تأمّلی بر فتاویِ جهادی در جنگِ روس (1218-1243هـ ق)

محورهای موضوعی : تاریخ ایران دوره اسلامی

مصطفی صالحی ساروکلایی ¹ , سید علیرضا ابطحی ^{2 *} , فیض الله بوشاسب گوشه ³

1 - گروه تاریخ، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران.
2 - گروه تاریخ، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران.
3 - گروه تاریخ، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران.

تاریخ دریافت : 1404/04/11 تاریخ پذیرش : 1404/05/24 تاریخ انتشار : 1404/06/28

کلید واژه: فتاویِ جهادی, علما, جنگِ روس, تهاجمِ کفّار, بلادِ اسلام.,

چکیده مقاله :

دربارۀ صدور فتاوی جهادی توسط علما در تهاجم روس به ممالک محروسۀ قاجار (1218- 1243 هـ ق)، عموما از نتیجه و کارکرد آن‌ها بحث می‌شود. بنابراین، مسأله، چگونگی صدور و نحوه جمع‌آوری فتاوی شده است. اما به این‌که «مسألۀ فتاوی» آن‌هم از منظر خود نصّ فتاوی چه بوده است، کم‌تر توجّه می‌شود. در جستار حاضر کوشش شد به این پرسش پاسخ داده شود که از منظر نصّ فتاوی، «مسألۀ فتاوی» چه بود؟ لذا هدف این جستار، نه نتیجه و کارکرد فتاوی، بلکه شناختی از نوع نگاه علما بود. درین راستا معناپذیری تهاجم روس برای علما بنابر نوع مواجهۀ آن‌ها با تهاجم، بررسی شد. این بررسی با رویکردی توصیفی-تحلیلی از نصّ فتاوی جهادی، انجام شد. نتیجه این جستار نشان می‌دهد مسألۀ فتاوی جهادی، تحقّق چشم‌اندازی از بلاد اسلام بود که عاری از وجود کفّار باشد. 

چکیده انگلیسی:

Regarding the issuance of jihad fatwas by scholars (Ulema) during the Russian invasion of the protected domains of Qajar (1218-1243 AH), the discussion generally revolves around their outcome and function. Thus, the issue has been the manner of issuing and compiling the fatwas. However, less attention has been paid to the "issue of the fatwas" themselves - particularly from the perspective of the actual text of the fatwas. In the present essay, an attempt has been made to answer the question: From the perspective of the fatwa texts themselves, what was the "issue of the fatwas"? Therefore, the aim of this essay is not the outcome or function of the fatwas, but rather an understanding of the scholars' perspective. In this regard, the meaning of the Russian invasion for the scholars - based on their mode of confronting the invasion - has been examined. This examination was conducted using a descriptive-analytical approach to the texts of the jihad fatwas. The result of this essay reveals that the issue of the jihad fatwas was the realization of a vision of Islamic lands free from the presence of unbelievers.

منابع و مأخذ:

