2010. Effect of grazing intensity on some chemical properties of soil in semi-arid. Journal of Rangeland Research., .3: 398- 412. (In Farsi)
Bagheri, R. and Arjomand Tajadini, M.J. 2012. Allelopathic effects of Thymus caramanicus. Jalas on some vegetative indexes of Amygdalus scoparia Spach. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants., 27(2): 261-270. (In Farsi)
Bahmani, M. Avijgan, M. Hossaini, S.R. Najafzadeh Varizi, H. Bahmani, E. and Mehrzadi, S. 2010. Traditional application of medicinal plants in southern area of Ilam province for treatment diseases and clinical syndromes in small ruminants. Journal of Herbal Drugs (An International Journal on Medicinal Herbs). 1(2): 49-57.
8. FAO. 1991. Guidelines: Land evaluation for extensive grazing. FAO Soils Bulletin No. 58. FAO, Rome, Italy. 170 pp.
9. FAO. 1993. Guideline for land use planning. FAO Development Series, No: 1, FAO, Rome, 96 pp.
10. Fazilati, A. and Hosseini Araghi, H. 2017. Country Rangelands and management, adjustment and reclamation methods of it. Range engineering office press. (In Farsi)
11. Hamzehnejad, N. Arzani, H. Bagheri, R. and Javadi S.A. 2020. Prioritization of Rangeland Species Functions with Emphasis on Indigenous Knowledge of Range Holders (Case study: Titoeieh Area in Baft Township, Kerman, Iran). Journal of Rangeland Science., 10 (4): 370-383.
12. Holechek, J.L. Pieper, R.D. and Herbel, C.H. 2001. Range Management Principles and Practices, 4 th ed. Prentice Hall, Upper Saddle River, NJ. 420 pp.
13. Moghimi, J. 2005. Some introductions are important for suitable rangeland and development of rangeland reform in Iran. Technical Office of Forests and Rangelands Organization and Watershed management, 670 pages.(In Farsi)
14. Movaghari, M. Arzani, H. Tavili, A. Azarnivand, H. Saravi, M. and Farahpoor, M. 2015. Suitability of medicinal plants in rangelands of Lasem Watershed (Amol-Mazandaran Province). Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants. 30 (6); 898-914.(In Farsi)

متن کامل:



پژوهش‏های علوم کشاورزی پایدار/ جلد 4/ شماره 1/ بهار 1403/ ص 70-57

https://sanad.iau.ir/journal/sarj/

 

 

https://doi.org/10.71667/sarj.2024.1107359

 

تعيين شايستگي کارکرد دارویی مراتع داج شهرستان بم

 

مینا علیزاده1، رضا باقری2*

1-دانش آموخته کارشناسی ارشد رشته مرتعداری (گرایش گیاهان دارویی)، گروه منابع طبیعی، واحد بافت، دانشگاه آزاد اسلامی، بافت، ایران

2-دانشیار، گروه منابع طبیعی، واحد بافت، دانشگاه آزاد اسلامی، بافت، ایران

* ايميل نویسنده مسئول: [e-mail]

(تاریخ دریافت: 29 /1/1403- تاريخ پذيرش: 31/3/1403)

 

چکیده

رویشگاه طبیعی داج که جز شهرستان بم می¬باشد به دليل تنوع گياهي زياد، داراي قابليت بالايي در زمينه گياهان دارويي مي¬باشد. به همين منظور شناسايي و تعيين شايستگي براي كاربري گياهان دارويي اين منطقه هدف اين تحقيق قرار گرفت که بر اســاس روش FAO و بــا بكارگيري سيستم اطلاعات جغرافيايي انجام شد. در این روش طبقـات شايسـتگي برای چهـار طبقـه خوب (S1) ،متوسط (S2)، ضعيف (S3) و غيرشايسـته (N) بر اساس شرایط محدود کننده لحاظ شد. بر اساس نتایج بدست آمده محدود کننده¬ترین عامل محیطی برای برداشت گونه¬های دارویی شاخص اقتصادی تولید است و شاخص اقتصادی تولید بعنوان یک عامل مهم محدود کننده برای شایستگی مخصوصا در جوامع گیاهی قلم¬بیابانی (Fourtonia sp) و سیاه¬فژ (Cousinia stocki) محسوب می¬شوند. بطوری که این دو جامعه از نظر برداشت گونه¬های دارویی نامناسب (N ) محسوب می¬شوند و همچنین جوامع گیاهی گیشبرگ (Rhazya stricta) و قیچ (Zygophllum eurypterum) از نظر این شاخص شایستگی ضعیف (S3 ) دارند. طبق این مدل¬سازی، شایستگی سه جامعه گیاهی بادام-بنه (Amygdalus scoparia- Pistacia atlantica)، درمنه (Artemisia sieberi)، بادام (Amygdalus scoparia) متوسط ارزیابی شد که با مدیریت صحیح و برداشت اصولی می¬توانند در بهبود معیشت بومیان منطقه و همچنین مدیریت پایدار مراتع کارساز باشند.

