شِعریٰ در قرآن کریم: رویکردی گفتمانی به مفهوم
محورهای موضوعی : تاریخ حدیثکلید واژه: شعری, تاریخ تفسیر, تفسیر تابعین, دین عرب پیش از اسلام, اساطیر عرب, اساطیر مصری, اساطیر یونانی,
چکیده مقاله :
شِعریٰ در قرآن کریم، تنها یک بار یاد شده و آن آیۀ 49 سورۀ نجم است: وَأَنَّهُ هُوَ رَبُّ الشِّعْرَی؛ آیه‌ای که در آن، پروردگارِ رسول اکرم (ص) ـ رَبُّک ـ به عنوان پروردگار شِعریٰ معرفی شده است. با مفروض گرفتن این که شِعریٰ نام یک ستاره باشد ـ چنان که مفسران مسلمان گفته‌اند ـ این که چرا در میان ستارگان آسمان، اینچنین اهمیت یافته، و این که معرفی خداوند متعال به عنوان پروردگار شِعریٰ چه پیامی را می‌تواند دربرداشته باشد، نیازمند آن است تا ویژگیهای شِعریٰ هم از حیث تاریخ آشنایی با این ستاره، و هم از حیث اهمیت آیینی و نمادین آن مورد بررسی قرار گیرد. در این مطالعه بنا ست با مروری بر جایگاه شِعریٰ در قرآن کریم و ادبیات تفسیری سده‌های متقدم، راهی برای پاسخ گفتن بدین پرسشها بیابیم.
علاوه بر قرآن کریم؛
1ـ آیتی، عبدالمحمد، ترجمۀ قرآن کریم، تهران، سروش، 1374ش.
2ـ ابن اعرابی، محمد بن زیاد، اسماء خیل العرب و فرسانها، به کوشش حاتم صالح ضامن، دمشق، دار البشائر، 1430ق/ 2009م.
3ـ ابن حبیب، محمد، المحبر، به کوشش لیختن اشتتر، حیدرآباد دکن، 1361ق/ 1942م.
4ـ ابن سکیت، یعقوب بن اسحاق، اصلاح المنطق، به کوشش احمد محمد شاکر و عبدالسلام محمد هارون، قاهره، دار المعارف، 1949م.
5ـ ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت/ دمشق، دار الفکر، 1415ق/ 1995م.
6ـ ابن عطیه، عبدالحق بن غالب، المحرر الوجیز، به کوشش عبدالسلام عبدالشافی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1413ق/ 1993م.
7ـ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1414ق.
8ـ ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، به کوشش طه عبدالرؤوف سعد، بیروت، دار الجیل، 1975م.
9ـ ابوحیان توحیدی، علی بن محمد، اخلاق الوزیرین، به کوشش خلیل منصور، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1417ق/ 1997م.
10ـ ابوالشیخ اصفهانی، عبدالله بن محمد، العظمة، به کوشش رضاء الله مبارکفوری، ریاض، دار العاصمة، 1408ق.
11ـ ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روح الجنان و روح الجنان، به کوشش محمد جعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1371ش.
12ـ ابولیث سمرقندی، نصر بن محمد، تفسیر القرآن، به کوشش محمود مطرجی، بیروت، دار الفکر.
13ـ ابوهلال عسکری، حسن بن عبدالله، جمهرة الامثال، به کوشش محمد ابو الفضل ابراهیم و عبدالمجید قطامش، بیروت، دار الفکر، 1408ق/ 1988م.
14ـ ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغة، به کوشش محمد عوض مرعب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 2001م.
15ـ بخاری، محمد بن اسماعیل، الصحیح، به کوشش مصطفی دیب بغا، بیروت، دار ابن کثیر، 1407ق/ 1987م.
16ـ پاکتچی، احمد، «ازد: ازد پیش از اسلام»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد هشتم، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1377ش.
