حوزه‌های کم شناخته و متقدم حدیث و معارف امامیه در عراق، شام و مصر
محورهای موضوعی : تاریخ حدیثکلید واژه: قم, تاریخ تشیع, مکاتب بومی, تاریخ کلام شیعه, نجف, بصره, واسط, حلب, طرابلس, بلاد جزیره,
چکیده مقاله :
شیعیان از دیرباز در بومهای مختلف جهان اسلام زندگی می‌کرده، و حلقه‌های درس و بحث علمی هم داشته‌اند. گاه این حلقه‌های درس در امتداد زمان توسعه می‌یافته، و به پایگیری زنجیره‌های استاد و شاگردی می‌انجامیده، و تعالیمی را پدید می‌آورده که نسل اندر نسل منتقل می‌شده است. بدین سان، حوزه‌هایی علمی پدید می‌آمده که گاه مدتی طولانی استمرار داشته، و مکاتبی متمایز و شاخص را در خود جای می‌داده است؛ مکاتبی که بسیارشان هم اکنون کمتر شناخته شده‌اند. برخی از این حوزه‌های علمی مشهور، و بر جریانهای فرهنگی جهان تشیع بسی اثرگذار بوده‌اند؛ آن سان که در بارۀ کوفه و قم چنین می‌توان گفت. به نظر می‌رسد جایگاه برجستۀ این قبیل حوزه‌ها سبب شده است عالمان نسلهای بعد و نیز، محققان معاصر در تحلیلهای خویش از تاریخ علوم و معارف شیعی، کمتر به حوزه‌های دیگر توجه کنند و کارکرد آنها را بجویند. بناست که در این مطالعه، با مروری بر مهمترین بومهای شیعه‌نشین در جهان اسلام، حوزه‌های فرعی و کم شناختۀ فرهنگ شیعی، گرایشهای فکری غالب در هر یک، و شخصیتهای اثرگذار در هر بوم را بازشناسیم. این کوشش، مدخلی خواهد بود برای شناخت مکاتب فکری کم شناختۀ شیعی، امتداد تاریخی هر یک، و البته آموزه‌های متمایزی که هر یک داشته‌اند.
1ـ آبی، حسن بن ابیطالب، کشف الرموز، به کوشش علی پناه اشتهاردی و حسین یزدی، قم، جامعۀ مدرسین، 1408ق.
2ـ آقابزرگ طهرانی، محمد محسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دار الاضواء، 1403ق/ 1983م.
3ـ «آل ابی‌جراده»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد اول، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1367ش.
4ـ ابن ابی‌الرضا، محمد بن حسن، الاجازة، ضمن ج 104 بحار الانوار مجلسی، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403ق/ 1983م.
5ـ ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، به کوشش تورنبرگ، بیروت، دار صادر، 1386ق/ 1966م.
6ـ ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، جامعۀ مدرسین، 1362ش.
7ـ ــــــــــــــــــــ عیون اخبار الرضا (ع)، بیروت، اعلمی، 1404ق/ 1984م.
8ـ ــــــــــــــــــــ کمال‌الدین، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، 1390ق.
9ـ ــــــــــــــــــــ من لا یحضره الفقیه، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، جامعۀ مدرسین، 1404ق.
10ـ ابن بسطام، عبدالله و حسین، طب الائمة، نجف، المکتبة الحیدریة، 1385ق/ 1965م.
11ـ ابن بطریق، یحیی بن حسن، العمدة، قم، جامعۀ مدرسین، 1407ق.
12ـ ابن جوزی، عبدالرحمان بن علی، المنتظم، به کوشش محمد و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1412ق/ 1992م.
13ـ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تقریب التهذیب، به کوشش محمد عوامه، حلب دار الرشید، 1408ق/ 1988م.
14ـ ــــــــــــــــــــ لسان المیزان، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف النظامیة، 1329ـ1331ق.
15ـ ابن حمزه، عبدالله، الثاقب فی المناقب، به کوشش نبیل رضا علوان، قم، مؤسسه انصاریان، 1412ق.
16ـ ابن داوود حلی، حسن بن علی، الرجال، به کوشش جلال‌الدین حسینی، تهران، دانشگاه تهران، 1342ش.
17ـ ابن زهره، حمزة بن علی، غنیة النزوع، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق (ع)، 1417ق.
18ـ ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابیطالب، نجف، المکتبة الحیدریة، 1376ق.
19ـ ابن صوفی، علی بن محمد، المجدی، به کوشش احمد مهدوی دامغانی، قم، کتابخانۀ مرعشی، 1409ق.
20ـ ابن طاووس، علی بن موسی، مهج الدعوات، چ سنگی، ایران، 1323ق.
21ـ ابن عدیم، عمر بن احمد، بغیة الطلب، به کوشش سهیل زکار، بیروت، دار الفکر، 1988م.