واژگان کلیدی: رویشگاه، شایستگی، گیاهان¬دارویی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

کشور ایران با داشتن بیش از 8000 گونه گیاهی یکی از غنی­ترین جوامع گیاهی دنیا را داراست. عدم شناخت کافی از توانمندی­های مراتع باعث شده تا این منابع برای تولیدات دامی در حد زیادی مورد بهره­برداری قرار گرفته و سایر مقوله­های بهره­برداری از نظر دور نگه داشته شوند (Moghimi, 2005). انجام برنامه­ریزی اصولی در جهت بهره­برداری متناسب از این منابع در هر منطقه نه تنها از تخریب مراتع می­کاهد، بلکه موجبات حفظ و احيا و افزایش درآمد سرانه­ی بهره­برداران را نیز فراهم می­آورد (Amiri & Arzani, 2019). نوع خاصی از مدیریت و تناسب کاربرد منابع برای مناطق خاص، به وسیله آنالیزهای اقتصادی -اجتماعی و محیطی که در نتیجه استفاده­های متناوب قبلی به دست آمده را شایستگی می­گویند. این منابع ممکن است برای اهداف خاص یا ترکیبي از اهداف و عملکردهای مدیریتی مناسب باشد (Arzani, 2006; Holechek et al., 2001; Hamzehnejad et al, 2020). به بیان دیگر شایستگی مرتع، قابلیت کاربری اراضی برای یک استفاده مرتعی با در نظر گرفتن استفاده­ی پایدار از این اراضی را گویند (FAO, 1991; FAO, 1993). عناصر رويشي اكوسيستم هاي مرتعي مي توانند كاركردهاي مختلف از جنبه توليد علوفه ، ترشح متابوليت هاي ثانويه دارويي ، توليد شهد و گرده، حفظ منابع آب و خاك، تلطيف هوا و زيبايي را براي توريست به دنبال داشته باشند (Arzani & Abedi 2015; Fazilati & Hosseini Araghi 2017). تکیه بر خدمات تولید علوفه مراتع و معیشت دامداری سنتی عقبه طولانی دارد و در طی نیم قرن اخیر تعداد دام کشور تناسبی با تولید عناصر رویشی اکوسیستم های طبیعی کشور نداشته و فیدبک منفی این فشار چرایی بر عناصر رویشی (و عدم توجه به سلامتی گونه های مرتعی) که تخریب مراتع نام دارد باعث اختلال درمعیشت دامداری سنتی (از طریق کاهش وزن سرانه دام و وزن کل گله) شده است (Bagheri et al., 2010). در این رابطه رویشگاههای طبیعی استان کرمان -به دلیل تنش آسا بودن طبیعت و غنی بودن از مواد متابولیت ثانویه از منظر خدمات محصولات فرعی و دارویی بیشتر مورد توجه قرار گرفته اند (Bagheri & Arjomand Tajadini, 2012). از آنجا که استفاده از محصولات فرعی دارویی گامی موثر و امیدبخش جهت عملیاتی کردن معیشت چندقطبی پایدار مطرح می باشد، لذا تعیین شایستگی مراتع برای کاربری دارویی از ضرورتی انکارناپذیر برخوردار می باشد. این مهم در حالی است که اکوسیستم های طبیعی داج که جز شهرستان بم می­باشد دارای تنوع گياهي زياد و همچنین قابليت بالا در زمينه گياهان دارويي مي­باشد و علی رغم تنوع بالای گیاهان دارویی در استان کرمان، تاکنون تحقیقی در زمینه تعیین شایستگی مراتع از منظر گیاهان دارویی در استان کرمان و بخصوص منطقه مطالعاتی انجام نشده است لذا هدف از این تحقیق شناسايي و تعيين شايستگي گياهان دارويي مراتع حوزه آبخیز داج شهرستان بم می­باشد.

 

مواد و روش­ها

مراتع داج شهرستان بم از نظر مشخصات جغرافيايي بين عرض‌هاي جغرافيايي 3157048 تا 3197385 و طول‌هاي جغرافيايي 636740 تا 725803 در سامانه UTM و در زون 40R واقع شده است که عمدتا کوهستانی می باشند.

 در این تحقیق براي تعيين طبقـات شايسـتگي اسـتفاده از مراتع براي تیپ­های گیاهی مختلـف، چهـار طبقـه شايسـتگي خوب (S1) ، متوسط (S2)، ضعيف (S3) و غيرشايسـته (N) در نظـر گرفته شد (FAO, 1991). براي تركيب درجات شايستگي از روش شرايط محدودكننده استفاده شده اسـت، در اين روش عاملي كه كمترين امتيـاز را در ارزيـابي كسـب كرده باشد به عنوان عامل تعيين كننده نهـايي شايسـتگي در نظر گرفته مي­شود. به منظور مطالعه ليست فلور منطقه مطالعاتي، اقدام به عمليات ميداني و پيمايش صحرايي شد در اين رابطه کليه گياهان منطقه که قادر به شناسايي بودند ليست شدند و گونه­هايي که قادر به شناسايي نبودند پس از تهيه نمونه هرباريومي به کمک فلور رنگي قهرمان شناسايي شدند