17ـ پورداوود، ابراهیم، یادداشتها بر یشتها، تهران: دانشگاه تهران، 1356ش.
18ـ تفسیر مجاهد، به کوشش عبدالرحمان طاهر محمد سورتی، بیروت، المنشورات العلمیة.
19ـ تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس، بیروت، دار الکتب العلمیة.
20ـ ثعلبی، احمد بن محمد، الکشف و البیان، به کوشش ابومحمد بن عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422ق/ 2002م.
21ـ جاحظ، عمرو بن بحر، الحیوان، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، مکتبة مصطفی البابی الحلبی، 1357ق.
22ـ حسن دوست، محمد، فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی، زیر نظر بهمن سرکاراتی، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 1381ـ1393ش.
23ـ خلیل بن احمد، العین، به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، بغداد، دار الرشید، 1981ـ1982م.
24ـ راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، به کوشش محمد سید کیلانی، قاهره، مکتبة مصطفی البابی الحلبی، 1961م.
25ـ رفاء، سری بن احمد، المحب و المحبوب و المشموم و المشروب، به کوشش صباح غلاونجی، دمشق، مجمع اللغة العربیة، 1407ق/ 1986م.
26ـ زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف، به کوشش عبدالرزاق مهدی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
27ـ عهد عتیق.
28ـ سمعانی، منصور بن محمد، التفسیر، به کوشش یاسر بن ابراهیم و غنیم بن عباس بن غنیم، ریاض، دار الوطن، 1418ق/ 1997م.
29ـ سیاح، احمد، فرهنگ جامع عربی ـ فارسی، تهران، کتاب‌فروشی اسلام، 1330ش.
30ـ سیوطی، عبدالرحمان بن ابی‌بکر، الدر المنثور، قاهره، المطبعة المیمنیة، 1314ق.
31ـ صنعانی، عبدالرزاق بن همام، تفسیر القرآن، به کوشش مصطفی مسلم محمد، ریاض، مکتبة الرشد، 1410ق.
32ـ صوفی، عبدالرحمن بن عمر، صور الکواکب الثابتة، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی پاریس، نسخ عربی، شم 5036.
33ـ طبری، محمد بن جریر، التفسیر، بیروت، دار الفکر، 1405ق.
34ـ فاکهی، محمد بن اسحاق، اخبار مکة، به کوشش عبدالملک عبدالله دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق.
35ـ فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، قاهره، المطبعة البهیة.
36ـ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، به کوشش احمد عبدالعلیم بردونی، قاهره، دار الشعب، 1972م.
37ـ قطرب، محمد بن مستنیر، الازمنة و تلبیة الجاهلیة، به کوشش حاتم صالح ضامن، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1405ق/ 1985م.
38ـ قمی، علی بن ابراهیم، التفسیر، به کوشش طیب موسوی جزائری، نجف، مکتبة الهدی، 1386ـ1387ق.
39ـ کحاله، عمر رضا، معجم قبائل العرب، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1418ق/ 1997م.
40ـ کلبی، هشام بن محمد، جمهرة النسب، به کوشش ناجی حسن، بیروت، عالم الکتب، 1407ق/ 1986م.
41ـ ماوردی، علی بن محمد، النکت و العیون، به کوشش سید عبدالمقصود عبدالرحیم، بیروت، دار الکتب العلمیة، 2007م.
42ـ مصعب زبیری، نسب قریش، به کوشش لوی پرووانسال، قاهره، دار المعارف، 1372ق/ 1953م.
43ـ مقاتل بن سلیمان، تفسیر القرآن، به کوشش احمد فرید، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1424ق/ 2003م.
44ـ میدانی، احمد بن محمد، مجمع الامثال، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، دار المعرفة.
45ـ نحاس، احمد بن محمد، اعراب القرآن، به کوشش زهیر قاضی زاهد، بیروت، عالم الکتب، 1409ق/ 1988م.
