گونهشناسی متن روایات تفسیر مجاهد
محورهای موضوعی : فصلنامه مطالعات قرآنی
الهام زرین کلاه
1
(استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، مرکز آموزش عالی اقلید، اقلید، ایران)
کلید واژه:
چکیده مقاله :
مجاهد بن جبر از مفسران معروف تابعی در قرن دوم، از موثق‌ترین شاگردان ابن عباس و از راویان امام علی(ع) می‌باشد. غیر از روایات فراوانی که در تفاسیر روایی از وی نقل شده، تفسیری با عنوان «تفسیر مجاهد» به روایت ابن ابی نجیح، که تنها تفسیر مستقل باقی‌مانده از دوران تابعین می‌باشد، به وی منسوب است. نسخه خطی این تفسیر که به شماره 1075 در دار الکتب المصریه در قاهره نگهداری می‌شود، مبنای چاپ‌های مختلف این تفسیر قرار گرفته است. در این تفسیر روایی، 2131 روایت ذکر شده که از این تعداد 1731 مورد آن از مجاهد به روایت ابن ابی نجیح، و بقیه علاوه بر پیامبر(ص)، از افراد دیگر- صحابه و تابعین- نقل شده است. این مقاله با بکارگیری روش کتابخانه‌ای و تحلیل داده‌ها، در صدد گونهشناسی متن روایات و مباحث علوم قرآنی مذکور در این تفسیر بوده و به این نتیجه دست یافته است که سبب نزول در 61 روایت، تعیین مبهم در 62 روایت، ناسخ و منسوخ در 3 روایت، اختلاف قرائات در 6 روایت، محکم و متشابه و غیره نمونه‌ای از مباحث علوم قرآنی مذکور در این تفسیر است. این آمار مربوط به اقوال مجاهد و غیر او در این تفسیر است. در عین حال بیش‌ترین روایات آن- که حدود 65 درصد روایات را به خود اختصاص میدهد- مربوط به تبیین واژگان و عبارات است. از این رو می‌توان این تفسیر را «تفسیر لغوی» هم نامید. گفتنی است نخستین شواهد وجود مجاز در قرآن، وجوه و نظایر، تمثیل، واژگان معرب، معنادار بودن حروف مقطعه و غیره در این تفسیر دیده می‌شود.
Mujahid Ibn Jabr was one of the famous successors (followers) interpreters of second century and most successful student of Ibn Abbas. He owned “Mujahid’s Interpretation” other than many traditions in narrative interpretation. The manuscript of the mentioned interpretation is kept in Egyptian library in Egypt with No. 1075. The present article attempts to do typology of traditions’ texts and Quranic issues in this interpretation with librarian method and by data analysis. Most traditions – about 65 percent – are related to terms and phrases expressions. Thus the mentioned interpretation can be titled “lexical interpretation” as well. It is remarkable to state that simile, Arabicized words, imagery and meaningful disjoined letters were initially expressed in Mujahid’s interpretation.
کتابنامه
قرآن مجید.
کتب عربی
ابن حجر، شهاب الدین احمد بن علی. 1300ق، فتح الباری فی شرح صحیح بخاری، چاپ دوم، بیروت: دار الفکر.
ابن حزم، علی بن محمد. 1403ق، جمهرة انساب العرب، بیروت: بی‌نا.
ثوری، سفیان بن سعید. 1403ق، تفسیر سفیان ثوری، چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیه.
خویی، ابو القاسم. بی‌تا، البیان فی تفسیر القرآن، بی‌جا: مؤسسه احیاء آثار امام خویی.
زرقانی، محمد بن عبدالعظیم. بی‌تا، مناهل العرفان، بی‌جا: بی‌نا.
سیوطی، عبدالرحمن ابوبکر. 1421ق، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت: دار الکتب العربی.
صفدی، خلیل بن ابیک. 1420ق، الوافی بالوفیات، تحقیق احمد الأرناؤوط و ترکی مصطفی، بیروت: دار احیاء التراث.
طبرسی، فضل بن حسن. 1372ش، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات ناصرخسرو.
طبری، ابوجعفر محمد بن جریر. 1412ق، جامع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ اول، بیروت: دار المعرفة.
فراهیدی، خلیل بن احمد.1410ق، کتاب العین، چاپ دوم، قم: انتشارات هجرت.
کورانی، علی. بی‌تا، تدوین القرآن، چاپ اول، قم: دار القرآن الکریم.
مجاهد بن جبر. 1367ق، تفسیر مجاهد، تحقیق عبد الرحمن الطاهر بن السورتی، اسلام آباد: مجمع البحوث الاسلامیه.
مصطفوی، حسن. 1360ش، التحقیق فی کلمات قرآن الکریم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
کتب فارسی
حریری، محمد یوسف. 1384ش، فرهنگ اصطلاحات قرآنی، قم: هجرت. چاپ دوم،
سزگین، فؤاد. 1386ش تاریخ نگارش‌های عربی، چاپ دوم، تهران: سازمان چاپ و انتشارات.
قرشی، علی اکبر. 1371ش، قاموس قرآن، چاپ ششم، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
مقالات
زرینکلاه، الهام. مهر 1390ش، «تفسیر مجاهد بن جبر و روش‌شناسی آن»، پایان‌نامه مقطع کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت مدرس.
نیل‌ساز، نصرت. 1388ش، «تحلیل آرای برخی خاورشناسان درباره اللغات فی القرآن»، دوره 41، شماره 82، بهار و تابستان.
نیل‌ساز، نصرت. 1386ش، «تحلیل دیدگاه‌های خاورشناسان در مورد آثار تفسیری منسوب به ابن عباس»، رساله دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت مدرس.
_||_
Bibliography
Arabic resources
The Holy Qoran.
Curani, Ali, Tadvin Al- Quran, First Printing, Qom, Dar Al-Quran Al-Karim, No date.
Farahidi, Khalil ibn Ahmad, Ketab Al Eyn, Qom, Hijrat Publishing, 1410.
Ibn-e-Hajar, Shahabuddin Ahmad Ben'Ali, Fatah al-Bari fi Sharhe Sahih Bukhari, Second Edition, Daral-Fakr, Beirut, 1300.
Ibn-ul-Hazm, Ali ibn-Mohammad, Jamhara Ensab al-Arab, Beirut, No publisher, 1403.
Khoi, Abolqasem, al-Bayan fei-Tafsir al-Quran, Imam Khoi's Restoration Institute, No date.
Mostafavi, Hassan, Al-Ttahqhiqh fei Al-Kalamat Al-Quran Al-Karim, Tehran, Book Publishing and Publishing House, 1360 .
Mujahid ibn-jabr, Tafsir Mujahid, research: Abdul Rahman al-Thahr al-Sunritah, Majmama' Al-bohouth al-Islami, Islamabad, 1367 .
Safdi, Khalil ibn abik, Alwafi Belyafayat, Research: Ahmad al-Arnaouwat and Turki Mostafa, Beirut,Dar Al-ehya al-Torath, 1420.
Siouti, Abdulrahman abubakr, Al-Etghan fei Al- Oloum Al-Quran, Beirut, Dar al-Kotob Al-Arabi, 1421.
Tabari, Abu Ja'far Mohammed ibn Jarir, Jamea Al-Bayan fei Al-Tafsir Al-Quran, Beirut, Dar al-Ma'arefat. First Printing, Beirut, 1412.
Tabresi, Fazl ibn-Hassan, Majmama' Al-bayan fei Al-Tafsir Al-Quran, Tehran, Naser Khosrow Publication, 1993
Thorri, Sefyan Bin Saeed, tafsir Sefyan Thouri, Beirut, Dar al-Ketab Al-alamyyeh, First Edition, 1403.
Zarghani, Mohammad bin Abol Al-azim, Manahel Al-Erfan, No date.
Persian resources
Ghorashi, Ali Akbar, Qamous Al- Quran, Tehran, Darolkotob al-Islam, Edition 6, 1371.
Hariri, Mohammad Youssef, Farhang Estelahat Qurani, Qom, Hijrat, Second Edition,1384.
Nilaz, Nusrat, Tahlile didgahaye khavarshenasan damorede asare mansoub be ibn abbas, Doctoral dissertation on Quranic and Hadith Sciences, Tarbiat Modares University, 1386.
Sezgin, Foad, Tarikh Negaareshhaye Arabi, Translation: Second Edition, Second Printing, Publishing and Printing Organization, Tehran, 1386.
Zarinkolah, elham, Tafsir Mujahid ibn-jabr va ravesh shenasi an, Thesis of the Master's degree in Quran and Hadith, Tarbiat Modarres University, October,1390.
Zarinkolah, elham, Tahlile didgahaye khavarshenasan damorede Al-loghat fie Al- Quran, Volume 41, Issue 82, Spring and Summer, 1388.