پس از تهیه نقشه تیپولوژی گیاهی در محدوده مطالعاتی، به منظور شناسايي و تعيين درصـد تـاج پوشش از استقرار پلات در امتداد دو ترانسکت عمود بر هم کمک گرفته شد. درصد پوشش، ترکیب گیاهی و تولید در رلوه ها اندازه گیری شد. تعداد نمونه بر اساس روش ترسیمی و اندازه نمونه با روش سطح حداقل تعیین شد. برای تعیین شایستگی در بخش پوشش گیاهی از معیار پوشش گیاهی و شاخص اقتصادی تولید کمک گرفته شد. در این راستا نظر بومیان برای میزان مصرف اعمال شد و برای تعیین شایستگی بر اساس عوامل فیزیکی و محیطی دو معیار فاصله از جاده و شیب مبنای مطالعه قرار گرفت. لایه­های اطلاعاتی مذکور در محیط نرم­افزاری Arc-GIS مورد پردازش قرار گرفت. در این راستا لایه اطلاعاتی شاخص­های مربوط به پوشش گیاهی بر اساس نمونه­برداری صحرایی تهیه شد. شکل رويشي بر مبناي طرز زمستان­گذراني و قرار گرفتن جوانه انتهايي تقسيم­بندي شده است که در حقيقت جز طبقه­بندي ران کاير محسوب مي­شود.

نقشه شیب بر اساس لایه توپوگرافی که از سازمان برنامه و بودجه خریداری شده بود در محیط نرم­افزاری GIS تهیه شد. پس از تهیه نقشه زیرمدل­ها به نقشه مدل نهایی شایستگی بر اساس روش فائو (1991) اقدام شد.

 

نتایج و بحث

لیست فلورستیک

با توجه به تخريب و انقراض بعضي گونه­هاي گياهي از مراتع در اثر خشکسالي­ها و چراي دام، با کمک ليست فلورستيک منطقه مي­توان به گونه­هاي گياهي و همچنین شرایط اکولوژيک­شان که در دامنه­هاي ويژه محيطي قادر به استقرارند پی برد که اين فرآيند منجر به تشکيل فلوريک منطقه مي­شود که نتايج طبق جدول شماره (1) حاكي از وجود 84 گونه گياهي در منطقه مطالعاتي است. در اين جدول نام علمي گونه و موارد مصرف به تشريح نام فارسي، تيره، شکل رويشي و دير زيستي پرداخته شده است. لازم به ذکراست که شکل رويشي بر مبناي طبقه­بندي ران کاير و طرز زمستان­گذراني و قرار گرفتن جوانه انتهايي تقسيم­بندي شده است. طبق ارزيابي هاي بعمل آمده در ليست فلورستيك كل گونه­هاي گياهي منطقه در 27 تيره گياهي دسته‌بندي مي شوندكه حاكي از تنوع بالاي گياهي در منطقه است. ولي متاسفانه گونه‌هاي كلاس (3) از نظر خوشخوراكي در منطقه غالب هستند. طبق اين جدول گياهان كلاس (3) حدود دو برابر گونه­هاي كلاس (1) از نظر تعداد در مراتع منطقه حضور دارند. طبق اين ارزيابي‌ها گونه­هاي با فرم رويشي همي كريپتوفيت در منطقه بيش از ساير فرم­هاي رويشي قابل مشاهده هستند (جدول 1). نتایج نشان داد که حدود نیمی از گونه های گیاهی منطقه دارویی هستند.