46ـ نصر بن مزاحم، وقعة صفین، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، المؤسسة العربیة الحدیثة، 1382ق.
47ـ یحیی بن آدم، الخراج، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، المکتبة السلفیة، 1384ق.
48ـ یعقوبی، احمد بن اسحاق، التاریخ، بیروت، دار صادر، 1397ق/ 1960م.
49ـ Allen, Richard H., Star-Names and their Meaning, New York/ London, G.E. Stechert, 1899.
50ـ Beeston, A.F.L. et al., Sabaic Dictionary/ Dictionnaire sabéenne, Louvain-la-Neuve/ Beirut, Editions Peeters/ Librairie du Liban, 1982.
51ـ Burnham, Robert, Burnham's Celestial Handbook, Flagstaff (Arizona), Celestial Handbook Publ., 1966.
52ـ The Assyrian Dictionary, ed. Ignace J. Gelb et al., Chicago, Oriental Institute, 1964.
53ـ Black, Jeremy et al., A Concise Dictionary of Akkadian, Wiesbaden, Harrassowitz Verlag, 2000.
54ـ Brosch, Noah, Sirius Matters, New York et al., Springer, 2008.
55ـ Costaz, Louis, Dictionnaire Syriaque-Français/ Syriaque-English Dictionary, Beirut, Dar el-Machreq, 3nd ed., 2002.
56ـ Frisk, Hjalmar, Griechisches Etymologisches Wörterbuch, Heidelberg, Carl Winter, 1960.
57ـ Gesenius, W., A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, ed. F. Brown, Oxford, Clarendon, 1939.
58ـ Hoerber, Robert G., “The Socratic Oath By the Dog,” The Classical Journal, 58 (6), 1963.
59ـ Holberg, Jay B., Sirius: Brightest Diamond in the Night Sky, New York, Springer, 2007.
60ـ Ideler, Ludwig, Untersuchungen über den Ursprung und die Bedeutung der Sternnamen, Berlin, J.F. Weiss, 1908.
61ـ Jastrow, Marcus, A Dictionary of the Targumim, the Talmud Babli and Yerushalmi and the Midrashic Literature, London, 1903.
62ـ Jeffery, Arthur, The Foreign Vocabulary of the Qur’an, Baroda, Oriental Institute, 1938.
63ـ Kinsley, David, The Goddesses Mirror: Visions of the Divine From Egypt and West, Albany (NY), State University of New York, 1989.
64ـ Leslau, Wolf, Comparative Dictionary of Ge’ez (Classical Ethiopic), Wiesbaden, Harrassowitz, 1991.
65ـ Liddell, H.G. & Scott, R., A Greek - English Lexicon, ed. H.S. Jones & R. McKenzie, Oxford, Clarendon Press, 1990.
66ـ Meltzer, Edmund S., “Horus,” The Ancient Gods Speak: A Guide to Egyptian Religion, New York, Oxford University Press, 2002.
67ـ Murduck, D.M., Christ in Egypt: The Horus-Jesus Connection, Seattle, Stellar House Publ., 2009.
68ـ Orel, V.E. & O.V. Stolbova, Hamito-Semitic Etymological Dictioanry, Leiden, Brill, 1995.
69ـ Pokorny, Julius, Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch, Bern/ München, A. Francke AG, 1959 ff.
70ـ Riggs, Christina, The Beautiful Burial in Roman Egypt: Art, Identity and Funerary, Oxford, New York, Oxford University Press, 2005.
71ـ Simpson, Phil, Guidebook to the Constellations, New York, Spriger, 2012.
72ـ Smith, Hamilton, Dogs, in Collection: Naturalist' Library, Edinburgh, W.H. Lazars, 1839.
73ـ Temple, Robert K.G., The Sirius Mystery, Rochester, Inner Traditions, 1987.
74ـ Wallis Budge, E.A., An Egyptian Hieroglyphic Dictionary, London, John Murray, 1920.