احسائی، عبدالله (1387هـ ق). رسالۀ شرحِ احوالِ شیخ احمد احسائی، ترجمۀ محمّدطاهر کرمانی، چاپِ دوّم، کرمان: چاپخانۀ سعادتِ کرمان.
آدمیّت، فریدون (1985). ایدئولوژیِ نهضتِ مشروطیتِ ایران، جلدِ اوّل، چاپِ دوّم، استکهلم: کانونِ کتابِ ایران.
آدمیّت، فریدون (1397). روابطِ دیپلماتیکِ ایران با انگلستان، عثمانی و روسیه 1830-1815، ترجمۀ علی‌رضا پلاسیّد، چاپِ اوّل، تهران: نشرِ گستره.
تنکابنی، محمّد بن سلیمان (1383). قصص العلماء، به کوششِ محمّدرضا برزگر خالقی و عفّت کرباسی، تهران: علمی و فرهنگی.
جونز، سر هارفورد (1386). خاطراتِ سر هارفورد جونز، ترجمۀ مانی صالحی علّامه، چاپِ اوّل، تهران: ثالث.
خاوری شیرازی، فضل‌الله (1380). تاریخِ ذوالقرنین، جلدِ اوّل، تصحیحِ ناصر افشارفر، چاپِ اوّل، تهران: انتشاراتِ کتابخانه، موزه و مرکزِ اسنادِ مجلسِ شورایِ اسلامی.
دروویل، گاسپار (1365). سفر در ایران، ترجمۀ منوچهر اعتمادمقدّم، چاپِ دوّم، تهران: انتشاراتِ شباویز.
رجبی، محمّدحسن (1378). رسایل و فتاوایِ جهادی، چاپِ اوّل، تهران: سازمانِ چاپ و انتشاراتِ وزارتِ فرهنگ و ارشادِ اسلامی.
ـــــــــــــــــ (1390). مکتوبات و بیاناتِ سیاسی و اجتماعیِ علمایِ شیعه، جلدِ اوّل، چاپِ اوّل، تهران: نشرِ نی.
سپهر، محمّدتقی (1377). تاریخِ قاجاریه؛ از آغاز تا پایانِ سلطنتِ فتحعلی شاه، جلدِ اوّل، به اهتمامِ جمشید کیانفر، چاپِ اوّل، تهران: اساطیر.
صدرائی‌نیا، علی (1374). میراثِ اسلامیِ ایران، جلدِ دوّم، فصلِ هفتم: رسالۀ جهادیه؟ صص 183-207 و فصلِ هشتم: تحفه المجاهدین صص244-211، گردآورنده رسول جعفریان، چاپِ اوّل، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی.
قاضی طباطبائی، حسن (1347). «ارشادنامۀ میرزایِ قمی»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیاتِ تبریز، ش87.
قائم‌مقام فراهانی، میرزا عیسی (1380). احکام الجهاد و اسباب الرشاد، تصحیحِ غلامحسین زرگری‌نژاد، چاپِ اوّل، تهران: انتشاراتِ بقعه.
کاشف‌الغطاء، جعفر (1380). کشف الغطاء عن مبهمات الشريعة الغراء، المجلّد الأوّل، قم: دفتر تبلیغات اسلامیِ حوزۀ علمیۀ قم.
کانت، ایمانوئل (1396). نقدِ عقلِ محض، ترجمۀ بهروز نظری، ویراستِ دوّمِ ترجمۀ فارسی محمّدمهدی اردبیلی، چاپِ سوّم، تهران: ققنوس.
کشفی، جعفر (1381). تحفه الملوک، جلدِ اوّل و دوّم، به کوششِ عبدالوهاب فراتی، چاپِ اوّل، قم: بوستانِ کتابِ قم.
ــــــــــــ (1375). میزان الملوک و الطّوایف و صراط المستقیم فی سلوک الخلائف، به کوششِ عبدالوهاب فراتی، چاپِ اوّل، قم: انتشاراتِ دفترِ تبلیغاتِ اسلامی.
لغت‌نامۀ دهخدا (1377). جلدِ دوّم و هشتم، چاپِ دوّم از دورۀ جدید، تهران: مؤسسۀ انتشارات و چاپِ دانشگاهِ تهران.
میرزایِ قمی، ابوالقاسم بن محمّدحسن (1371). جامع الشتات، جلدِ اوّل، چاپِ اوّل، تهران: انتشاراتِ کیهان.
ناطق، هما (2537). از ماست که بر ماست، چاپِ سوّم، تهران: انتشاراتِ آگاه.
ـــــــــ (1391). دو مقاله دربارۀ روحانیت، بی‌جا: نشرِ آلترناتیو.
وقایع‌نگار مروزی، محمّدصادق (1369). تاریخِ جنگ‌هایِ ایران و روس؛ آهنگِ سروش، گردآورنده حسین آذر، تصحیحِ امیرهوشنگ آذر، چاپِ اوّل، تهران: به نشرِ مصحّح.
هدایت‌پناه، محمّدرضا، عابدی، احمد (1373). میراثِ اسلامیِ ایران، جلدِ اوّل، فصلِ دوّم: ارشادِ عباد به حکمِ جهاد صص117-77، گردآورنده رسول جعفریان، چاپِ اوّل، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی.