خاستگاه و ساختار عقلانیت ابزاری و نقد آن از منظر فلسفه، اقتصاد و جامعه شناسی
محورهای موضوعی : کاوش های عقلی"
1 - استادیار گروه حقوق دانشگاه آزاد قزوین
کلید واژه: عقلانیت ابزاری, خردستیزی, ساختار, ثنویت, سوژه باوری,
چکیده مقاله :
هدف اصلی این پژوهش بررسی خاستگاه و ساختار عقلانیت ابزاری و همچنین نقد آن از چشم انداز فلسفه،اقتصاد و جامعه شناسی است.فرضیه اصلی پژوهش این است که عقلانیت ابزاری از دل ساختار و الگوی شناسایی عقل به مثابه ابزار شناخت حقیقت پدید آمده و دچار دگردیسی در علوم مختلف شده است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که عقلانیت ابزاری به مثابه وسیله شناخت در فلسفه، اقتصاد و جامعه شناسی بر پایه ساختار دوگانه گرای ذهن و از دل ثنویت هایی چون معقول/محسوس، سوژه/ابژه،عقل/تجربه ،هدف/وسیله، طبیعی/مصنوعی پدیدار گشته است و از عصر روشنگری با تمرکز بر ثنویت وسیله/هدف، برمبنای جنبه عقلانی وسایل(گزینش بهترین ابزار حداکثر سازنده مطلوبیت) و غیرعقلانی هدف(امیال و ارزشها) تداوم یافت. .با این وجود در پی جنبش های فکری نوینی که در علوم اقتصاد، جامعه شناسی، فلسفه ، عصب شناسی ، محیط زیست و علوم کامپیوتری رخ داده است، عقلانیت ابزاری و مبانی ساختاری آن مورد انتقادهای فراوانی شده است و گرایش به سمت نفی ابزارگرایی انسان و خردستیزی نمود بیشتری دارد. برآیند مشترک این نقدها بر نفی سوژه باوری، سلطه ابزاری، فردگرایی انحصاری ،کامل-پنداری عقلانیت و لزوم توجه به یکپارچگی انسان با طبیعت ،نفی برتری و استیلای انسان، تعامل و برهمکنش انسان با محیط پیرامونی حکایت دارد.
The main purpose of this research is to examine the Orogin and structure of Instrumental rationality and also to criticize it from the perspectives of philosophy, economics and sociology. The main hypothesis of the research is that Instrumental rationality as means of cognition emerged from The structure and pattern of identifying reason as a instrument for knowing the truth the and underwent a metamorphosis in Science has become different. The findings of the research indicate that rationality as a force of cognition in various human sciences is based on the dualistic structure of the mind and from the dualities such as reasonable/perceptible, subject/object, soul/body, goal/means, natural/artificial has appeared and It continued from the Enlightenment era by focusing on the duality of the means/goal, based on the rational aspect of the means (choosing the best tool that maximizes utility) and the irrationality of the goal (desires and values) . Nevertheless, following the new intellectual movements that have occurred in economics, sociology, philosophy, neuroscience, environment and computer science, instrumental rationality and its structural foundations have been subjected to many criticisms and the tendency towards the negation of human instrumentalism and Pettiness has more manifestations. The common outcome of these criticisms is the negation of the subject of belief, instrumental domination, exclusive individualism, the complete concept of rationality and the need to pay attention to the integration of man with nature, the negation of man's supremacy and dominance, and the interaction of man with the surrounding environment
Abbaspour, Ebrahim (2017), 'Methodological investigation of Habermas' theory of subjective action with a critical approach', Cultural and Social Knowledge, 64 - No. 2, pp. 35-64[In Persian]
Ahmadi, Babak (2012), Modernity and Critical Thought, Tehran, Markaz [In Persian]
Aristotle (1987), about self, Ali Murad Davoudi, Tehran, Hikmat[In Persian]
Aristotle (2013), Metaphysics, Sharafuddin Khorasani, Tehran, Hekmat[In Persian]
Aron, Rymond (2012), Basic stages of the course of thought in sociology, translated by Baqir Parham, Scientific and Cultural Publications, Tehran [In Persian]
Arvan, M., & Maley, C. J. (2022). Panpsychism and AI consciousness. Synthese, 200(3
Beck, Jacob (2019). Perception is Analog: The Argument from Weber’s Law. The Journal of Philosophy 116(6): 319-49
Bailey, Andrew (2019), Philosophy of Mind, Yasser Pourasmail, Tehran, Lega Publishing[In Persian]
Benson, John (2003), Environmental Ethics, Abdul Hossein Vahabzadeh, Tehran, Jihad University Press[In Persian]
Blaug, Mark (2006) ts Explain, second edition, Cambridge University Press.Digital Printing
boudon,R,(1998) Limitations of Rational Choice Theory, American Journal of Sociology,vol104,no3
Brunswik, E. (2001). Scope and aspects of the cognitive problem. In K. R. Hammond & T. R. Stewart (Eds.), The essential Brunswik: Beginnings, explications,applications (pp. 300–312). New York, NY: Oxford University Press/
Coleman, James S. The Foundations of Social Theory. Cambridge, MA, 1990: Belknap of Harvard UP. pp. 300–318
Coleman, James, (1998) Foundations of Social Theory, translated by Manouchehr Sabouri, Tehran: Nei Publishing[In Persian]
Copleston, Frederick (1991), History of Philosophy, Jalaluddin Mojtaboi, first volume, Tehran, Scientific and Cultural Publication[In Persian]
Copleston, Frederick (2010), History of Philosophy, Amir Jalaluddin Aalam, Volume 5, Tehran, Scientific and Cultural Publications[In Persian]
Copleston, Frederick (2013), History of Philosophy, Dariush Ashuri, Volume 7, Tehran, Scientific and Cultural Publications[In Persian]
Craib, Ian (2003), Classical Social Theory, Shahnaz Mesmaparst, Tehran, Aghah Publication[In Persian]
Damasio,1994,Descartes error:Emotion,Reason and Human brain,Putnam,newyork
Davodi, Alimurad (1970), Reason in Peripatetic school, Tehran, Mardambarz publication[In Persian]
Deleuse, Gilles & Felix Guattari (1987). A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia (Brian Massumi). Minneapolity: University of Minnesota Peres
Deleuse, Gilles (1994). Difference and Repetition. New York: Columbia University Press
Dennett,1987,Mid-term examination, The Journal of Philosophy,Vol. 87, No. 4, pp. p339-350
Duchaine, B., Cosmides L. and J. Tooby (2001), “Evolutionary Psychology and the Brain”, Cognitive Neuroscience, Vol. 11
Elster, J. (1991), Rationality and Social Norms, European Journal of Sociology, Vol. 32, No. 1
Émile Bréhier, (2006), History of 17th century philosophy, Ismail Saadat, Tehran, Hermes Publishing[In Persian]
Engelen, B. (2005), The Politics-Economics-Ethics Continuum Revisited, Romanian Journal of Bioethics, Vol. 3, No.
Engelen,(2007), Rationality and Institutions: an Inquiry into the Normative implications of Rational Choice Theory (Doctoral Dissertation),Katholieke Universiteit Leuven. Retrieved from,
Erwin Dekker and Blaž Remic,(2019) "Two types of Ecological Rationality: Or how to best combine psychology and economics",Journal of economic methodology ,pp291-306
Eugenio Kavanagh, Andre (2019), Theories of Consciousness, Saeed Sabbaghipour, Tehran, Arjamand [In Persian]
Farabi, Abu Nasr (1981), Opinions of the People of a Virtuous City. Translated by Seyyed Jafar Sajjadi, Tehran: Tahori, [In Persian]
Foka-Kavalieraki, Y. and Aristides N. Hatzis (2011), "Rational after All: Toward an Improved Theory of Rationality in Economics", Revue de Philosophie Economique, Vol. 12, No. 1, pp. 3-51
Ghalib, Fatemeh and others (2014), "an analytical review on the integration of agency and structure in Pierre Bourdieu's thought", Contemporary Sociological Researches, No. 6, pp. 117-143[In Persian]
Ghazali, Imam Muhammad, Ihya Ulum al-Din, Volume 1, Qom, Dar al-Kitab al-Arabi,[In Arabian]
Gigerenzer, Gerd; Todd, Peter M.(2012); The ABC Research Group (eds.). Ecological Rationality: Intelligence in the World. New York: Oxford University Press. pp. 487–497
Gill, John (2009). Andalucía : a cultural history. Oxford: Oxford University Press
Heckethorn, C.W. (2011). The Secret Societies of All Ages & Countries (Two Volumes in One). Cosimo Classics
Ibn Sina (1404 BC) Al-Shifa - Book of Evidence; Corrected by Ibrahim Madkour; Qom: Ayatollah Najafi Marashi Library,[In Arabian]
Javadi Yeganeh, Mohammad Reza, (2007), "sociological approaches of rational choice theory", culture strategy magazine, number 3, pp. 33-64[In Persian]
Johnson, Mark (2019), Embodied Mind, Meaning, and Reason: How Our Bodies Give Rise to understanding, Jahanshah Mirza Beigi, Tehran, agah publication[In Persian]
Johnson, Mark (2019), The Body in the Mind: The Bodily Basis of Meaning, Imagination, and Reason, Jahanshah Mirza Beigi, Tehran, Aghah Publication[In Persian]
Kahneman, D. & Tversky, A. (1979). "Prospect theory: An analysis of decision under risk". Econometrica, No.47, p. 263-291
Kahneman, D. & Tversky, A. (2000). Choices, Values and Frames. Princeton University Press. Kamro,
Kahneman, D. (1994). "New challenges to the rationality assumption". Journal of Institutional and Theoretical Economics, 150(1), p. 18-36.
Karaib, Ian (2012), Modern Social Theory, Abbas Mokhbar, Tehran, Aghah Publication[In Persian]
Keith Meslin (2015) - Philosophy of Mind - Mehdi Zakari, Tehran, Scientific and Cultural Publications[In Persian]
Kenny, Anthony(2006), A New History of Western Philosophy, vol.1, Oxford University press,
Khakpour, Mohammad (2019), "Nietzsche and Saeb: two petty thinkers", Philosophical Reflections, vol. 24[In Persian]
Kirk; Raven; Schofield (1983), The Presocratic Philosophers (second ed.), Cambridge University Press. See pp. 204 & 235
Kompridis, Nikolas (2000). "So We Need Something Else for Reason to Mean". International Journal of Philosophical Studies. 8 (3): 271–295
Lacey, A.R. (1996), A Dictionary of Philosophy, 1st edition, Routledge and Kegan Paul, 1976. 2nd edition, 1986. 3rd edition, Routledge, London
Lakoff, George, Johnson, Mark, (2021) Metaphors that we live by, Jahanshah Mirza Beigi, Tehran,agahpub [In Persian]
Lamont, Michele (1987). "How to Become a Dominant French Philosopher: The Case of Jacques Derrida" American Journal of Sociology. 93 (3
Lessenoff Michael (1996)-15 political philosophers of the 20th century, translated by Khashayar Dehimi, Tehran, Mahi publication[In Persian]
Lewis A. Coser, (2004), Sociological Theories, Farhang Ershad, Tehran, Ney Publishing[In Persian]
losee,john(2001),A Historical Introduction to the Philosophy of Science,Fourth edition, OXFORD UNIVERSITY PRESS,
Machlup, Fritz (1978). Methodology of Economics and other Social Sciences, New York and London Academic Press. Inc
Markie, P. (2004), "Rationalism vs. Empiricism" in Edward D. Zalta (ed.), Stanford Encyclopedia of Philosophy, Eprin
Markwica, Robin (2018). Emotional Choices: How the Logic of Affect Shapes Coercive Diplomacy (First ed.). Oxford: Oxford University Press
Marwala,(2017), Rational Choice and Artificial Intelligence, http://arxiv.org/pdf/1703.10098
Mashhadi, Ali & Keshavarz, Ismail (2013), "Reflection on the Philosophical Foundations of the Right to a Healthy Environment", Islamic Law Quarterly of Imam Sadiq University, No. 2, pp. 47-70[In Persian]
Moghaddis, Ali Asghar & Islam, Ali Reza, (2016)" Exploration of rational choice theory with emphasis on Michael Hector's opinions", Journal of Social Sciences of Ferdowsi University, pp. 211-175[In Persian]
Motamedi, Mansour & Abdi, Wali (2012), "an analytical and critical approach to the concept of Logos from ancient Greece to the Church Fathers", Islamic Studies: Philosophy and Kalam, pp. 128-105[In Persian]
Næss, Arne (1989) [1976]. Ecology, Community and Lifestyle: Outline of an Ecosophy. Translated by David Rothenberg. Cambridge, UK; New York: Cambridge University Press
Nagl,L,2022, Digital Technology: Reflections on the Difference between Instrumental Rationality and Practical Reason, Kantian Journal, Vol. 41. №
Nash, Roderick (1990), The Rights of Nature, A History of Environmental ethics , University of Wisconsin Press
Novack, George, (2005) Empiricist Philosophy, Parviz Babaei, Tehran, Azadmehr Publishing[In Persian]
Oppy, Graham & Dowe, David (2011) The Turing Test Archived 20 March 2012 at the Wayback Machine. Stanford Encyclopedia of Philosophy
Plato (1374), Republic, Fouad Rouhani, Tehran, Scientific and Cultural Publications
Pojman, Louis, (2013), Environmental Ethics, Mohsen Talasi, Tehran, Development Publishing House
Putnam.H(1960).Minds and Machines, ,university of newyork perss
Qanbari, Hassan (2016), "the epistemological field of reason according to Aristotle:, Islamic Philosophy and Theology Quarterly, No. 53[In Persian]
Ralph Hertwig,(2022) Studies in Ecological Rationality, Topics in Cognitive Science,
Renani and others (2012), "criticism of classical rationality; Simon's bounded rationality approach", Comparative Economics Quarterly-Number 2-pp.77-99[In Persian]
Renani-Mohsen and others (2016)-" Criticism of rational choice from the point of view of competing approaches": Economic Studies Quarterly-Number 73[In Persian]
Ritzer, George (1995), Sociological theories, Mohammad Sadaq Mahdavi et al., Tehran, Shahid Beheshti University Press. [In Persian]
Ritzer, George (2003) Sociological theory in the contemporary era - translator: Mohsen solasi, Tehran, scientific publication[In Persian]
-Sahotra, Sarkar (2011) , A Companion to the Philosophy of Biology, WileyBlakwell Publication
Sajjadi and Vadigran, (2017) "Explanation of the epistemology of Gilles Deleuze and Allameh Tabatabai and criticism of the challenges of rhizomatic approach", epistemological studies in Islamic University, Volume 2[In Persian]
Sajjadi, Syedmehdi, Panahan, Maryam (2013), "a reflection on the evolution of the concept and place of reason in the ancient Greek and medieval periods and its implications for education", Shahid Chamran University Educational Sciences Journal, number 2, pp. 25-44[In Persian]
Schmidtz, D. (1993), “Reasons for Altruism”, Social Philosophy and Policy, Vol. 10, No. 1, pp. 52-68
Searle, J. R. (2007). Freedom and Neurobiology: Reflections on Free Will, Language, and Political Power. Columbia University Press
Sediqi, Behrang (2009)," Anthony Giddens' Theory of Construction", Social Research Quarterly, No. 9, pp. 141-167[In Persian]
Shrader-Frechette, Kristin (1987). "Reviewed Work: Respect for Nature: A Theory of Environmental Ethics by Paul W. Taylor". Ecology Law Quarterly. 14 (2)
Simon, H. (1990). Bounded Rationality. In: Utility and Probability. J. Eatwell, M. Milgate & P. Newman (Eds.). New York: Norton.
Simon, Herbert A. (1955). "A Behavioral Model of Rational Choice". The Quarterly Journal of Economics. 69 (1): 99–118
Singer, Peter (1989), All Animals are Equal, New Jersey
Smith, V. L. (1991). "Rational Choice: The Contrast between Economics and Psychology". Journal of Political Economy, 99, 877–897/
Spinks, Lee (2008), Friedrich Nietzsche , translated by Reza Valiyari, Tehran, Nashmarkaz
Stroll, Avrum, (2012) Twentieth-Century Analytic Philosophy, Fereydoun Fatemi, Tehran, Merkaz pub, [In Persian]
Stuart J. Russell and Peter Norvig,(2010) Artificial Intelligence A Modern Approach,prentice hall
Stenmark, Mikaeal, Rationality in Science, Religion, and Everyday Life, University of Notre Dame Press (1995
Taylor, Seth (2013) Left-Wing Nietzscheans: The Politics of German Expressionism 1910-1920, Walter de Gruyter
Tosli, Gholam Abbas (1400), Sociological Theories, Tehran, Samet Publications [In Persian]
Tshilidzi Marwala(2017), Rational Choice and Artificial Intelligence, University of Johannesburg
Turner,janathon H(1998),the structure of sociological theory,wadworth publishing company
Wali Abbas, Mohammadi Mohammad Karim (2011), "Politics as Communicative Rationality", Specialized Quarterly of Political Science, Vol 14
Weber, Max (1382), Protestant ethics and the spirit of capitalism, Abdul Karim Rashidian, Tehran, Scientific and Cultural Publications[In Persian]
Wilkinson, N. & Klaes, M. (2012). An Introduction to Behavioral Economics. Hampshire: Palgrave Macmillan. Youngsteadt, E. (2008). Case Cl
Rational Explorations Vol. 4, No.1, Spring 2025 |
|
The Origin and Structure of Instrumental Rationality and Its Critique from the Perspectives of Philosophy, Economics, and Sociology
Assistant Professor, Law Department, Qazvin Branch, Islamic Azad University, Qazvin, Iran
Article Info | ABSTRACT |
Article type: Research Article
Received: 15/11/2024 Accepted: 04/01/2025 |
This research investigates the emergence and transformation of instrumental rationality across philosophy, economics, and sociology. Instrumental rationality, conceived as a means of acquiring knowledge, has undergone significant metamorphosis, particularly since the Enlightenment. The dualistic structures of subject/object, mind/experience, and means/ends have shaped this conception. While it initially aimed to optimize means for achieving goals, it gradually extended to artificial rationality constructs. The study critiques instrumental rationality’s tendency towards reductionism, subjectivism, and ecological neglect, advocating instead for a holistic model that emphasizes human integration with nature and communal values. The analysis is based on a synthesis of philosophical, economic, and sociological perspectives. Keywords:Anti-Reductionism; Dualism; Ecology; Instrumental Rationality; Subjectivism
|
*Corresponding Author: Smaeil keshavarzsafi yi Address: Assistant Professor, Law Department, Qazvin Branch, Islamic Azad University, Qazvin, Iran. E-mail: keshavarzsmaeil@gmail.com | |
Article Type: Research The Quarterly Journal of Lesān-E Mobeen, Vol. 12, New Series, No.44, Summer 2021
|
| فصلنامه علمی
کاوش های عقلی
|
|
خاستگاه و ساختار عقلانیت ابزاری و نقد آن از منظر فلسفه، اقتصاد و جامعه شناسی
اسماعیل کشاورز صفی ئی
استادیار حقوق، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران
اطلاعات مقاله | چکیده |
نوع مقاله: مقاله پژوهشی
دریافت: 25/08/1403 پذیرش: 15/10/1403 | هدف اصلی این پژوهش بررسی خاستگاه و ساختار عقلانیت ابزاری و همچنین نقد آن از چشم انداز فلسفه،اقتصاد و جامعه شناسی است.فرضیه اصلی پژوهش این است که عقلانیت ابزاری از دل ساختار و الگوی شناسایی عقل به مثابه ابزار شناخت حقیقت پدید آمده و دچار دگردیسی در علوم مختلف شده است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که عقلانیت ابزاری به مثابه وسیله شناخت در فلسفه، اقتصاد و جامعه شناسی بر پایه ساختار دوگانه گرای ذهن و از دل ثنویت هایی چون معقول/محسوس، سوژه/ابژه،عقل/تجربه ،هدف/وسیله، طبیعی/مصنوعی پدیدار گشته است و از عصر روشنگری با تمرکز بر ثنویت وسیله/هدف، برمبنای جنبه عقلانی وسایل(گزینش بهترین ابزار حداکثر سازنده مطلوبیت) و غیرعقلانی هدف(امیال و ارزشها) تداوم یافت. .با این وجود در پی جنبش های فکری نوینی که در علوم اقتصاد، جامعه شناسی، فلسفه ، عصب شناسی ، محیط زیست و علوم کامپیوتری رخ داده است، عقلانیت ابزاری و مبانی ساختاری آن مورد انتقادهای فراوانی شده است و گرایش به سمت نفی ابزارگرایی انسان و خردستیزی نمود بیشتری دارد. برآیند مشترک این نقدها بر نفی سوژه باوری، سلطه ابزاری، فردگرایی انحصاری ،کامل-پنداری عقلانیت و لزوم توجه به یکپارچگی انسان با طبیعت ،نفی برتری و استیلای انسان، تعامل و برهمکنش انسان با محیط پیرامونی حکایت دارد. کلمات کلیدی: عقلانیت ابزاری،خردستیزی، ساختار،ثنویت،سوژه باوری
|
⁕-نشانی پست الکترونیکی نویسنده مسئول: keshavarzsmaeil@gmail.com
1- مقدمه
مفهوم عقل یکی از کهن ترین و دیرپاترین مفاهیم در سپهر اندیشه انسان است.علی رغم تنوع موجود در خصوص مفهوم عقل و انواع عقلانیت در میان اندیشمندان، آنچه بیش از هرچیزی می توان به عنوان ویژگی مشترک تعاریف عقل از آن یاد نمود، تلقی عقل به مثابه نیرو، قوه یا استعداد ذهنی انسان برای شناخت، ادراک و فهم و بطور کلی قوه معرفت (شناخت) جهت گزینش راه حل و تصمیمگیری است(.Kompridis, 2000: 271–295/ داودی، 1349: 21/ غزالی، ، ج1: 13-16 و ج3: 85/ ابن سينا؛ ١٤٠٤ق: 39-41/فارابي،.1361 : 84-85).. مطالعه خاستگاه پدیداری و دگرگونی مفهوم عقلانیت حاکی از آن است که این مفهوم از دل ساختاری معین برخاسته است و در طی زمان در علوم مختلف مورد دگرگونی واقع شده است. یکی از سویه های طبقه بندی عقلانیت، ثنویت عقلانیت ماهوی یا ارزش شناختی در برابر عقلانیت ابزاری است..در این طبقه بندی عقلانیت از حیث اینکه آیا صرفا وصف انتخاب عقلانی ابزارها و وسایل مناسب(صرف نظر از ارزشگذاری هدف) جهت دستیابی به هدف است یا اینکه اهداف(نظیر عدالت، شادی، صلح و آزادی) فی نفسه و ذاتا ارزشمند و قابلیت اتصاف و انتساب عقلانیت را دارند به عقلانیت ابزاری و ماهوی یا ارزش شناختی تقسیم می‌شود(جمشیدی‌ها،نادی،1398:31-32،Laudan,1984:47-49،Foley,1988:131). در مورد مفهوم عقلانیت و ابعاد آن پژوهش های بی شماری از سوی اندیشمندان در فلسفه، اقتصاد و جامعه شناسی به عمل آمده است. نظیر: 1-جمشیدی ها&نادی،" بررسی عقلانیت ارزششناختی و چگونگی حصول آن در اندیشه ماکس وبر"تجزیه و تحلیل منطقه خاکستري":1398، مجله جامعه شناسی ایران 2-قائمی نیا، علیرضا،" چیستی عقلانیت"1383، مجله ذهن 3- جوادی یگانه،محمدرضا،(1387)،رویکردهای جامعه شناسانه نظریه انتخاب عقلانی،مجله راهبرد فرهنگ، 4- رنانی و دیگران(1391)، نقد عقلانيت كلاسيك؛ رويكرد عقلانيت محدود (مرزبندي شده) سايمون،فصلنامه اقتصاد تطبیقی.5- دهقانی، محمود" کاوشی در چالشهای پارادایم «عقلانیت ابزاری» در اقتصاد متعارف (با ارائه دیدگاه «عقلانیت محدود با رویکردی جدید)»،1402،فصلنامه جستارهای اقتصادی ایران. با این وجود آنچه تا کنون در محافل فکری کمتر بدان پرداخته شده است، خاستگاه پدیداری عقلانیت ابزاری و نحوه دگردیسی آن در طی تحولات اندیشه های فلسفی، جامعه شناختی و اقتصادی است.ضمن اینکه در آثار کمتری به بررسی همزمان تحولات مشترک عقلانیت ابزاری در علوم مختلف و تاثیرگذاری آن بر یکدیگر پرداخته شده است. در این مقاله بناست در گام اول نحوه پدیداری و دگرگونی عقلانیت ابزاری در فلسفه، اقتصاد و جامعه شناسی مورد بررسی قرار گیرد و سپس تکیه بر دستاوردهای نوین علوم انسانی و تجربی که دارای هم افزایی و تاثیر متقابل بر یکدیگر بوده اند ، به نقد عقلانیت ابزاری بپردازیم.