22ـ ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت/ دمشق، دار الفکر، 1415ق/ 1995م.
23ـ ابن عنبه، احمد بن علی، عمدة الطالب، به کوشش محمد حسن آل طالقانی، نجف، المکتبة الحیدریة، 1380ق/ 1961م.
24ـ ابن غضائری، احمد بن حسین، الرجال، به کوشش محمد رضا جلالی، قم، دار الحدیث، 1422ق.
25ـ ابن ماجه، محمد بن یزید، السنن، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، دار احیاء الکتب العربیة، 1952ـ1953م.
26ـ ابن میسر، محمد بن علی، اخبار مصر، به کوشش هانری ماسه، قاهره، المعهد الفرنسی، 1919م.
27ـ ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، به کوشش رضا تجدد، تهران، کتابخانۀ اسدی، 1350ش.
28ـ ابو غالب زراری، احمد بن محمد، رسالة فی آل اعین، به کوشش محمد علی ابطحی، اصفهان، ربانی، 1399ق.
29ـ الاختصاص، منسوب به شیخ مفید، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، جامعۀ مدرسین، 1413ق.
30ـ الاصول الستة عشر، قم، دار الشبستری، 1405ق.
31ـ افندی، عبدالله، تعلیقة امل الآمل، به کوشش سید احمد حسینی، قم، کتابخانۀ مرعشی، 1410ق.
32ـ ــــــــــــــــــــ ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، کتابخانۀ مرعشی، 1401ق.
33ـ امین، حسن، مستدرکات اعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف، 1406ق.
34ـ انصاری، حسن، «ابوسهل نوبختی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد پنجم، تهران، 1372ش.
35ـ اهوازی، حسین بن سعید، الزهد، به کوشش غلامرضا عرفانیان، قم، المطبعة العلمیة، 1399ق.
36ـ برقی، احمد بن محمد، «الرجال»، همراه رجال ابن داوود حلی، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، دانشگاه تهران، 1342ش.
37ـ ــــــــــــــــــــ المحاسن، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1331ش.
38ـ بیاضی، علی بن یونس، اجازة به ناصر بن ابراهیم بویهی، ضمن جلد 104 بحار الانوار مجلسی، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403ق.
39ـ پاکتچی، احمد، «ابوالصلاح حلبی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد پنجم، تهران، 1372ش.
40ـ ــــــــــــــــــــ «ابوالمفضل شیبانی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد ششم، تهران، 1373ش.
41ـ ــــــــــــــــــــ «تعلکبری»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد شانزدهم، تهران، 1387ش.
42ـ ــــــــــــــــــــ مکاتب فقه امامی ایران پس از شیخ طوسی تا پایگیری مکتب حله، تهران، دانشگاه امام صادق (ع)، 1385ش.
43ـ ــــــــــــــــــــ نصوص و ابحاث حول نهج البلاغة و مدونه، تهران، دانشگاه امام صادق (ع)، 1392ش.
44ـ ثعلبی، احمد بن محمد، التفسیر، به کوشش ابومحمد بن عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422ق/ 2002م.
45ـ حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، به کوشش احمد حسینی، بغداد، مطبعة الآداب، 1385ق/ 1965م.
46ـ حلبی، علی بن حسن، اشارة السبق، قم، جامعۀ مدرسین، 1414ق.
47ـ خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، قاهره، مطبعة السعادة، 1349ق.
48ـ درست بن منصور واسطی، «کتاب»، ضمن الاصول الستة عشر، قم، دار الشبستری، 1405ق.
49ـ ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی،1413ق/ 1993م.
50ـ ــــــــــــــــــــ سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1405ق/ 1985م.
51ـ ــــــــــــــــــــ العبر فی خبر من غبر، به کوشش صلاح‌الدین منجد، کویت، مطبعة حکومة الکویت، 1984م.
52ـ راوندی، سعید بن هبة الله، الخرائج و الجرائح، قم، مدرسة الامام المهدی (ع)، 1409ق.
53ـ سجادی، صادق، «آل بویه»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد اول، تهران، 1367ش.
54ـ سند آغازین الغیبة محمد بن ابراهیم نعمانی، به کوشش فارس حسون، قم، انوار الهدی، 1422ق.
55ـ سید مرتضی، علی بن حسین، الرسائل، به کوشش احمد حسینی، قم، دار القرآن الکریم، 1405ق/ 1985م.
56ـ سیدی، محمد، «ابن خالویه»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد سوم، تهران، 1369ش.
57ـ شعار، جعفر، «آمدی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد دوم، تهران، 1368ش.
58ـ شهید اول، محمد بن مکی، اجازه به شمس‌الدین ابن نجدة، ضمن بحار الانوار مجلسی، ج 107، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403ق.