جدول 1 - ليست فلورستيک منطقه مطالعاتي

موارد استفاده	كلاس خوشخوراكي	فرم رويشي	ديرزيستي	خانواده	نام فارسي	نام علمي
علوفه اي	2	Camophyte-Shrub	چند ساله	Plumboginaceae	کلاه ميرحسين	Acantholiom festucaceum
علوفه اي	2	Camophyte-Shrub	چند ساله	Plumboginaceae	کلاه میرحسن	Acantholimon tragoacanthium
دارويي – صنعتي	2	Camophyte-Shrub	چند ساله	Caryophylluceae	چوبک	Acanthophyllum sp
دارويي – صنعتي	3	Phanerophyte-Tree	چند ساله	Rosaceae	نوعي بادام کوهي (الوک)	Amygdalus scoparia
علوفه اي	1	Hemicryptophyte-Grass	چند ساله	Gramineae	برت	Aeloropus littoralis
علوفه اي	1	Hemicryptophyte	چند ساله	Gramineae	بونو	Aelorupus lagopoides
دارويي	3	Hemicryptophyte-Shrub	چند ساله	Papilionaceae	خارشتر	Alhaji camelerum
حفاظت خاک و علوفه اي	2	Hemicryptophyte-Shrub	چند ساله	Amaranthaceae	گورموروك	Aerva persica
علوفه اي	1	Terophyte-Forb	چند ساله	Crucifereae	قدومه	Allysum sp
علوفه اي دارويي – صنعتي- علوفه اي -	2	Camophyte-Shrub	چند ساله	Compositeae	درمنه کوهی	Artemisia aucheri
دارويي – صنعتي- علوفه اي	2	Camophtye-Shrub	چند ساله	Compositeae	درمنه دشتی	Artemisia sieberi
علوفه اي	1	Cryotpphyte-Grass	چند ساله	Gramineae	ني	Arundo Donax
دارويي – صنعتي- علوفه اي	2	Camophtye-Shrub	چند ساله	Papilionaceae	گون زرد	Astragalus parrowiana
علوفه اي	3	Terophyte-Grass	يكساله	Gramineae	سرخ سرک	Boissiera squrrosa
علوفه اي	3	Terophyte-Grass	يكساله	Gramineae	جوموش	Bromus tecterum
دارويي – خوراکي	3	Terophyte-Grass	يكساله	Gramineae	جوموش سه سيخکي	Bromus dantonia
علوفه اي	3	Hemicryptophyte-Grasslike	چند ساله	Gramineae	جگن	Carex stenophyllum
دارويي – صنعتي	3	Phanerophyte-Bushy tree	چند ساله	Asclepiadaceae	استبرق	Calotropis procera
علوفه اي و حفاظت خاک	3	Phanerophte-Bushy tree	چند ساله	Polygonaceae	اسکنبيل	Calligonum persicum
دارويي – صنعتي – علوفه اي	1	Hemicryptophyte-Forb	چند ساله	Compositeae	کاسني	Cichorium sp
دارويي-صنعتي	3	Hemicryptophyte-Forb	چند ساله	Cucurbitaceae	هندوانه ابوجهل	Citrulus colocynthis
دارويي-صنعتي		Hemicryptophyte-Forb	چند ساله	Capparidaceae	كور	Capparis spinosa
علوفه اي	2	Camophyte-Shrub	چند ساله	Compositeae	كپوك	Cousinia stocksii
علوفه اي	3	Camophyte-Shrub	چند ساله	Convovulaceae	پيچک خاردار	Convolvulus spinosus
علوفه اي	2	Hemicryptophyte-Forb	چند ساله	Menispermaceae	زامور	Cocculus pendulus
علوفه اي و دارويي-صنعتي	2	Hemicryptophyte-Grass	چند ساله	Gramineae	ناگرد نر	Cymbopogon parkeri
علوفه اي و دارويي-صنعتي	2	Hemicryptophyte-Grass	چند ساله	Gramineae	ناگرد ماده	Cymbopogon olivieri
-	3	Phanerophte-Shrub	چند ساله	Daphnaceae	توربيت	Daphne oleoides
دارويي – علوفه اي	3	Hemicryptophyte-Forb	چند ساله	Compositeae	شکرتيغال	Echinops robostrus
دارويي – خوراکي – صنعتي – علوفه اي	3	Cryptophyte-Grasslike	يكساله	Liliaceae	سريش	Eremerus sp
علوفه	3	Hemicryptophyte-Grass	يكساله	Gramineae	بیابان گندمی	Eremopyrum orientale
علوفه اي	3	Hemicryptophyte-Forb	چند ساله	Umbelifereoe	زول	Eringium bungie
دارويي	3	Hemicryptophyte-Forb	چند ساله	Ephorbiaceae	شیرسگ	Ephorbia sp
علوفه اي	3	Hemicryptophyte-Forb	چند ساله	Zygophyllaceae	اسپند رومي	Fagonia spp.
علوفه اي	1	Camophyte-Shrub	چند ساله	Brassicaceae	قلم بياباني	Fortuynia Bungei
حفاظت خاک و علوفه اي	2	Camophyte-Shrub	چند ساله	Caryophyllaceae	گروچ	Gymnocarpos decander
دارويي، خوراکي و علوفه	3	Hemicryptophyte-Forb	چند ساله	Compositeae	کنگر	Gundelia turnefortii
علوفه اي و حفاظت خاک	3	Camophyte-Bushy tree	چند ساله	Chenopodiaceae	رمس	Hammada salicornica
علوفه اي	3	Hemicryptophyte-Forb	چند ساله	Boraginaceae	آفتاب پرست	Helioteropium sp
علوفه اي	3	Camophtye--Bushy tree	چند ساله	Compositeae	کرقيچ	Hertia intermedia
-	3	Camophtye-Shrub	چند ساله	Compositeae	چرخه	Laonnea microphylla
علوفه اي	3	Hemicryptophyte-Shrub	چند ساله	Labiateae	فراسیون	Marrobium vulgsris
علوفه اي-دارويي	1	Hemicryptophyte	چند ساله	Papilionaceae	یونجه	Medicago sativa
علوفه اي – دارويي – صنعتي	3	Cryptophyte-Grasslike	يكساله	Liliateae	کلاغک	Muscari sp
علوفه اي – دارويي	3	Hemicryptophyte-Forb	چند ساله	Labiateae	پونه	Menta piperata
-	3	Hemicryptophyte-Shrub	چند ساله	Labiateae	پونه ساي	Nepeta sp
-	3	Hemicryptophyte-Shrub	چند ساله	Chenopodiaceae	سگ دندان	Noea macranata
-	3	Hemicryptophyte-Forb	چند ساله	Boraginaceae	چشم گربه اي	Nonea sp
علوفه اي	3	Camophtye-Shrub	چند ساله	Compositeae	خار زن بابا	Onopardon sp
علوفه اي- دارويي	3	Phanerophte-Shrub	چند ساله	Labiateae	گلدر-خورانش	Otostegia persia
علوفه اي	2	Hemicryptophyte-Grass	چند ساله	Gramineae	ریش پری	Pennisetum sp
دارويي	3	Phanerophte-Bushy tree	چند ساله	Asclepiadaceae	گريشه	Periploca aphylla
دارويي – صنعتي	2	Cryptophyte-Grass	چند ساله	Gramineae	چمن پيازي	Poa bobosa
دارويي – صنعتي	3	Phanerophyte--Tree	چند ساله	Anacardiaceae	بنه	Pistacia atlantica
دارويي – صنعتي	3	Phanerophyte---Tree	چند ساله	Anacardiaceae	کسور	Pistacia khinjuke
علوفه اي	3	Hemicryptophyte-Grass	چند ساله	Zygophyllaceae	اسپند	Peganum harmala
علوفه اي – دارويي	2	Hemicryptophyte-Grass	چند ساله	Gramineae	ني	Praragmatis sp
علوفه اي	2	Phanerophyte-Bushy tree	چند ساله	Polygonaceae	پرند	Petropyrum aucheri
علوفه اي	1	Hemicryptophyte-Shrub	چند ساله	Polygonaceae	هفت بند پيچكي	Polygonum convolvolus
علوفه اي	1	Hemicryptophyte-Forb	چند ساله	Rosaceae	توت روباه	Poterium Sanguisorba
علوفه اي و حاصلخيز کننده خاک	3	Hemicryptophyte-Shrub	چند ساله	Compositeae	کک کش	Pulicaria arabica
علوفه اي	3	Camophyte-Shrub	چند ساله	Umbelifreae	سگ دندان	Pycnocycla musiformis
دارويي	3	Phanerophte-Bushy tree	چند ساله	Apocyanaceae	گيشبرگ	Rhazya stricta
علوفه اي و دارويي	3	Camophyte-Shrub	چند ساله	Labiateae	تخم شربتي	Salvia sp
علوفه اي	3	Camophyte-Shrub	چند ساله		شور بیابانی	Salsola tomentosa
علوفه اي	3	Camophyte-Shrub	چند ساله	Chenopodiaceae	نوعی علف شور	Salsola incanescence
علوفه اي	2	Camophyte-Shrub	چند ساله	Chenopodiaceae	شور خاردار	Salsola kali
علوفه اي	2	Camophtye-Shrub	چند ساله	Compositeae	جاروسفيد	Scariola orietalis
علوفه اي	1	Cryptophyte-Forb	چند ساله	Compositeae		Scorzonera radicoza
علوفه اي	3	Camophtye-Forb	چند ساله	Scropholariaceae	خرگوشک	Scrophlaria sp
علوفه اي – دارويي	3	Hemicryptophyte-Forb	چند ساله	Crucifereae	خاکشير تلخ	Sisemberyum sp
علوفه اي	2	Hemicryptophyte-Grass	چند ساله	Gramineae	يال اسب	Stipa barbata
علوفه اي	3	Hemicryptophyte-Grass	چند ساله	Gramineae	يال اسب	Stipa capensis
علوفه اي و حفاظت خاک	2	Hemicryptophyte-Grass	چند ساله	Gramineae	سبد نر	Stipagrostis pennata
علوفه اي و حفاظت خاک	2	Hemicryptophyte-Grass	چند ساله	Gramineae	سبد ماده	Stipagrostis plomosa
حفاظت خاک	3	Phanerophte-Bushy tree	چند ساله	Tamaricaceae	گز درختچه اي	Tamarix indica
حفاظت خاک	3	Phanerophte-Bushy tree	چند ساله	Tamaricaceae	انواع گونه هاي گز	Tamarix spp
علوفه اي	1	Camophyte-Shrub	چند ساله	Papilionaceae	لاتي-هورش	Taverniera cuneifolia
علوفه اي	3	Terophyte-Grass	يكساله	Gramineae	چمن چهارپر	Tetrataenium sp
علوفه اي	2	Hemicryptophyte-Grasslike	چند ساله	Thyphaceae	لوئي	Thypha latifolia
دارويي-صنعتي	3	Hemicryptophyte-Shrub	چند ساله	Labinteae	مريم نخودي	Toucrium stocksianum
حفاظت خاک، علوفه اي	2	Camophyte-Bushy tree	چند ساله	Zygophyllaceae	قيچ	Zygophyllum eurypterum
علوفه اي، خوراکي، دارويي-صنعتي و حفاظت خاک	1	Phanerophte-Bushy tree	چند ساله	Rhamnaceae	کنار	Ziziphus spina-christi

 

 

تشريح تيپ­هاي گياهي

طبق ارزیابی های بعمل امده 7 جامعه گیاهی در منطقه مورد مطالعه تفکیک و شناسایی شد (جدول 2). بر اساس آماربرداری در جوامع گیاهی در جدول (3)، محدوده­ی مطالعاتی گونه­های غالب در جامعه گیاهی بادام کوهی-بنه گونه­های Amygdalus scoparia و Pistacia atlantica با میانگین 75/16 و 275/9، تیپ بادام کوهی  Amygdalus scopariaو Pistacia atlantica با میانگین 2/19 و 32/2، جامعه گیاهی درمنه دشتی Artemisia sieberi و Ephorbia sp با میانگین­های 7/20 و 32/1، جامعه سیاه­فژ گونه­های Cousinia stocksii، Bromus tecterum، Echinops robostrus، Stipa barbata با میانگین­های 97/15، 5/1، 42/ و 3/1، تیپ گیاهی قیچ با گونه­های Zygophyllum eurypterum، Artemisia sieberi و Echinops robostrus با میانگین 65/16، 1/8 و 075/1، تیپ قلم بیابانی با گونه­های Fortuynia Bungei، Calligonum persicum، Echinops sp، Pycnocycla musiformis، Zygophyllum eurypterum و Rhazya stricta به ترتیب میانگین­های 72/16، 32/2، 72/1، 22/1 و 12/1، تیپ گیاهی گیشبرگ با گونه­های Rhazya stricta، Salvia sp، Taverniera cuneifolia، Hammada salicornica و Stipa capensis با میانگین­های به ترتیب 57/9، 67/2، 05/2، 15/1 و 12/1 وجود داشت. 