2- خاستگاه عقلانیت ابزاری در فلسفه
2-1 عقلانیت ابزاری در فلسفه یونان باستان
از زمان طلوع فلسفه در یونان باستان مسئله تحیر و دوستداری شناخت حقیقت(هستی پیرامونی) و نظم حاکم در آن مورد توجه انسان قرار گرفت. ریشه عقلانیت در یونان باستان به واژگانی چون لوگوس و نوس باز می گردد. Kirk;,1983: 204 & 235.) (کاپلستون، 1368 الف: 83). (کاپلستون، ،1380 ب: 453/ کلی ،1382: 115) تاکید هراکلیتوس و آناکساگوراس و بعدها رواقیون بر عقلانی بودن تمام طبیعت و توانایی عقل به شناسایی تمام امور طبیعت، ، نشان دهنده سویه ابزاری و کامل بودن عقلانیت(تلقی عقل به عنوان ابزار درست شناخت حقیقت) می باشد. در اندیشه افلاطون،تلقی عقل به مثابه نیرو و ابزار ادراک وشناخت حقیقت، نمود بیشتری یافت هرچند برخلاف پیشینیان خود،عقل را از منشا طبیعی و محسوسات جدا نمود..از دیدگاه وی حقیقت امری ثابت و تغییرناپذیر است که در جهان دائما در حال دگرگونی محسوسات دست یاقتنی نیست بر همین اساس قوای حسی انسان که با محسوسات سروکار دارد قادر به شناخت حقیقت نیست .حقایق ثابته ناظر بر امور کلی و ایده هاست که در عامل مثل یا ایده آل(عالم معقول) قرار دارد و ابزاری که قادر به شناخت و ادراک ایده ها و دانش کلی است، نیروی عقل(لوگوس) می باشد که این ابزار صرفا در اختیار انسان است.(سجادی،1392،:26-28/افلاطون،1374: 374) همچنین افلاطون در علم النفس خود از واژه پسوخه به عنوان نفس استفاده نموده و آنرا در تمثیلی استعاری به ارابه ران و دو اسب تشبیه کرده است به گونه ای که عقل را به ارابه رانی تشبیه می کند که سوار بر دو اسب اراده و شهوت است .(کاپلستون،1380: 241) تشبیه مذکور بیانگر تلقی افلاطون از عقل به مثابه عالی ترین جوهر نفسانی است که متمایز از بدن و شهوات جسمانی و عامل مهار و کنترل آن محسوب می شود. ارسطو نیزهرچند از مرزبندی آشتی ناپذیر عالم معقول و محسوس افلاطونی رویگردان بود و راه شناخت حقایق و مفاهیم کلی را از طریق تجربیات جزئی حسی می دانست ، اما همنوا با افلاطون عقل را به عنوان نیروی کامل شناخت حقایق و مفاهیم کلی تصور نمود به نحوی که وی شناخت درست حقیقت(امر کلی) را محصول فرایند چهارگانه ادراک حسی، یادآوری، تجربه مکرر و انتزاع کلی می دانست و در تمام این مراحل، عقل را عامل تعیین کننده در نظر گرفت (ارسطو، 1392: 41-45/قنبری، 1396: 45-47/ )
نفس عقلانی نزد ارسطو به منزله ابزار یا نیروی منفعلی است دارای توانایی فهم و شناخت است و در صورت فعلیت آن مبدل به عقل فعال می شود که موفق به شناسایی امر معقول گردیده است.(قنبری،1396: 49/داودی، ،1349: 21). فیلسوفان واندیشمندان اسلامی نظیر ابن سینا،فارابی، ابن رشد ،غزالی ، متاثر از مفهوم و طبقه بندی عقل بالقوه وبالفعل(فعال) ارسطو، عقل را به عنوان نیروی مدرک و شناسنده حقایق کلی( کلیات) تعریف نموده و مبادرت به طبقه بندی چهارگانه عقل هیولائی یا بالقوه(استعداد درک معقولات)، عقل بالملکه(صول تصدیقات به یاری برهان و استدلال)، عقل بالفعل(استدلال و برهان آفرینی) و عقل بالمستفاد(اندیشه آگاهانه به صورت عقلانی فعلیت یافته) نمودند.(غزالی، ج1: 13-16 و ج3:ص85/ ابن سينا؛ ، ١٤٠٤ق، : 39-41/فارابي،.1361 : 84-85/)همانطور که ملاحظه می شود در فلسفه یونان باستان وفلسفه اسلامی(به خصوص مکتب مشاء) مقوله شناخت حقیقت به عنوان هدف و نیروی عقل به عنوان ابزار یا وسیله دستیابی به حقیقت پایه ریزی شد. بدین ترتیب خاستگاه پیدایش عقلانیت ابزاری را می توان در ثنویت وسیله (عقل)/ هدف (شناخت حقیقت) و همچنین ثنویت سوژه(انسان تنها موجود خردمند)/ ابژه(عالم محسوسات به عنوان موضوع شناخت)جستجو نمود. نگرش ابزاری به عقل(وسیله شناخت حقیقت) ، خاستگاه عقلانیت ابزاری است.
2-2-:عقلانیت ابزاری در اروپای قاره ای
پس از رنسانس و آغاز عصر روشنگری وعلم-محوری، در تفکر اروپایی نوعی انشعاب بر اساس ابزار شناخت علمی و دستیابی به دانش به مثابه حقیقت بر پایه ثنویت افلاطونی معقول/محسوس و منطق دوگانه گرای قیاس/استقراء ارسطویی پدیدار شد.انشعابی موسوم به تجربه گرایی/خردگرایی.مبنای این ثنویت،گرایش به تجربه حسی یا استدلال عقلی به عنوان ابزار شناخت علمی و حقیقی بود. در اروپای قاره ای فیلسوفانی نظیر رنه دکارت، اسپینوزا و لایب نیتس ، تجربه و ادراکات حسی را ابزار مناسبی جهت شناخت علمی و دستیابی به حقیقت تلقی نکردند و در مقابل عقل (استدلال و تفکر و تحلیل ذهنی) را به عنوان ابزار دستیابی به دانش حقیقی و شناخت معتبر جهان-شمول تلقی نمودند.این دسته از اندیشمندان با تکیه بر اصول منطق و ریاضی، استدلال های قیاسی (انطباق امر کلی بر مصادیق جزئی)و انتزاعی را به عنوان ابزار شناخت حقیقی معتبر دانسته و داده های حسی را به دلیل احتمال خطا بودن و عدم اصابت آن به حقیقت مردود می شمارند(Lacey, , 1996:286 / Bourke, 1962: 263/بریه، 1385:72-87/ 199-2-4) . Leibniz, 1704: 150–15).برخی فیلسوفان نظیر کانت، ترکیبی از تجربه و تعقل را در دستیابی به شناخت علمی و حقیقی لازم دانسته اد. هرچند کانت را می بایست در تحلیل نهایی فیلسوفی خردگرا به حساب آورد و نقطه اوج خردگرایی اروپای قاره ای را در اندیشه های او جست. وی با طرح اندازی و ثنویت مشهور خرد نظری /خرد عملی ، معیار استدلالها وفهم معتبر عقلانی را به عنوان خرد استعلایی ارائه نمود و بر وجود مفاهیم پیشینی عقلانی و مقدم بر تجربه(نظیر مفهوم زمان، مکان، بعد،عدد) که لازمه ادراک حسی هستند تاکید نمود.خرد استعلایی در ایده آلیسم آلمانی سده نوزدهم به اوج خود رسید.برآیند افکار فیلسوفانی نظیر فیشته، شلینگ و هگل، پدیداری خرد استعلایی در قالب مفاهیمی چون من مطلق یا روح مطلق بود. نوعی سوژه محوری محض که در آن عقل(من یا سوژه) با دیالکتیک با طبیعت(ابژه یا غیر-من) به خودآگاهی و مطلق(اندیشه خود اندیش) می رسد(کاپلستون،1390: 60، 43) خردگرایی اروپای قاره ای از اواخر قرن 19 به تدریج دچار افول گردید که در بخش آتی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
2-3-:عقلانیت ابزاری در فلسفه انگلیسی زبان
در حوزه انگلیسی زبان، مسئله مواجهه فیلسوفان با عقلانیت همراه با پیچیدگی هایی درخور توجه است. بر خلاف آنچه تصور می شود، تقابل ابزارگرایانه تجربه گرایی با خردگرایی اروپای قاره ای در چهارچوب نفی ابزاری بودن عقل(وسیله شناخت معتبر) نیست بلکه آنچه این دو نحله فکری را از هم متمایز می سازد، مسئله اولویت در فرایند آغازین شناخت ( اینکه آیا شناخت وادراک به قول کانت بر پایه پیش فرض های ماتقدم و پیشینی عقلانی استوار است یا به زعم هیوم بر پایه ادراک حسی) و روش دستیابی به دانش(قیاسی یا استقرایی)است. در زمینه شناخت نظری هابز، لاک، بارکلی و هیوم با طرح اندازی مباحثی نسبتا مشترک ضمن اذعان به اینکه ادراکات عقلانی مبتنی بر شهود ، برهان، منطق و ریاضی ، یقینی ترین و معتبرترین شناخت های انسان تلقی می شوند ،به طور ضمنی به ستایش عقل و برتری آن نسبت به سایر شناخت ها پرداخته اند. همچنین در زمینه تجربه حسی به عنوان ابزار آغازین شناخت نسبت به امور واقع و طبیعت،هرچند وسیله آغاز شناخت را متعلق به ادراک و تجربه حسی می دانند، لیکن ادراکات حسی را به منزله تصورات(بسیط) یا انطباعاتی تلقی می کنند که در نهایت با محاسبات و سنجشگری خرد ابزاری، مبدل به تصدیقات و تصورات کلی و دسترسی به قوانین و معیار های معتبر و عام شمول می شود. (losee ,2001: 132-140 ، کاپلستون،1382، ج5،: 29،30،51،52،84،127،272،292 ،352/نواک ،1384: 37،46).
در حوزه عقل عملی ، رویکرد خرد ابزاری در جغرافیای انگلیسی زبان به مدد ظهور مکتب فایده گرایی توسط اندیشمندانی چون بنتام و جان استورات میل، نمود بیشتری یافت.به گونه ای که نوعی گذار از ابزاری بودن خرد به شناخت بهترین ابزار جهت دستیابی به هدف رخ داد.بدین مفهوم که از زمان افلاطون ، مقوله تلقی عقل به عنوان ابزار شناخت حقیقت مطرح بود . اما در این مرحله زمانی، مقوله ثنویت و تمایز وسیله/هدف نمود بیشتری یافت تا جایی که تمرکز عقل بر شناسایی بهترین وسیله جهت رسیدن به هدف بود و خود اهداف و ارزشها از وصف عقلانیت خارج شدند( (Stenmark, 1995:27-35). به عبارت دیگر عقل صرفا وسیله شناخت نبود بلکه عقل، ابزار شناخت بهترین ابزار جهت رسیدن به هدف بود. در این چهارچوب فکری با تکیه بر اندیشه هیوم،، اهداف و ارزشها واجد جنبه عاطفی و غیر عقلانی در نظر گرفته شدند آنچه عقلانی به شمار آمد، گزینش بهترین ابزار و وسیله جهت رسیدن به هدف بود(قائمی نیا،1383: 10-11). ترکیب خرد ابزاری با فایده گرایی به این نتیجه ختم شد که چنانچه هدف هر کنشگر انسانی، حدااکثر سازی منفعت و حدااقل سازی هزینه باشد،عقلانیت به منزله محاسبه الگوریتمی بهترین ابزار جهت نیل به این هدف خواهد بود.در این چهارچوب فکری، نظریه انتخاب عقلانی در علوم مختلف انسانی (اقتصاد،فلسفه، جامعه شناسی ، حقوق و اخلاق)از سوی متفکران انگلیسی زبان ، خاستگاه عقلانیت ابزاری در معنای امروزین خود( متمایز از عقلانیت ذاتی و جوهری) بود.انسانی کامل که با دسترسی بی نقص به تمامی داده های مورد نیاز اقدام به محاسبه دقیق گزینه ها و انتخاب بهترین گزینه برای نیل به هدف می نماید. بطور کلی از منظر این طرفداران این رویکرد رویکرد انسان موجودی عقلانی است و بر پایه عقلانیت ابزاری و پیامدگرا، کنشهای او معطوف به پیامدهایی است که از پیش مورد قصد یا نیت وی بوده است. به عبارت دیگرعامل انسانی بر اساس دلایل رفتار می کند (Elster, 1991: 109-129 / /Davidson,1970: 207-(224/Dennett,1987: 339-350/ Searle, 2007: 52-53دلایل انتخاب عقلانی یک رفتار از سوی عامل ، ترکیبی از باورها و امیال(ترجیحات) وی هستند به گونه ای که میل وی را با توجه به باورها و امیال دیگرش به بهترین صورت ممکن محقق نمایدEngelen, 2007: 19/ Duchaine& Cosmides,2001: 225-230.)). توجه فزاینده به جنبه ابزاری و عملکرد الگوریتمی و محاسباتی عقل در قرن بیستم موجب گسترش توجه به یافته های علمی عصب-زیست شناختی در خصوص آناتومی مغز و ذهن انسان گردید که رهاورد آن ظهور کارکرد گرایی توسط فیلسوفانی چون هیلاری پاتنم و جری فودور بود(بیلی ،1399: 174-177/199-201/اوجنیو کاوانا،1399: 104-105) ایده مرکزی این نظریه که خاستگاه آن به آلن تورینگ-ریاضی دان مشهور انگلیسی در قرن بیستم باز می گردد-،بر تلقی عقل و تفکر به مثابه ابزار(ماشینی با کارکرد محاسبه گری) است. در این نظریه، ذهن به عنوان یک ابزار محاسبه‌گر یا دستکاری کننده نماد عمل می‌کند. ذهن ورودی را از دنیای طبیعی گرفته، محاسبه و پردازش می‌کند و خروجی‌های جدیدی را به شکل‌های انتزاعی یا واقعی درست می‌کند(Putnam,1960 :148-180)یک محاسبه، یک فرایند گرفتن ورودی و دنبال کردن مرحله به مرحله الگوریتم برای بدست آوردن یک خروجی مشخص است .( مسلین،1395: 82-83).
به دنبال آلن تورینگ،جهان شاهد گسترش کمی و کیفی کامپیوترهای هوشمند و مباحث جدی در زمینه فلسفه ذهن و فلسفه هوش مصنوعی گردید.در میان تعاریف چهارگانه ارائه شده در خصوص هوش مصنوعی(1-تفکر انسان گونه2-تفکر عقلانی3-رفتار انسان گونه 4-رفتار عقلانی)،تمرکز بر روی دو پارامتر مهم عقل و انسان از یک طرف و تفکر و رفتار از طرف دیگر است که در این میان تعریف چهارم( شناسایی هوش مصنوعی به عنوان رفتار عقلانی) بیشتر طرفدار دارد.( Russell & Norvig, 2010: 1-4) . تمایز انسانی از عقلانی و ترجیح عقلانی بر انسانی نزد اندیشمندان هوش مصنوعی ، موید تلاش متخصصان هوش مصنوعی در معرفی عقلانیت ابزاری(تلقی عقل به عنوان ابزار محاسبه) به عنوان الگوی ایده آل عقلانیت است که با کمترین خطای محاسباتی و دسترسی به حداکثر داده و اطلاعات ممکن، مبادرت به انتخاب عقلانی بهترین گزینه(ابزار) جهت حداکثر سازی مطلوب (بهینه سازی مطلوبیت به عنوان هدف) می نماید(Marwala,2017:2-10./ Elster,2009,p16-17). عقلانیت دیجیتالی را می توان جدیدترین سویه عقلانیت ابزاری به شمار آورد که بر پایه شبیه سازی عملکرد محاسباتی ماشینهای هوشمند از سویه الگوریتمی و ابزاری عقل انسانی شکل گرفته است.( Nagl, 2022:p65-69 ).منظور از عقلانیت ابزاری و محاسباتی دیجیتال این است که رفتار ماشین های هوشمند در بازآفرینی و ارائه پاسخ های رفتاری بصورت دیجیتال می باشد به گونه ای که بازنمایی مقادیر فیزیکی در قالب محاسبات الگوریتمی کمیتی(عددی) و بصورت صفر ویک (بدون برخورداری از جنبه کیفی مقادیر بازنمایی شده) صورت می گیرد(Beck, 2019, 319-49/ Arvan, & Maley2022, 244)
3-: عقلانیت ابزاری در اقتصاد
از قرن 18 تحت تاثیر اندیشه فایده گرایی ، نظریه انتخاب عقلانی توسط فیلسوفان و اقتصاددانان انگلیسی زبان مبدل به پارادایم غالب و رایج اقتصاد کلاسیک(نظیر آدام اسمیت) و نئوکلاسیک (نظیر بلاگ)گردیده است. جانمایه فایده گرایی مطابق نظر فیلسوفانی چون بنتام و جان استوارت میل، تلقی انسان به مثابه موجودی است که متمایل به لذت یا فایده و پرهیز از رنج یا ضرر می باشد. بر همین اساس در موقعیتهای محیطی ، رفتاری را انتخاب می کند که برای او متضمن بیشترین فایده و کمترین هزینه باشد.( Bentham, 1961: 14/. کاپلستون، 1382: 141).به عبارت دیگر از دیدگاه این مکتب انتخاب عقلانی انتخابی است که حامل حداکثر سود یا فایده و حداقل ضرر باشد. بدین ترتیب در اقتصاد الگویی موسوم به انسان اقتصادی بر پایه نظریه انتخاب عقلانی توسط اقتصادانان انگلیسی زبان نظیر آدام اسمیت، هربرت اسپنسر و کلز اینگرام پدید آمد(Engelen,2005: 60-69) بطور خلاصه ازمجموع مولفه های حاکم بر پیش فرض عقلانیت کامل و انتخاب عقلانی می توان به این ویژگی ها اشاره نمود: 1- عقلانیت کامل نوعی عقلانیت ابزاری(هدف-وسیله محور)میبتنی بر منطق ریاضی است که در آن انسان موجودی غایتمند به مشار می رود و در راستای نیل به نتیجه(هدف مطلوب) از بهترین وسیله ممکن از میان وسایل موجود استفاده می کند(Engelen, 2005: , 16-22 Altman, 2012: 141 رنانی،1396: 8-12)
2- تصور عقلانیت کامل مبین نوعی خرد ابزاری است. چرا که پیش فرض اساسی آن بر پایه دانش و دسترسی ابزاری انسان به تمام داده های مورد نیاز و پردازش کاملا دقیق و درست و بدون خطا و اشتباه از موقعیت و گزینه های موجود و انتخاب بهترین ابزار(بهترین گزینه) است در حالی که این پیش فرض معرفت شناختی با انسان واقعی بسیار فاصله دارد(.Foka-Kavalieraki, & Aristides,2011: 10 به عبارت دیگر عقلانیت کامل ابزاری بر پایه تمثیل انسان کامل استوار است. بر همین اساس اقتصاددان نئوکلاسیکی چون بلاگ فرض عقلانیت کامل را بر اساس رویکرد دسترسی ابزاری حداکثری به اطلاعات تعبیر می کنند( Blaug, 2006: 229) .باور به عقلانیت کامل در اقتصاد متعارف تا حدی است که اقتصادانان علی رغم اینکه رویکرد پوزیتیویستی مبتنی بر قابلیت اثبات یا ابطال تجربی را در نظریه اقتصادی به کار می گیرند لیکن پیش فرض عقلانیت کامل را به لحاظ تجربی اثبات ناپذیر و هسته سخت و ناگشودنی اقتصاد تلقی می کنند(Machlup, 1978: 144-146/رنانی،1391: 81-82)
3- پیشفرض عقلانیت کامل در انتخاب عقلانی، رویکردی مبتنی بر ثنویت فرد(خود) از دیگری و متمرکز بر روی نفع فردی است.( callins,1997: 153-154. ) رویکردی متافیزیکی که در آن مفهوم خود، منشا دلایل(باور و امیال و ترجیات) فرد برای محاسبه منافع ، گزینش و تصمیم گیری است(Schmidtz,1993: 52-68) .
4: عقلانیت در جامعه شناسی: به نظر می رسد هر سه پارادایم حاکم بر نظریه های جامعه شناسی(نظریه های فرد محور و کنش گرا، نظریه های جمع-محور و ساختارگرا و نظریه های تلفیقی) بر پایه های تصور ثنویت کنشگر/ ساختار، فرد/ جامعه و عقلانیت کامل ابزاری در انسان استوار باشد.
4-1:عقلانیت ابزاری در جامعه شناسی کنش گرا
نزد جامعه شناسانی که به تقدم فرد بر جامعه و تمرکز بر کنشها و عاملیت کنشگر انسانی در جامعه تاکید دارند، انسان به عنوان عامل یا کنشگری عقلانی تصور شده است. ماکس وبر را می توان پیشگام طرح اندازی نظریه انتخاب عقلانی در جامعه شناسی به شمار آورد . از دیدگاه وبر کنشهای اجتماعی به چهاردسته تقسیم می شوند: 1-کنش سنتی2-کنش عاطفی3-کنش معطوف به ارزش4-کنش غایتمندانه معقول وهدفمند. کنشهای اول و دو فاقد عقلانیت به شمار می روند.( (وبر، 1382: 104/کوزر، ۱۳۹۴: ۳۰۰)اما کنش های سوم و چهارم کنشهایی عقلانی هستند. کنش معطوف به ارزش مبین عقلانیت ماهوی وذاتی و کنش غایتمند نمایانگر عقلانیت شکلی وابزاری هستند.بر اساس دیدگاه وبر در جامعه مدرن وسنتی، کنشها از حالت سنتی و عاطفی به سمت کنشهای معقول وغایتمند و ابزاری در حال گذار هستند و با روند افسون زدایی و علم گرایی ، محاسبات عقلانی وابزاری و هدفمند مورد ملاک و توجه قرار می گیرد(کرایب،1382: 100/.گیدنز، ۱۳۹۹؛ ۲۴) هرچند خود وبر از این مساله خشنود نبود وبا بکارگیری تعبیر مشهوری به نام قفس آهنین از پیامدهای نامطلوب عقلانیت ابزاری در جوامع صنعتی مدرن و برچیدگی عواطف واحساسات حکایت نمود((ماكس وبر، 1382: 156 ). قفس آهنین» افراد را در نظام‌هایی به دام می‌اندازد که صرفاً بر اساس کارایی غایت‌شناسی، محاسبه عقلانی و کنترل است. نظریه انتخاب عقلانی بعدها در آثار جامعه شناسان نظریه مبادله و جامعه شناسی رفتاری مورد توجه قرار گرفت. نظریه مبادله اجتماعی که بر پایه اندیشه های فایده گرایانه و اقتصاد کلاسیکی هومنز بنا نهاده شده است، انسان را موجودی عقلانی می انگارد که با هدف به حداکثر رساندن سود و به حداقل رساندن زیان خویش به محاسبه شادی‌ها ، لذت‌ها و نیز آلام خود می‌پردازد.بر همین اساس چنانچه کاری برایش پاداش یا سود به دنبال داشته باشد آنرا انجام می دهد و در کنشهای بعدی خود نیز تکرار خواهد کرد. روابط میان اشخاص در جامعه نیز بر اساس مبادله سود میان آنها تنظیم می شود( ریتزر،1382: 414./ توسلی، 1400: 412.)
از دیگر جامعه شناسانی که به نظریه انتخاب عقلانی توجه شایانی داشتند می توان به جیمز کلمن و ریمون بودون اشاره نمود. بر اساس نظریات فایده باورانه ،فردگرایانه و عقلانیت ابزاری کلمن که متاثر از اندیشه های هابز و آدام اسمیت است، اشخاص به صورت هدف مند و در جهت نيل به يک هدف مشخص عمل مي کنند و اين هدف ( و بنابراين کنش ها ) به واسطه ي ارزش ها و يا رجحان ها شکل مي گيرد » (Coleman-1990: 313-314 )در ادامه استدلال مي کند که براي بيشتر مقاصد نظري، او به مفهوم سازي دقيق تري در مورد کنشگر عقلاني نشأت گرفته از علم اقتصاد نياز خواهد داشت، يکي اينکه به نظر او کنشگران کنش هايي را برمي گزينند که بیشترین سودمندي و يا ارضاء نيازها و خواسته هاي شان(نفع شخصی) را به ارمغان بیاورد(جوادی یگانه،1387: 40-42). جامعه مجموعه ای از افراد است که کنش عقلانی دارند بنابراین انتخاب عقلانی فردی در سطح اجتماعی تبدیل به انتخاب همگانی می شود ( كلمن ، 1377:ص32 ).
ریمون بودون-جامعه شناس فرانسوی- عقلانیت محدود سایمون و عقلانیت ماهوی وارزشی وبر را با یکدیگر ترکیب می کند و از دل آن ، مفهوم عقلانیت شناختی را به عنوان جایگزین عقلانیت ابزاری و اقتصادی معرفی می کند.به عقیده بودون مسئله کنشگر بر خلاف عقلانیت ابزاری و فردگرایانه ، صرفا بیشینه سازی سازی منفعت فردی نیست به عبارت دیگر عقلانیت دلایل یا غایات انسان به عنوان علت کنش ارتکابی صرفا حداکثر سازی سود و حداقل ساری منافع نیست بلکه ممکن است ، دلیل یا علت کنش، درست بودن یا خوب بودن خود فعل(عقلانیت جوهری و ذاتی) باشد صرف نظر از اینکه چه پیامدهای اقتصادی از حیث سود وزیان دارد(boudon, 1998: 817-828 , / جوادی یگانه،1387: 46-50)
4-2-:عقلانیت ابزاری در جامعه شناسی ساختارگرا
جامعه شناسانی که بر تقدم جامعه بر فرد و حاکمیت ساختار(الگوها، هنجارها و نهادهای اجتماعی) ومناسبات میان اجزاء ساختار با یکدیگر تاکید دارند نیز انسان را دارای عقلانیتی کامل در نظر می گیرند .چرا که ساختارها چیزی جز بازتولید اندیشه عقلانی انسان در سطح کلان نیستند. امیل دورکیم را می توان آغازگر جامعه شناسی ساختاری در نظر گرفت که بر تقدم جامعه بر فرد و عینیت بیرونی واقعیتهای اجتماعی تاکید می ورزید. آثار مختلف دورکیم نظیر تقسیم کار اجتماعی(تمایز میان انواع همبستگی مکانیکی و ارگانیکی)،خودکشی،صوربنیادی حیات دینی،جملگی بیان گر رویکردی علمی،منطقی (عقلانیت ابزاری) نسبت به ساختاری کلان موسوم به جامعه است که در قالب الگوها و ارزش های اجتماعی(نظیر تقسیم کار، وجدان جمعی، باورهای دینی، قوانین حقوقی) دارای اهداف و کارکردهایی نظیر ایجاد همبستگی،یکپارچگی،هنجارپذیری است (آرون، 1382: 362-368./کرایب ،1382: 126- 134).همچنین جامعه شناس طراح کارکردگرایی ساختاری - تالکوت پارسونز-رهیافتی یکسره برپایه عقلانیت کامل از انسان کنشگر و جامعه به عنوان ساختار مطرح نمود.وی با تشبیه نظام یا ساختار به مثابه یک ارگانیسم زیست شناختی،بر لزوم مناسبات میان کارکرد اجزاء مختلف نظام در تداوم حیات جامعه تاکید ورزید. رویکرد وی به مانند جامعه شناسان فرد گرا مبتنی بر عقلانیت ابزاری و هدفمند است با این تفاوت که وی عقلانیت ابزاری را به حوزه کارکرد ساختاری گسترش می دهد بدین ترتیب که وی در کتاب ساختار کنش اجتماعی فرایند کنشگری انسان را برای رسیدن به حداکثر منافع و هدف را بر پایه سه ساختار (نظام شخصیتی،نظام فرهنگی متشکل از ارزشها و هنجارها و قواعد و نظام زیست شناختی که همان محیط مادی فراهم کننده زمینه کنش گری است) ترسیم می کند که دارای چهار پیش-شرط کارکردی و ساختاری است:1-انطباق پذیری2-دستیابی به هدف3-یکپارچگی4-حفظ تعادل(کرایب،1381: 53-59). توجه به مقوله ساختار، کارکرد و مناسبات میان اجزاءساختاری(به مانند اجزاء یک ارگانیسم) برای رسیدن به هدف، در سایر جامعه شناسان ساختارگرا نظیر رادکلیف براون ،لوئیس کوزر، رابرت کی مرتن و پیتربلاو نیز قابل مشاهده است(کوزر، 1383: 510-512 و 518-520/ریتزر،1374: 381-385)بطور خلاصه می توان گفت در جامعه شناسی ساختار گرا، ساختارها( ارزش ها،جایگاه ها، هنجارها، نهادها) و مناسبات وروابط میان آنها و کارکردهای ترسیم شده جملگی بیانگر عقلانیتی ابزاری در سطح کلان محسوب می شوند چراکه همگی موید نظمی منطقی و پرورده شده توسط انسانی عاقل در طی گذر زمان محسوب می شوند.
4-3-:عقلانیت ابزاری در جامعه شناسی تلفیقی
در نهایت می توان از نظریه های تلفیقی جامعه شناسانی نظیر پیر بوردیو فرانسوی ،آنتونی گیدنز انگلیسی و یورگن هابرماس آلمانی نام برد که در پایه رویکرد دیالکتیکی و تعاملی میان کنشگر(عامل) و ساختار، سنتزی تلفیقی استخراج نموده اند که مبتنی بر تعامل هر دو عامل کنشگر و ساختار در رفتارهای انسانی در جامعه است.نظریه ساختار بندی(ساخت یابی) گیدنز حاوی این مطلب است که توجه صرف به هر دو مقوله کنش یا ساختار به تنهایی برای تحلیل رفتار اجتماعی و مناسبات حاکم بر آن کافی نیست بلکه می بایست به دیالکتیک و تعامل همزمان میان این دو توجه نمود. گیدنز با تاکید بر مفهوم عاملیت( بجای کنش) ، کردار اجتماعی مستمر انسانها در موقعیت های مختلف را سازنده(ساخت یاب) الگوهای ثابت(نظامها) و قواعد و مناسبات حاکم بر آن(ساختارها) می داند.(کرایب،1378: 144-149/گیدنز-1384: 72-73/صدیقی، 1389: 150-154).
از نظرگاه وی به جای تمرکز صرف بر کنش های فردی و یا الزامات ساختاری(نظیر ساختارگرایی کلود لوی استراوس و مارکسیسم ساختاری لویی آلتوسر)، می بایست به رابطه دیالکتیکی میان ساختار و عوامل عینی اجتماعی( قواعد، هنجارها، طبقات و نهادها) با رفتارهای عملی و ذهنی کنشگران انسانی توجه نمود تا بتوان بر ثنویت عامل/ساختار و ذهینت گرایی(عامل) و عینیت گرایی(ساختار) غلبه نمود.( فرای،2009،:332-329 / ریتزر،1393: 710/ گلابی، فاطمه و دیگران، 1394: 118-121) بوردیو در برابر نظریه انتخاب عقلانی که مبتنی بر عقلانیت ابزاری و محاسبه گرانه، هدفمند و آگاهانه است نظریه کنش عقلانی را مطرح ی کند که بر جنبه استراتژیک کنشگری انسانی که ترکیبی از آگاهی و ناآگاهی، عمد و غیر عمد و آزادی و قید و بند است تاکید می ورزد و بر پایه آن انسان در تجربه و منطق عملی خود بدان دست می یابد( گلابی،1394: 125).
همچنین می توان از یورگن هابرماس نیز در قامت یک جامعه شناس تلفیقی مدافع عقلانیت در اروپای قاره ای یاد کرد. وی با انتقاد از عقلانیت ابزاری حاکم بر اقتصاد و جامعه شناسی که بر پایه محاسبات الگوریتمی منافع فردی استوار بود، نظریه عقلانیت ارتباطی را مطرح نمود که در بردارنده گذار از نگاه ابزاری و سلطه طلبانه به تعامل، مفاهمه و ایجاد وفاق اجتماعی بر پایه کنش های ارتباطی و دیالکتیکی انسانها با یکدیگر بود(حاجی جیدری، 1383: 337-340).
5-نقد ساختار حاکم بر عقلانیت از منظر اندیشه های نوین در علوم مختلف
مسئله عقلانیت و مدل ساختاری آن در اواخر قرن بیستم از چشم اندازهای مختلف در علوم مختلف انسانی نظیر فلسفه، جامعه شناسی، اقتصاد ،عصب شناسی و محیط زیست مورد چالش وانتقاد قرار گرفته است.سویه اول این انتقادات را می توان در نفی عقلانیت ابزاری و انسان-محور و گرایش به رویکردی غیر عقلانی(عاطفی ، هنری ) با محیط زیست پیرامون خلاصه نمود.رویکردی که از زوایای مختلف خرد ستیز و ضد سوژه محسوب می شود.سویه دوم انتقادات ضمن انتقاد از جنبه های ابزاری، فردگرا،غیر تعاملی عقلانیت، دربردارنده طرح نوین از عقلانیت با جشم اندازهای متنوع است. رویکردی که بازخوانی و بازتولید عقلانیت همراه با رفع معایب پیشین آن را به ارمغان دارد. در همین راستا در این بخش به بررسی انتقادات وارد بر بینش عقلانیت از چشم انداز علوم مختلف می پردازیم:
5-1.:نقد عقلانیت از منظر اندیشه انتقادی و پست مدرنیزم
از اواخر قرن بیستم تحت تاثیر انتقاداتی که از سوی فیلسوفانی نظیر نیچه، هایدگر و هوسرل به خردباوری مدرن و بحران آفرینی عقلانیت ابزاری( علمی -تکنولوژیک ) در حیات انسان در زیست جهان و سلطه بر طبیعت پیرامون به عنوان منبع ذخیره انرژی مطرح ساختند(احمدی، 1392: 56-60،104-106) ، از یک طرف فیلسوفانی با تبار آلمانی موسوم به فیلسوفان مکتب فرانکفورت(نظیر آدورنو، هورکهایمر و مارکوزه)، با طرح اندیشه های انتقادی متمایل به مارکسیسم ،حملات کوبنده ای را به پوزیتیوسیم ، نظام سرمایه داری و عقلانیت ابزاری حاکم بر آن در بهره کشی از طبیعت و شی شدگی انسان وارد ساختند(احمدی،1392: 116/کرایب، 1381: 269-275).
از سوی دیگر در اواخر قرن بیستم جنبشی فرانسوی موسوم به پست-مدرنیسم در نقد مدرنیته غربی شکل گرفت که مرکز ثقل آنرا می توان عقلانیت سوژه-محور و ابزاری انسان تلقی نمود.خاستگاه فکری پست مدرنیسم را باید در آثار واندیشه های فردریش نیچه جستجو نمود. نیچه در آثار متعدد خود (از جمله زآیش تراژدی) حملات کوبنده ای را به عقلانیت سقراطی-افلاطونی و ستایش دوران پیشاسقراطی نمود. از نظرگاه نیچه سلطه رویکردعقلانی-منطقی سقراطی موجب سرکوب شور زندگی و شادی و ارزشها و عواطف غریزی گردید و انسان را در حصار نظم اخلاقی-عقلانی محبوس نمود(.Taylor, 2013 / خاکپور،1399: 5) .در اواخر قرن بیستم فیلسوفان فرانسوی نظیر، لیوتار، بودریار، دریدا، ژیل دلوز و فوکو تحت تاثیر اندیشه های نیچه و هایدگر و با عبارت پردازی های مختلف و متنوع به ثنویت های خاستگاه پدیداری عقلانیت و همچنین بحران آفرینی عقلانیت ابزاری و انسان-محور مدرنیته غربی پرداختند.. لیوتار در نقد سوژه-محوری و انسان گرایی عقلانیت می نویسد: «خرد(عقل) ،راوی عظیم یا راوی اصلی بوده است .اکنون تک گویی این راوی بزرگ به پایان رسیده است.پسامدرنیسم یعنی رهایی از شر این راوی و روایت تک گویانه.» اکنون می توانیم راحت تر دریابیم که نه فقط خردباوری سده های گذشته ، بلکه خرد تنها یکی از راویان بوده است تازه چندان روایتگر خوبی هم نبوده است( احمدی،1392: 271).میشل فوکو در کتاب تاریخ جنون با رویکرد تلقی شناخت(دانش) به مثابه ابزار قدرت در نقد عقلانیت ابزاری،سوژه-محور وارد شد. از نظرگاه وی خرد علمی روانپزشکی اقتدار خرد علمی بر جنون است. ابزار سلطه است که روانپزشک بر فرد مجنون تحمیل می کند. همین رویکرد فوکو(دانش خردباورانه به عنوان ابزار اقتدار وسلطه) در سایر آثار او(نظیرمراقبت و تنبیه که سلطه عقلانیت حقوقی بر افراد از طریق زندان است یا در زایش درمانگاه که حاوی اقتدار عقلانیت علمی پزشکی از طریق سلطه پزشک بر بیمار است) نیز تکرار می شود(احمدی،1392، 216-230). در آثار متعدد ژیل دلوز (نظیر تفاوت و تکرار، منطق احساس، هزار فلات،ضد ادیپ) دو مقوله در زمینه نقد عقلانیت مدرن و استعلایی کاملا برجسته می نماید: یک رویکرد معرفت شناختی ریزرومی به جای معرفت درختی. دوم تحلیل شیزوفرنیک به جای تحلیل پارانوئیک از رفتار و منش انسان. ژیل دلوز با طرح رویکرد افقی و عرضی به شناخت(معرفت)، موسوم به «رویکرد ریزوماتیک»، سعی دارد نگاهی نو به شناخت و دانش را مطرح کند؛ دیدگاهی که در برابر رویکرد درختی به معرفت قرار گرفته و همۀ نظامهاي معرفتی گوناگونِ مبتنی بر رویکرد درختی به معرفت را به چالش فرا می خواند. رویکرد ریزوماتیک بر نفی همۀ فراروایت ها و اعتبار بخشیدن هر چه بیشتر به فهم های متکثر خرد، فردي و موقعیتی، تأکید دارد و بر صیرورت مداوم و بدون هدف و جهت گیري مشخص،منطق گریزي و عقل ستیزي مبتنی است (سجادی و&دیگران،1397: 204/Deleuse, 1994 : 139/Deleuse, Gilles & Felix Guattari ,1987 -) .. اما بی رحمانه ترین حملات به مبانی عقلانیت را ژاک دریدا طراحی نمود.اساس نقد وی به عقلانیت ،بن مایه های ثنویت گرایانه آن بود.از نظرگاه وی ساختار متافیزیک غربی بر پایه عقل، کلام معقول وبه عبارت دیگر لوگوس محوری بنا نهاده شده است که در آن هر مفهومی با قطب مخالف آن فهمیده می شود و در هر ثنویت و دوگانه ای، یکی از آنها نسبت به دیگری واجد ارزشی برتر و متعالی تر می باشد نظیر معقول بر محسوس، مرد بر زن، حضور بر غیاب، درست بر نادرست و نهایتا گفتار بر نوشتار.( Lamont, 1987: 584–622/فتحی ،1399:ص138-140)وی با طرح اندازی ایده شالوده شکنی ، راه برون رفت از این ساختار دوگانه گرا را در بن فکنی این ثنویتها، نفی حاضر تلقی کردن معنا(متافیزیک حضور)،نفی من( ذهن )سوبجکتیو مسلط بر شناخت و رهایی از تعینهای حقیقت می داند و بجای آن بر تعویق (غیاب) بی وقفه معنا، غیریت و پذیرش کثرت ارزش می نهد.
5-2- نقد عقلانیت از منظر عصب شناسی معاصر
در قرن بیستم تحت تاثیر جنبش پدیدارشناسی اروپای قاره ای و عمل گرایی در جهان انگلیسی زبان،خوانشی از عملکرد شناختی و ادراکی انسان صورت گرفت که بجای تمرکز بر مولفه های متافیزیکی ،فردی، سوژه محور انسان(که در واقع مولفه های عقلانیت محسوب می شوند)،بر جنبه های بدن مندانه انسان و برهمکنش بدن و مغز او با محیط فیزیکی بیرون جهت دستیابی به ادراک و شناخت تاکید می ورزید. ترکیب پدیدارشناسی ادراکی با عملگرایی ارگانیسمی ،تاثیر قابل توجهی در عصب شناسی معاصر گذاشت. به نحوی که برخی عصب پژوهان نظیر اندی کلارک، دیوید چالمرز و آنتونیو داماسیو ، بر حیث التفاتی بدن مندانه وعاطفی انسان در مواجهه برهمکنش گونه با محیط فیزیکی بیرونی تاکید ورزیدندو از تعامل و عدم مرزبندی ذهن، بدن و محیط جهت شناخت و ادراک و تصمیم گیری سخن می گویند Clark & Chalmers,2002: 7-19)) / اوجنیو کاوانا،1399: 139-140 /بیلی ،1399: 320-322) . گسترش چشمگیر توجه به جنبه های عاطفی، بدن مندانه و محیطی شناخت منجر به شکل گیری نظریه انتخاب عاطفی از سوی برخی عصب پژوهان نظیر مارک ویکا گردید. از نظر مارک ویکا تصمیم گیری می تواند به شدت تحت تأثیر احساسات باشد. او با تکیه بر این بینش‌ها، «نظریه انتخاب عاطفی» را توسعه می‌دهد که تصمیم‌گیرندگان را به‌عنوان «موجودات عاطفی، اجتماعی، و فیزیولوژیکی» مفهوم‌سازی می‌کند که احساسات آنها را به دیگران مرتبط می‌کند و از آنها جدا می‌کند.( Markwica,2018: 3,36,16-17)..تاثیر بدنمندی در مقوله شناخت و ادراک به عصب شناسی محدود نشد بلکه به تمام علوم شناختی نیز سرایت نمود تا جایی که برخی پژوهشگران نواندیش زبانشناسی شناختی نظیر جورج لیکاف و مارک جانسون در آثار مشترک و جداگانه خود(نظیر فلسفه جسمانی، ذهن جسمانی،بدن در ذهن،استعاره هایی که با آنها زندگی می کنیم،) عقلانیت و اندیشیدن(تخیل، استدلال ، فهم) و زبان مندی انسان را امری بدنمندانه و برخاسته از تاثیر و برهم کنش محیط فیزیکی بیرونی با بدن انسان( عواطف و قوای حسی او) تلقی می کنند.(جانسون ،1399: 17-20/ جانسون، 1399: 29-35/ لیکاف& جانسون ، 1400: 229-231)
5-3-:نقد عقلانیت از منظر اقتصاد رفتاری
.بنا بر برخی یافته های آزمایشگاهی صورت گرفته از سوی روانشناسان و اقتصاددانان حوزه اقتصاد رفتاری نظیر دانیل کانمن،بر خلاف رویکرد عقلانیت ابزاری که مبتنی بر انتخاب عقلانی انسان در گزینش تصمیم بر اساس دلایل و غایات(باورها، امیال و ترجیحات) است ، انسانها از منظری واقع گرایانه در بسیاری اوقات به نحو عقلانی و بر پایه انتخاب بهترین دلایل جهت حداکثرسازی سود و حداقل سازی ضرر عمل نمی کنند(Skouras& Avlonitis& Indounas,2005: 362–374 / Kahneman, 1994 18-36/ Kahneman and Tversky, 2000; Thaler, 2001: 19). منشا این رفتار غیرعقلانی برخاسته از محدودیت های عصبی-شناختی مغز است که موجب بروز توهمات شناختی(خطا و سوگیری اشتباه به دلیل فقدان اطلاعات یا ناقص بودن اطلاعات یا اشتباه در روش قالب بندی و پردازش اطلاعات) و اتخاذ چشم اندازی زیان گریزانه(به جای سودمحورانه) می شود(Kahneman & Tversky,1979: 263-291/ Altman,2012: 15). بر همین اساس نظریه پردازان اقتصاد رفتاری نظیر سایمون، آلتمن و ویلکینستون، در مقام رویگردانی از مدل انتخاب عقلانی و عقلانیت کامل در رفتارهای اقتصادی، از رویکرد عقلانیت محدود پشتیبانی می کنند .رویکردی که بر اساس تحلیلی واقع گرایانه و روان شناختی از ظرفیت محدود عقلانیت انسان در گزینش تصمیم استوار است (/ Simon,1990: 189-204/Altman,2012:70-72,146-160/Wilkinson,&Klaes,2012: 7-12 / Simon,1987: 15-18/ رنانی،1396: 17-29 )
5-4: نقد عقلانیت از منظر محیط زیست و بوم شناسی
به دنبال بروز پیامدهای ناگوار محیطی زیستی در اثر فعالیت های اقتصادی و تکنولوژیکی انسان در قرن بیستم،.مواجهه اندیشمندان محیط زیست گرا با عقلانیت انسان-محور را می توان در دو طیف عمده طبقه بندی نمود.از یک سو اندیشمندانی چون تام ریگان ،آرنه نائس، (طراح نظریه بوم شناسی عمیق ) و پل تیلور،ثنویت های سوژه/ابژه و ابزاری/ذاتی انسان-محور را مورد نفی قرار داده و بجای عقلانیت ابزاری، ارزش ابزاری طبیعت، بر ارزش ذاتی و طبیعت محور محیط زیست وبرخورداری ذاتی سایر موجودات از حق حیات تاکید می کنند تا جایی که در گستره ای از نظریه های خرد ستیز و طبیعت-محور، مبنای حق حیات و برخورداری از محیط زیست را نه عقل متمایز کننده انسان از طبیعت، بلکه حسب مورد توانایی درک لذت ورنج(نظریه حقوق حیوانات پیتر سینگر)، برخورداری از نیرو و غایت حفظ حیات و درنظر گرفتن تمام موجودات زنده(اعم از گیاهان و جانوران) به عنوان مرکز غایت شناختی حیات(نظریه احترام به حیات پل تیلور) و نهایتا ضرورت حفظ کره زمین به عنوان جامعه زیستی و بزرگترین موجود زنده (نظریه گایا لاولاک) در نظر گرفتند که انسان اندیشه ورز را از فاتح زمین به شهروندی ساده در کنار دیگر اعضای جامعه زیستی تبدیل می کند(بنسون،1382،106-،298107/پویمان، 1383: 425،267،243،366،406/Nash,1990: 1123/ Sahotra,2011: 539/ Singer, 1989: 148-160/Næss, 1989: 164-165/ Shrader-Frechette, 1987: 389–392.). از سوی دیگر برخی اقتصادانان نظیر ورنون اسمیت و روان شناسانی مانند گرد گیگرنزر و اگون برانسویک با الهام از اندیشه های اقتصاد رفتاری هربرت سایمون، دانیل کانمن، موریس آلایس و دستاوردهای نوین علوم شناختی(که مکانیزم شناخت را در برهمکنش مغز، بدن و محیط می دانند) ، نظریه عقلانیت بوم شناختی را در مقام جایگزینی برای نظریه عقلانیت ابزاری، انتخاب عقلانی و تناقض های آن مطرح نمودند.بطور خلاصه بر اساس نظریه عقلانیت بوم شناختی ، عقلانیت یک تصمیم و رفتار و بطور کلی هرگونه کنش شناختی ، صرفا به کیفیات ذهنی کنشگر آن بستگی ندارد بلکه همچنین به ساختار محیط زیستی که کنشگر در آن موقعیت مبادرت به تصمیم گیری می کند نیز بستگی دارد.( Gigerenzer, & Todd, 2012: 487–497/ Simon1955: 99–118./ Brunswik,2001: 300–312). / Ralph, 2022: 468/ Smith, 1991: 877–897/ Dekker & Remic, ,2019: 292). عقلانیت بوم شناختی را می توان سویه نوینی از عقلانیت (با ترکیب دستاوردهای علوم شناختی و اقتصاد رفتاری) برشمرد که ضمن رویگردانی از تمایزها و ثنویت های عقلانیت سنتی ابزاری، فردگرا، سوژه محور، بر تعامل ویکپارچگی جسمانی انسان با طبیعت پیرامون خود تاکید می ورزد
6 : نتیجه گیری
مفهوم عقلانیت از دل اساطیر بر پایه باور به وجود امر روحانی ونادیدنی که نیروی نظم بخش و شناسنده دانستنی های درست است، پدید آمد و در گذار از اسطوره به فلسفه، عقل به مثابه ابزار شناخت حقیقت، پدیدار شد. عقلانیت ابزاری، برآمده از مهمترین و دیرپاترین ثنویت های متافیزیکی است.ثنویت هایی که در یک سوی آن انسان به عنوان سوژه شناسنده، عاقل، هدفمند، از ابژه محسوس،جسمانی،موضوع هدف متمایز می شود.عقلانیت ابزاری با پدیدار ثنویت خردگرایی/تجربه گرایی وارد مرحله نوینی می شود به گونه ای نوعی گذار از ابزار بودن خرد(به عنوان وسیله شناخت حقیقت) به خرد ابزاری(شناسایی بهترین ابزار جهت رسیدن به هدف) رخ داد.بدین مفهوم که در این مرحله زمانی،با برجسته شدن مقوله ثنویت و تمایز وسیله/هدف ،تمرکز عقل بر شناسایی بهترین وسیله جهت رسیدن به هدف بود و خود اهداف و ارزشها از وصف عقلانیت خارج شدند. با این وجود رهیافت های نوین در دانش های مختلف نظیر عصب شناسی،زبان شناسی، فلسفه،جامعه شناسی ، اقتصاد ، محیط زیست و کامپیوتر حاکی از برقراری دو جریان فکری منتقد نسبت به ویژگی‌های عقلانیت ابزاری( سوژه-محوری، سلطه ابزاری و انسان گرایی) است. از یک سو جریان پست مدرنیسم، بوم شناسی عمیق و تا حدودی طرفداران نظریه انتخاب عاطفی از رویکردی شالوده شکن و خردستیز برخوردارند و راه گریز از پیامدهای ناگوار عقلانیت ابزاری را در اتخاذ رویکردی یگانه گرا،عاطفی،هنری،غیرانسان-محور نسبت به نحوه نگرش انسان نسبت به خود و طبیعت پیرامون می دانند. از سوی دیگر برخی دیگر از ایده ها و رهیافت های نوین در علوم مختلف نظیر عقلانیت ارتباطی، کنش عقلانی، عقلانیت بوم شناختی ،عقلانیت شناختی، عقلانیت محدود و هوش مصنوعی دربردارنده رویکردی انتقادی نسبت به سویه ابزاری ، کامل ، فردگرا و انسان-محور عقلانیت هستند اما خود طرح نوین و اصلاح شده ای از عقلانیت را معرفی می کنند که عمدتا حاکی از رابطه برهمکنش انسان با محیط زیست فیزیکی اوست به گونه ای که در این برهمکنش میان عاطفه و عقل تمایزی به چشم نمی خورد و فعالیت عقلانی(ادراک وتفکر و استدلال) به منزله فعل وانفعالات سیستم نوروشیمیایی مغزی انسان در مواجهه با محرک های معنادار پیرامونی محسوب می شود.. علاوه بر این برهمکنش انسان با محرک ها و مقولات معنادار محیطی، دیگر منحصر به انسان نیست بلکه تمام ارگانیسم های زنده(به خصوص ارگانیسم های آگاه) و همچنین ماشینهای دارای هوش مصنوعی قوی نیز می توانند با محیط پیرامون خود از طریق قوای حسی و سیستم عصبی و مغزی خود تعامل و برهمکنش معنادار داشته باشند.برآیند مشترک اندیشه های نوین را می توان در رویگردانی از دوگانه گرایی برتری جویانه ، سوژه-محور ، اومانیستی و ابزاری انسان به خود و طبیعت پیرامونی و گرایش به برگزینی رویکردی یگانه گرا، برهمکنشی، عاطفی همراه با ارزش ذاتی و غیر ابزاری طبیعت خلاصه نمود.
منابع
1-آرون، ریمون(1382)،مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه شناسی،ترجمه باقر پرهام،انتشارات علمی وفرهنگی،تهران
2-ابن سينا؛(1404ق) الشفاء- كتاب البرهان؛ تصحيح ابراهيم مدكور؛ قم: مكتبة آيةالله نجفي مرعشي،
3-احمدی، بابک(1392)، مدرنیته واندیشه انتقادی،تهران، نشر مرکز
4-ارسطو(1366)،درباره نفس، علیمراد داودی، تهران ،حکمت،
5-ارسطو(1392)،متافیزیک، شرف الدین خراسانی، تهران ،حکمت، ،
6-اسپینکز،لی( 1388)، فردریش نیجه، ترجمه رضا ولی یاری، تهران ، نشرمرکز،
7-استرول،اورام،( 1392) فلسفه تحلیلی در قرن بیستم،فریدون فاطمی، تهران، ،نشر مرکز،
8-افلاطون(،1374)،جمهور،فواد روحانی، تهران، انتشارات علمی وفرهنگی ،
9-اوجنیو کاوانا،آندره(1399) ،نظریه های آگاهی، سعید صباغی پور، تهران ، نشر ارجمند، ،
10-بریه، امیل،(1385)، تاریخ فلسفه قرن هفدهم،اسماعیل سعادت،تهران، نشر هرمس
11-بنسون، جان(1382)،اخلاق محیط زیست،عبدالحسین وهابزاده،تهران، نشر جهاد دانشگاهی
12-بیلی،اندرو( 1399)،فلسفه ذهن،یاسر پوراسماعیل، تهران ، نشر لگا، ،
13-پویمان، لویی،(1383)،اخلاق زیست محیطی، محسن ثلاثی،تهران، نشر توسعه
14-توسلی، غلامعباس(1400)، نظریه‌های جامعه‌شناسی، تهران، انتشارات سمت، ،
15-جانسون،مارک(1399)، ذهن جسمانی، معنا و خرد: چگونه بدنهای ما به فهم منجر می شود، جهانشاه میرزا بیگی، تهران، نشرآگاه،
16-جانسون،مارک(1399)،بدن در ذهن:مبنای جسمانی معنا، تخیل و استدلال،جهانشاه میرزا بیگی، تهران، نشر آگاه
17-جوادی یگانه،محمدرضا،(1387)،رویکردهای جامعه شناسانه نظریه انتخاب عقلانی،مجله راهبرد فرهنگ، شماره3،:صص33-64
18-خاکپور، محمد(1399)«،نیچه و صائب: دو متفکر خردستیز» تاملات فلسفی، ش 24
19-داودی، علیمراد(1349)، عقل در حکمت مشاء، تهران ، مردمبارز
20-رنانی و دیگران(1391)،« نقد عقلانيت كلاسيك؛ رويكرد عقلانيت محدود (مرزبندي شده) سايمون»،فصلنامه اقتصاد تطبیقی-شماره2-صص77-99
21-رنانی-محسن و دیگران(1396)-»« نقد انتخاب عقلانی از منظر رویکردهای رقیب» :فصلنامه پژوههای اقتصادی-شماره73
22-ریتزر، جورج(1374)، نظریه های جامعه شناختی،محمدصداق مهدوی و همکاران، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی،
23-ریتزر، جورج(1382) نظریه جامعه‌شناسی در دوران معاصر -مترجم:محسن ثلاثی، تهران، نشر علمی
24-سجادی ودیگران،(1397)« تبیین معرفت شناسی ژیل دلوز و علامه طباطبایی و نقد چالشهاي رویکرد ریزوماتیک» ،مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی،ش2
25-سجادی،سیدمهدی،پناهان،مریم(1392)،«تاملی بر سیر تحول در مفهوم و جایگاه عقل در دوره یونان باستان و قرون وسطی و دلالتهای آن بر تعلیم و تربیت» ،مجله علوم تربیتی دانشگاه شهید چمران،شماره2،،صص25-44
26-صدیقی، بهرنگ(1389) «،تئوری ساخت یابی آنتونی گیدنز» ،فصلنامه پژوهش اجتماعی، شماره9،صص141-167
27-عباسپور، ابراهیم(1390)« ،بررسی روش شناسی نظریه کنش ارتیاطی هابرماس با رویکردی انتقادی» ،معرفت فرهنگی اجتماعی، 64 – شماره2، صص 35-64
28-غزالی، امام محمد، احیاء علووم الدین، ج1،قم، دار الکتاب العربي
29-فارابي، ابونصر(1361) آراء اهل مدينة فاضله. ترجمة سيد جعفـر سـجادي، تهـران: طهـوري
30-قنبری، حسن(1396)،ساحت معرفت شناختی عقل نزد ارسطو،فصلنامه فلسفه و کلام اسلامی،شماره 53،
31-قائمی نیا، علیرضا(1383) چیستی عقلانیت،مجله ذهن،شماره 17
32-کاپلستون،فردریک(1370)، تاریخ فلسفه،.جلال الدین مجتبوی ، جلد اول، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی،
33-کاپلستون،فردریک(1380)، تاریخ فلسفه،.امیر جلال الدین اعلم ، جلد پنجم ، تهران ، انتشارات علمی و فرهنگی،
34-کاپلستون،فردریک(1390)، تاریخ فلسفه،.داریوش آشوری ، جلد هفتم ، تهران ، انتشارات علمی و فرهنگی،
35-کرایب،یان(1382)،نظریه اجتماعی کلاسیک،شهناز مسماپرست، تهران، نشرآگاه،
36-کرایب،یان(1381)، نظریه اجتماعی مدرن، عباس مخبر،تهران، نشر اگاه،
37--کلمن، جیمز،(۱۳۷۷:() بنیادهای نظریه اجتماعی، مترجم منوچهر صبوری، تهران: نشر نی
38-کوزر، لوئیس(1383)، نظریه های بنیادی جامعه شناختی،فرهنگ ارشاد، تهران ، نشر نی
39-کیت مسلین(1395) - فلسفه ذهن-مهدی ذاکری،تهران،انتشارات علمی و فرهنگی
40-گلابی، فاطمه و دیگران(1394)، « مروری تحلیلی بر تلفیق عاملیت و ساختار در اندیشه پیر بوردیو» ،پژوهشهای جامعه شناسی معاصر،.شماره6،،صص117-143
41-لسنف مایکل (1385)-15 فیلسوفان سیاسی قرن بیستم، ترجمه خشایار دیهیمی ، تهران، نشر ماهی:
42-لیکاف،جورج، جانسون ، مارک،(1400)استعاره هایی که با آنها زندگی می کنیم، جهانشاه میرزا بیگی ، تهران، نشرآگاه
43-وبر، ماکس(1382)، اخلاق پروتستانی و روح سرمايه‌داري،عبدالکریم رشیدیان،تهران، انتشارات علمی وفرهنگی
44-مشهدی، علی&کشاورز، اسماعیل(1391)، « تاملی بر مبانی فلسفی حق بر محیط زیست سالم»، فصلنامه حقوق اسلامی دانشگاه امام صادق،شماره2، صص 47-70
45-معتمدی، منصور&عبدی،ولی(1392)،« نگرشی تحلیلی و انتقادي به مفهوم لوگوس از یونان باستان تا آباء کلیسا،» مطالعات اسلامی فلسفه و کلام،صص105-128
46-مقدس،علی اصغر&اسلام، علی رضا،(1385) « کاوشی در نظریه انتخاب عقلانی با تاکید بر آراء مایکل هکتر،» مجله علوم اجتمای دانشگاه فردوسی،صص175-211
47-نواک، جورج،(1384)فلسفه تجربه گرا،پرویز بابایی، تهران ، نشر آزادمهر
48-والی عباس،محمدی محمد کریم(1390)،« سیاست به مثابه عقلانیت ارتباطی» ،فصلنامه تخصصی علوم سیاسی ،ش 14
Abbaspour, Ebrahim (2017), 'Methodological investigation of Habermas' theory of subjective action with a critical approach', Cultural and Social Knowledge, 64 - No. 2, pp. 35-64[In Persian]
Ahmadi, Babak (2012), Modernity and Critical Thought, Tehran, Markaz [In Persian]
Aristotle (1987), about self, Ali Murad Davoudi, Tehran, Hikmat[In Persian]
Aristotle (2013), Metaphysics, Sharafuddin Khorasani, Tehran, Hekmat[In Persian]
Aron, Rymond (2012), Basic stages of the course of thought in sociology, translated by Baqir Parham, Scientific and Cultural Publications, Tehran [In Persian]
Arvan, M., & Maley, C. J. (2022). Panpsychism and AI consciousness. Synthese, 200(3
Beck, Jacob (2019). Perception is Analog: The Argument from Weber’s Law. The Journal of Philosophy 116(6): 319-49
Bailey, Andrew (2019), Philosophy of Mind, Yasser Pourasmail, Tehran, Lega Publishing[In Persian]
Benson, John (2003), Environmental Ethics, Abdul Hossein Vahabzadeh, Tehran, Jihad University Press[In Persian]
Blaug, Mark (2006) ts Explain, second edition, Cambridge University Press.Digital Printing
boudon,R,(1998) Limitations of Rational Choice Theory, American Journal of Sociology,vol104,no3
Brunswik, E. (2001). Scope and aspects of the cognitive problem. In K. R. Hammond & T. R. Stewart (Eds.), The essential Brunswik: Beginnings, explications,applications (pp. 300–312). New York, NY: Oxford University Press/
Coleman, James S. The Foundations of Social Theory. Cambridge, MA, 1990: Belknap of Harvard UP. pp. 300–318
Coleman, James, (1998) Foundations of Social Theory, translated by Manouchehr Sabouri, Tehran: Nei Publishing[In Persian]
Copleston, Frederick (1991), History of Philosophy, Jalaluddin Mojtaboi, first volume, Tehran, Scientific and Cultural Publication[In Persian]
Copleston, Frederick (2010), History of Philosophy, Amir Jalaluddin Aalam, Volume 5, Tehran, Scientific and Cultural Publications[In Persian]
Copleston, Frederick (2013), History of Philosophy, Dariush Ashuri, Volume 7, Tehran, Scientific and Cultural Publications[In Persian]
Craib, Ian (2003), Classical Social Theory, Shahnaz Mesmaparst, Tehran, Aghah Publication[In Persian]
Damasio,1994,Descartes error:Emotion,Reason and Human brain,Putnam,newyork
Davodi, Alimurad (1970), Reason in Peripatetic school, Tehran, Mardambarz publication[In Persian]
Deleuse, Gilles & Felix Guattari (1987). A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia (Brian Massumi). Minneapolity: University of Minnesota Peres
Deleuse, Gilles (1994). Difference and Repetition. New York: Columbia University Press
Dennett,1987,Mid-term examination, The Journal of Philosophy,Vol. 87, No. 4, pp. p339-350
Duchaine, B., Cosmides L. and J. Tooby (2001), “Evolutionary Psychology and the Brain”, Cognitive Neuroscience, Vol. 11
Elster, J. (1991), Rationality and Social Norms, European Journal of Sociology, Vol. 32, No. 1
Émile Bréhier, (2006), History of 17th century philosophy, Ismail Saadat, Tehran, Hermes Publishing[In Persian]
Engelen, B. (2005), The Politics-Economics-Ethics Continuum Revisited, Romanian Journal of Bioethics, Vol. 3, No.
Engelen,(2007), Rationality and Institutions: an Inquiry into the Normative implications of Rational Choice Theory (Doctoral Dissertation),Katholieke Universiteit Leuven. Retrieved from,
Erwin Dekker and Blaž Remic,(2019) "Two types of Ecological Rationality: Or how to best combine psychology and economics",Journal of economic methodology ,pp291-306
Eugenio Kavanagh, Andre (2019), Theories of Consciousness, Saeed Sabbaghipour, Tehran, Arjamand [In Persian]
Farabi, Abu Nasr (1981), Opinions of the People of a Virtuous City. Translated by Seyyed Jafar Sajjadi, Tehran: Tahori, [In Persian]
Foka-Kavalieraki, Y. and Aristides N. Hatzis (2011), "Rational after All: Toward an Improved Theory of Rationality in Economics", Revue de Philosophie Economique, Vol. 12, No. 1, pp. 3-51
Ghalib, Fatemeh and others (2014), "an analytical review on the integration of agency and structure in Pierre Bourdieu's thought", Contemporary Sociological Researches, No. 6, pp. 117-143[In Persian]
Ghazali, Imam Muhammad, Ihya Ulum al-Din, Volume 1, Qom, Dar al-Kitab al-Arabi,[In Arabian]
Gigerenzer, Gerd; Todd, Peter M.(2012); The ABC Research Group (eds.). Ecological Rationality: Intelligence in the World. New York: Oxford University Press. pp. 487–497
Gill, John (2009). Andalucía : a cultural history. Oxford: Oxford University Press
Heckethorn, C.W. (2011). The Secret Societies of All Ages & Countries (Two Volumes in One). Cosimo Classics
Ibn Sina (1404 BC) Al-Shifa - Book of Evidence; Corrected by Ibrahim Madkour; Qom: Ayatollah Najafi Marashi Library,[In Arabian]
Javadi Yeganeh, Mohammad Reza, (2007), "sociological approaches of rational choice theory", culture strategy magazine, number 3, pp. 33-64[In Persian]
Johnson, Mark (2019), Embodied Mind, Meaning, and Reason: How Our Bodies Give Rise to understanding, Jahanshah Mirza Beigi, Tehran, agah publication[In Persian]
Johnson, Mark (2019), The Body in the Mind: The Bodily Basis of Meaning, Imagination, and Reason, Jahanshah Mirza Beigi, Tehran, Aghah Publication[In Persian]
Kahneman, D. & Tversky, A. (1979). "Prospect theory: An analysis of decision under risk". Econometrica, No.47, p. 263-291
Kahneman, D. & Tversky, A. (2000). Choices, Values and Frames. Princeton University Press. Kamro,
Kahneman, D. (1994). "New challenges to the rationality assumption". Journal of Institutional and Theoretical Economics, 150(1), p. 18-36.
Karaib, Ian (2012), Modern Social Theory, Abbas Mokhbar, Tehran, Aghah Publication[In Persian]
Keith Meslin (2015) - Philosophy of Mind - Mehdi Zakari, Tehran, Scientific and Cultural Publications[In Persian]
Kenny, Anthony(2006), A New History of Western Philosophy, vol.1, Oxford University press,
Khakpour, Mohammad (2019), "Nietzsche and Saeb: two petty thinkers", Philosophical Reflections, vol. 24[In Persian]
Kirk; Raven; Schofield (1983), The Presocratic Philosophers (second ed.), Cambridge University Press. See pp. 204 & 235
Kompridis, Nikolas (2000). "So We Need Something Else for Reason to Mean". International Journal of Philosophical Studies. 8 (3): 271–295
Lacey, A.R. (1996), A Dictionary of Philosophy, 1st edition, Routledge and Kegan Paul, 1976. 2nd edition, 1986. 3rd edition, Routledge, London
Lakoff, George, Johnson, Mark, (2021) Metaphors that we live by, Jahanshah Mirza Beigi, Tehran,agahpub [In Persian]
Lamont, Michele (1987). "How to Become a Dominant French Philosopher: The Case of Jacques Derrida" American Journal of Sociology. 93 (3
Lessenoff Michael (1996)-15 political philosophers of the 20th century, translated by Khashayar Dehimi, Tehran, Mahi publication[In Persian]
Lewis A. Coser, (2004), Sociological Theories, Farhang Ershad, Tehran, Ney Publishing[In Persian]
losee,john(2001),A Historical Introduction to the Philosophy of Science,Fourth edition, OXFORD UNIVERSITY PRESS,
Machlup, Fritz (1978). Methodology of Economics and other Social Sciences, New York and London Academic Press. Inc
Markie, P. (2004), "Rationalism vs. Empiricism" in Edward D. Zalta (ed.), Stanford Encyclopedia of Philosophy, Eprin
Markwica, Robin (2018). Emotional Choices: How the Logic of Affect Shapes Coercive Diplomacy (First ed.). Oxford: Oxford University Press
Marwala,(2017), Rational Choice and Artificial Intelligence, http://arxiv.org/pdf/1703.10098
Mashhadi, Ali & Keshavarz, Ismail (2013), "Reflection on the Philosophical Foundations of the Right to a Healthy Environment", Islamic Law Quarterly of Imam Sadiq University, No. 2, pp. 47-70[In Persian]
Moghaddis, Ali Asghar & Islam, Ali Reza, (2016)" Exploration of rational choice theory with emphasis on Michael Hector's opinions", Journal of Social Sciences of Ferdowsi University, pp. 211-175[In Persian]
Motamedi, Mansour & Abdi, Wali (2012), "an analytical and critical approach to the concept of Logos from ancient Greece to the Church Fathers", Islamic Studies: Philosophy and Kalam, pp. 128-105[In Persian]
Næss, Arne (1989) [1976]. Ecology, Community and Lifestyle: Outline of an Ecosophy. Translated by David Rothenberg. Cambridge, UK; New York: Cambridge University Press
Nagl,L,2022, Digital Technology: Reflections on the Difference between Instrumental Rationality and Practical Reason, Kantian Journal, Vol. 41. №
Nash, Roderick (1990), The Rights of Nature, A History of Environmental ethics , University of Wisconsin Press
Novack, George, (2005) Empiricist Philosophy, Parviz Babaei, Tehran, Azadmehr Publishing[In Persian]
Oppy, Graham & Dowe, David (2011) The Turing Test Archived 20 March 2012 at the Wayback Machine. Stanford Encyclopedia of Philosophy
Plato (1374), Republic, Fouad Rouhani, Tehran, Scientific and Cultural Publications
Pojman, Louis, (2013), Environmental Ethics, Mohsen Talasi, Tehran, Development Publishing House
Putnam.H(1960).Minds and Machines, ,university of newyork perss
Qanbari, Hassan (2016), "the epistemological field of reason according to Aristotle:, Islamic Philosophy and Theology Quarterly, No. 53[In Persian]
Ralph Hertwig,(2022) Studies in Ecological Rationality, Topics in Cognitive Science,
Renani and others (2012), "criticism of classical rationality; Simon's bounded rationality approach", Comparative Economics Quarterly-Number 2-pp.77-99[In Persian]
Renani-Mohsen and others (2016)-" Criticism of rational choice from the point of view of competing approaches": Economic Studies Quarterly-Number 73[In Persian]
Ritzer, George (1995), Sociological theories, Mohammad Sadaq Mahdavi et al., Tehran, Shahid Beheshti University Press. [In Persian]
Ritzer, George (2003) Sociological theory in the contemporary era - translator: Mohsen solasi, Tehran, scientific publication[In Persian]
-Sahotra, Sarkar (2011) , A Companion to the Philosophy of Biology, WileyBlakwell Publication
Sajjadi and Vadigran, (2017) "Explanation of the epistemology of Gilles Deleuze and Allameh Tabatabai and criticism of the challenges of rhizomatic approach", epistemological studies in Islamic University, Volume 2[In Persian]
Sajjadi, Syedmehdi, Panahan, Maryam (2013), "a reflection on the evolution of the concept and place of reason in the ancient Greek and medieval periods and its implications for education", Shahid Chamran University Educational Sciences Journal, number 2, pp. 25-44[In Persian]
Schmidtz, D. (1993), “Reasons for Altruism”, Social Philosophy and Policy, Vol. 10, No. 1, pp. 52-68
Searle, J. R. (2007). Freedom and Neurobiology: Reflections on Free Will, Language, and Political Power. Columbia University Press
Sediqi, Behrang (2009)," Anthony Giddens' Theory of Construction", Social Research Quarterly, No. 9, pp. 141-167[In Persian]
Shrader-Frechette, Kristin (1987). "Reviewed Work: Respect for Nature: A Theory of Environmental Ethics by Paul W. Taylor". Ecology Law Quarterly. 14 (2)
Simon, H. (1990). Bounded Rationality. In: Utility and Probability. J. Eatwell, M. Milgate & P. Newman (Eds.). New York: Norton.
Simon, Herbert A. (1955). "A Behavioral Model of Rational Choice". The Quarterly Journal of Economics. 69 (1): 99–118
Singer, Peter (1989), All Animals are Equal, New Jersey
Smith, V. L. (1991). "Rational Choice: The Contrast between Economics and Psychology". Journal of Political Economy, 99, 877–897/
Spinks, Lee (2008), Friedrich Nietzsche , translated by Reza Valiyari, Tehran, Nashmarkaz
Stroll, Avrum, (2012) Twentieth-Century Analytic Philosophy, Fereydoun Fatemi, Tehran, Merkaz pub, [In Persian]
Stuart J. Russell and Peter Norvig,(2010) Artificial Intelligence A Modern Approach,prentice hall
Stenmark, Mikaeal, Rationality in Science, Religion, and Everyday Life, University of Notre Dame Press (1995
Taylor, Seth (2013) Left-Wing Nietzscheans: The Politics of German Expressionism 1910-1920, Walter de Gruyter
Tosli, Gholam Abbas (1400), Sociological Theories, Tehran, Samet Publications [In Persian]
Tshilidzi Marwala(2017), Rational Choice and Artificial Intelligence, University of Johannesburg
Turner,janathon H(1998),the structure of sociological theory,wadworth publishing company
Wali Abbas, Mohammadi Mohammad Karim (2011), "Politics as Communicative Rationality", Specialized Quarterly of Political Science, Vol 14
Weber, Max (1382), Protestant ethics and the spirit of capitalism, Abdul Karim Rashidian, Tehran, Scientific and Cultural Publications[In Persian]
Wilkinson, N. & Klaes, M. (2012). An Introduction to Behavioral Economics. Hampshire: Palgrave Macmillan. Youngsteadt, E. (2008). Case Cl