 

 

جدول 2- تيپ ها و جوامع گياهي شناسايي شده در حوزه مطالعاتي

رديف	نام تيپ يا جامعه گياهي	نام فارسي	کد تيپ يا جامعه گياهي	محدوده طول هاي جغرافيايي	محدوده عرض هاي جغرافيايي
1	Artemisia sieberi	درمنه دشتي	Ar si	637004 -640496	3165497 -3169624
2	Cousinia stocksii	سياه فژ	Co st	641171 -650458	3160576 -3167878
3	Amygdalus scoparia- Pistacia atlantica	بادام كوهي- بنه	Am sc – Pi at	636924 -652601	3157242 -3168394
4	Amygdalus scoparia	بادام كوهي	Am sc	646092 -651728	3172601 -3174823
5	Fortuynia Bungei	قلم بياباني	Fo bu	645854 -656967	3164902 -3177721
6	Rhazya stricta	گيشبرگ	Rh st	652641 -652879	3170537 -3174427
7	Zygophyllum eurypterum	قيچ	Zy eu	636686 -652205	3162679 -3175578

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 3. میانگین درصد پوشش گونه­هاي جامعه گیاهی منطقه مورد مطالعه

گونه ها	تیپ­های گیاهی
	بادام کوهی – بنه Amygdalus scoparia- Pistacia atlantica	جامعه بادام کوهي Amygdalus scoparia	درمنه دشتی Artemisia sieberi	تیپ گیاهی سیاه­فژ Cousinia stocksii	تیپ مرتعی قیچ Artemisia sieberi	تیپ مرتعی قلم بیابانی Fortuynia Bungei	تیپ مرتعی گیشبرگ Rhazya stricta
Amygdalus scoparia	16.175	19.2	-	-	-	-
Pistacia atlantica	9.275	2.325	-	-	-	-
Daphne oleoides	0.4	0.3	-	-	-	-
Stipa barbata	0.85	1.3	0.725	1.3	-	-
Lactuca orietalis	0.5	-	0.725	-	0.25	-
Astragalus parrowiana	-	0.25	-	-	-	-
Petropyrum olivieri	0.825	0.8	-	0.8	-	-
Pennisetum sp	0.725	0.65	-	-	-	-
Zygophyllum eurypterum	0.725	-	-	0.25	-	-
Acanthophyllum sp	-	1.425	-	-	-	-
Bromus dantonia	-	1.5	0.55	-	-	-
Acantholiom festucaceum	-	0.5	-	-	-	-
Artemisia sieberi	-	-	20.7	-	8.1	-
Ephorbia sp	-	-	1.325	-	-	-
Allysum sp	-	-	0.3	-	-	-
Hertia intermedia	-	-	0.5	-	-	-
Petropyrum olivieri	-	-	0.25	-	-	-
Boissiera squrrosa	-	-	0.375	-	-	-
Acanthophyllum sp	-	-	0.75	-	-	-
Cousinia stocksii	-	-	-	15.975	-	-
Artemisia sieberi	-	-	-	0.75	-	-
Daphne oleoides	-	-	-	0.3	-	-
Marrobium vulgsris	-	-	-	0.65	-	-
Echinops robostrus	-	-	-	1.425	1.075	-
Bromus tecterum	-	-	-	1.5	0.75	-
Alhaji camelerum	-	-	-	0.5	-	-
Zygophyllum eurypterum	-	-	-	-	16.65	1.725
Acantholiom festucaceum	-	-	-	-	0.525	-
Noea macranata	-	-	-	-	0.525	-
Lactuca orietalis	-	-	-	-	-	-
Eringium bungei	-	-	-	-	0.575	-
Dianthus sp	-	-	-	-	0.3	-
Convolvulus spinosus	-	-	-	-	0.5	-
Fortuynia Bungei	-	-	-	-	-	16.725
Calligonum persicum	-	-	-	-	-	2.325
Echinops sp	-	-	-	-	-	1.125
Pycnocycla musiformis	-	-	-	-	-	1.225
Rhazya stricta	-	-	-	-	-	1
Salvia sp.	-	-	-	-	-	0.75	2.675
Ephedra pachyclada	-	-	-	-	-	0.6
Rhazya stricta	-	-	-	-	-	-	9.575
Hammada salicornica	-	-	-	-	-	-	1.125
Taverniera cuneifolia	-	-	-	-	-	-	2.05
Atriplex canecsens	-	-	-	-	-	-	0.5
Stipa capensis	-	-	-	-	-	-	1.15
Aerva persica	-	-	-	-	-	-	0.25
درصد کل پوشش تاجی	29.475	28.25	2602	23.45	29.275	25.475	17.325
درصد لاشبرگ	6.225	9	6.75	6	2.5	2.375	1.7
درصد سنگ و سنگریزه	28.25	31.475	18.75	7.875	6.325	8.325	4.2
درصد پوشش کل	63.95	68.725	51.7	37.325	38.1	36.175	23.225
درصد خاک لخت	29.475	31.275	48.3	62.675	61.9	63.825	76.775

 

 

تعیین مدل نهایی

طبق ارزیابی های بعمل آمده در محیط نرم افزار Arc-GIS مدل نهایی شایستگی مرتع پس از بدست آوردن زیرمدل­های فاصله از جاده، شیب، ترکیب گیاهی و شاخص اقتصادی تولید برای گیاهان دارویی بر اساس عامل محدود کننده مکان­یابی شد (نقشه 1-4). طبق نتایج جدول 3 شاخص اقتصادی تولید، عامل محدود کننده قوی برای برخی از جوامع گیاهی بود. (Movaghari et al., 2004) نیز دریافتند که این شاخص محدود کننده گیاهان دارویی مراتع حوزه آبخيز لاسم هراز می­باشد. توجه به تقویت شرایط خاک و مدیریت بهینه چرای دام می­تواند در بالا بردن کارایی تیپ­های گیاهی در راستای کمرنگ کردن اثر این عامل به دستگاه­های اجرایی کمک کند. بنابراین شاخص اقتصادی تولید بعنوان یک عامل مهم محدود کننده برای شایستگی مخصوصا برای تیپ­های گیاهی قلم بیابانی و سیاه فژ محسوب می­شود. بطوری که این دو جامعه از نظر برداشت گونه های دارویی نامناسب محسوب می­شوند و همچنین تیپ­های گیاهی گیشبرگ و قیچ از نظر این شاخص شایستگی ضعیف دارند. مهم­ترین عوامل اکولوژیکی مؤثر بر پراکنش گونه­های دارويی و صنعتی، ارتفاع، درصد و جهت شیب، اقلیم و بارندگی معرفی گردیدند. خواستگاه اکولوژیکی گیاهان دارويی و صنعتی متاثر از عوامل طبیعی نظير ارتفاع، بارندگی، درجه حرارت، رطوبت نسبی و وضعیت خاک است، که در تراکم و پراکنش آن­ها، اثر مستقیم دارد(Bahmani et al., 2010). با این وجود در اکوسیستم­های مرتعی منطقه جوامع گیاهی بادام-بنه، درمنه و بادام از نظر شایستگی مرتع جهت برداشت گونه­های دارویی از درجه متوسط (S2) برخوردار هستند که با مدیریت صحیح و برداشت اصولی می­توانند در بهبود معیشت بومیان منطقه کارساز باشند (نقشه 5).

 

 

 

 

جدول 4- شاخص اقتصادی تولید گیاهان دارویی در تیپ های گیاهی

تيپ يا جامعه	کل توليد قابل استفاده (kg/ha)	تولید بر اساس میزان مصرف			ضریب جاذبه بازار			شاخص اقتصادی تولید	زیرمدل شاخص
		کم	متوسط	زیاد	0.5	0.75	1
Co st	58	58	0	0	29	0	0	29	N
Am sc – Pi at	179.8	143.84	35.96	0	71.92	26.97	0	98.89	S2
Ar si	112	28	0	84	14	0	84	98	S2
Fo bu	70	55	0	0	27.5	0	0	27.5	N
Rh st	85	63.75	4.25	17	31.875	3.1875	17	52.0625	S3
Am sc	161.9	97.14	64.76	0	48.57	48.57	0	97.14	S2
Zy eu	98	83.3	14.7	0	41.65	11.025	0	52.675	S3

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نقشه 1- لایه اطلاعاتی جاده	نقشه 2- لایه اطلاعاتی تیپ های گیاهی
نقشه 3- لایه اطلاعاتی درصد پوشش گیاهی         نقشه 4- لایه اطلاعاتی شیب

 

نقشه 5- مدل نهایی شایستگی

 

 

نتیجه­گیری

بر اساس نتایج این تحقیق شاخص اقتصادی تولید مراتع منطقه مطالعاتی ضعیف است که یکی از عوامل آن می­تواند چرای بیش از حد مراتع منطقه باشد. همچنین با مدیریت اصولی بخش­هایی با شایستگی ضعیف (تیپ­های گیاهی قلم بیابانی و سیاه فژ) را می­توان ارتقا داد ولی در کوتاه مدت امکان ارتقا و بهبود مراتعی با شایستگی نامناسب وجود ندارد. لذا پیشنهاد می­شود دستگاه­های اجرایی با کمک گرفتن از گونه­های دارویی بومی به احیای این مناطق عنایت داشته باشند. نتایج این تحقیق مبنی بر تفاوت معنی دار شایستگی مراتع از نظر خدمات دارویی با یافته های (Sour et al., 2013) در مراتع طالقان و همچنین نتایج (Motamedi, 2023) در مراتع مارقور ارومیه همسویی و مطابقت داشت. به منظور رفع محدودیت از منظر شاخص اقتصادی تولید دو روش 1- افزایش توان تیپ­های گیاهی با مدیریت و توجه به حاصلخیزی خاک و 2- افزایش جذابیت بازار از طریق رونق دادن به بازار گونه­های دارویی در داخل کشور و تکمیل نمودن زنجیره تولید محصولات دارویی ارگانیک در صنعت داروسازی پیشنهاد می­گردد.

 

REFRENCES

 

Arzani, H. 2006. Determine range suitability by using RS and GIS. National plan report, Iranian scientific research council, Executor organization: Department of Natural Resources, Tehran University.

Amiri, F. and Arzani, H. 2019. Competence model of using medicinal and industrial plants in Qara Aghach Semirom rangelands. Rangeland and Watershed Management, Iranian Journal of Natural Resources. 80 (1); 15-28. (In Farsi)

Amiri, F. Arzani, H. and Guilly, A. 2013. Investigating the diversity of martyrs and pollen plants in the management of beekeeping from rangeland (Case study: Ghareh Aghach watershed). Journal of Natural Resources., 65(4): 449 - 460. (In Farsi)

Arzani, H. and Abedi, M. 2015. Evaluation of Rangelands, Audit and Monitoring. Volume One. Tehran, Tehran University Press, 224 pages. (In Farsi)

Bagheri, R. Mohseni Saravi, M. and Chaichi, M. 2010. Effect of grazing intensity on some chemical properties of soil in semi-arid. Journal of Rangeland Research., .3: 398- 412. (In Farsi)

Bagheri, R. and Arjomand Tajadini, M.J. 2012. Allelopathic effects of Thymus caramanicus. Jalas on some vegetative indexes of Amygdalus scoparia Spach. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants., 27(2): 261-270. (In Farsi)

Bahmani, M. Avijgan, M. Hossaini, S.R. Najafzadeh Varizi, H. Bahmani, E. and Mehrzadi, S. 2010. Traditional application of medicinal plants in southern area of Ilam province for treatment diseases and clinical syndromes in small ruminants. Journal of Herbal Drugs (An International Journal on Medicinal Herbs). 1(2): 49-57.

FAO. 1991. Guidelines: Land evaluation for extensive grazing. FAO Soils Bulletin No. 58. FAO, Rome, Italy. 170 pp.FAO. 1993. Guideline for land use planning. FAO Development Series, No: 1, FAO, Rome, 96 pp.

Fazilati, A. and Hosseini Araghi, H. 2017. Country Rangelands and management, adjustment and reclamation methods of it. Range engineering office press. (In Farsi)

Hamzehnejad, N. Arzani, H. Bagheri, R. and Javadi S.A. 2020. Prioritization of Rangeland Species Functions with Emphasis on Indigenous Knowledge of Range Holders (Case study: Titoeieh Area in Baft Township, Kerman, Iran). Journal of Rangeland Science., 10 (4): 370-383.

Holechek, J.L. Pieper, R.D. and Herbel, C.H. 2001. Range Management Principles and Practices, 4 th ed. Prentice Hall, Upper Saddle River, NJ. 420 pp.

Moghimi, J. 2005. Some introductions are important for suitable rangeland and development of rangeland reform in Iran. Technical Office of Forests and Rangelands Organization and Watershed management, 670 pages.(In Farsi)

Miranda, J.J.M. 2021. Medicinal plants and their traditional uses in different locations. In Phytomedicine (pp. 207-223). Academic Press.

Motamedi, J. 2023. Suitability Assessment of Mountain Rangelands in the Marghevar Region of Urmia for Dual-Purpose Grazing and Medicinal Plant Exploitation. Rangeland. 10:17(2):312-33.

Movaghari, M. Arzani, H. Tavili, A. Azarnivand, H. Saravi, M. and Farahpoor, M. 2015. Suitability of medicinal plants in rangelands of Lasem Watershed (Amol-Mazandaran Province). Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants. 30 (6); 898-914.(In Farsi)

Sour, A. Arzani, H. Hosseini, S.H. Tavili, A. and Farahpour, M. 2013. Determination of rangeland suitability for medical and industrial plants utilization according to the instruction (case study: middle Taleghan rangelands). International Journal of Agriculture, 3(3): 610-623. 

 

Determination of Suitability for Medicinal Functions in Daj Rangelands in Bam County

 

Mina Alizadeh1 and Reza Bagheri2

1Graduated in Range Management Major (Medicinal plant), Department of Natural Resources, Baft Branch, Islamic Azad University, Baft, Iran

2Associate Professor, Department of Natural Resources, Baft Branch, Islamic Azad University, Baft, Iran

 Corresponding Author’s Email: [e-mail] 

(Received: April. 17, 2024– Accepted: June. 20, 2024)

 

 

ABSTRACT

 

Daj region, which is part of Bam city, has high potential in the field of medicinal plants due to its great plant diversity. Therefore, the aim of this study was to identify and determine the suitability for the use of medicinal plants in this field. This research was conducted based on the method of FAO, 1991. In this method, to determine the suitability classes, the use of rangelands for different classes are considered as four good quality classes (S1), medium (S2), poor (S3) and unsatisfactory (N). The restrictive condition method was also used to determine the final model. According to the results, the most limiting environmental factor for harvesting medicinal species is the economic index of production. According to the results of this study The economic index of production is considered as an important limiting factor for competence, especially for the plant types of Fourtonia sp and Cousinia stocki, so that these two communities are considered unsuitable in terms of harvesting medicinal species and also plant types Rhazya stricta and Zygophllum eurypterum have poor competence in this index, according to this modeling, the competence of three plant communities of Amygdalus scoparia- Pistacia atlantica, Artemisia sieberi, Amygdalus scoparia was assessed as moderate which can be properly utilized by indigenous individuals to have better livelihood and sustainable management on rangeland ecosystems.

 

Keywords: Habitat, Competence, Medicinal Plants.