59ـ ــــــــــــــــــــ الاربعون حدیثاً، قم، مدرسة الامام المهدی (ع)، 1407ق.
60ـ شهید ثانی، زین‌الدین، «کشف الریبة»، همراه محاسبة النفس ابن طاووس، تهران، کتابخانۀ مرتضوی.
61ـ شیخ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، مؤسسه بعثت، 1413ق.
62ـ ــــــــــــــــــــ تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1364ش.
63ـ ــــــــــــــــــــ الرجال، به کوشش جواد قیومی، قم، جامعۀ مدرسین، 1415ق.
64ـ ــــــــــــــــــــ الفهرست، به کوشش جواد قیومی، قم، مؤسسة نشر الفقاهة، 1417ق.
65ـ شیخ مفید، محمد بن محمد، المسائل الطوسیة، قم، دار المفید، 1413ق.
66ـ صاحب معالم، حسن بن زین الدین، «الاجازة الکبیرة»، ضمن بحار الانوار مجلسی، ج 106، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403ق.
67ـ صدر، حسن، تکملة امل الآمل، به کوشش احمد حسینی، قم، کتابخانۀ مرعشی، 1406ق.
68ـ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، تهران، مکتبة الاعلمی، 1404ق.
69ـ طباطبایی، عبدالعزیز، «المتبقی من مخطوطات نهج البلاغة»، تراثنا، شمارۀ 5، 1406ق.
70ـ ــــــــــــــــــــ مکتبة العلامة الحلی، قم، مؤسسة آل البیت (ع)، 1416ق.
71ـ طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، به کوشش محمدباقر موسوی خرسان، نجف، دار النعمان، 1386ق/ 1966م.
72ـ عالم زاده، هادی، «آل زهره»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد دوم، تهران، 1368ش.
73ـ عبد علی، محمد، «ابن رائقه»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد سوم، تهران، 1369ش.
74ـ علامۀ حلی، حسن بن یوسف، الاجازة الی بنی زُهرة، ضمن ج 104 بحار الانوار مجلسی، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403ق.
75ـ ــــــــــــــــــــ مختلف الشیعة، قم، جامعۀ مدرسین، 1412ق.
76ـ عماد‌الدین طبری، محمد بن علی، بشارة المصطفی، به کوشش جواد قیومی، قم، جامعۀ مدرسین، 1420ق.
77ـ عماری، حسین، «آل زیار»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد دوم، تهران، 1368ش.
78ـ عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، تهران، اسلامیه، 1380ـ1381ق.
79ـ فخار بن معد موسوی، الحجة علی الذاهب ...، به کوشش محمد بحر العلوم، قم، انتشارات سید الشهداء، 1410ق.
80ـ فخر رازی، محمد بن عمر، الشجرة المبارکة، قم، کتابخانۀ مرعشی، 1409ق.
81ـ فکرت، محمد آصف، «ابن ابی‌طی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد دوم، تهران، 1368ش.
82ـ قاضی نعمان، شرح الاخبار، به کوشش محمد حسینی جلالی، قم، جامعۀ مدرسین، 1409ـ1412ق.
83ـ قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، ترجمۀ کهن فارسی، به کوشش جلال‌الدین تهرانی، تهران، انتشارات توس، 1361ش.
84ـ کتاب سلیم بن قیس، به کوشش محمد باقر انصاری، قم، چاپخانۀ نگارش، 1415ق.
85ـ کراجکی، محمد بن علی، التفضیل، تهران، مؤسسة اهل البیت (ع)/ بنیاد بعثت، 1361ش.
86ـ ــــــــــــــــــــ کنزالفوائد، تبریز، چاپ سنگی، 1322ق.
87ـ کرکی، علی بن هلال، اجازه به مولی محمد، ضمن ج 106 بحار الانوار مجلسی، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403ق/ 1983م.
88ـ کشی، محمد بن عمر، معرفة الرجال، اختیار طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسی، 1348ش.
89ـ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1391ق.
90ـ محقق حلی، جعفر بن حسن، الرسائل التسع، به کوشش رضا استادی، قم، کتابخانۀ مرعشی، 1413ق.
91ـ محمد علوی، اجازه به سید شمس‌الدین، ضمن ج 104 بحار الانوار مجلسی، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403ق/ 1983م.
92ـ مدرسی طباطبایی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ترجمۀ محمد آصف فکرت، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1368ش.
93ـ مرشد بالله، یحیی بن حسین، الامالی، بیروت، عالم الکتب، 1403ق/ 1984م.
94ـ معین‌الدین مصری، سالم بن بدران، اجازه به خواجه نصیر، ضمن ج 107 بحار الانوار مجلسی، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403ق/ 1983م.
95ـ مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم، به کوشش محمد مخزوم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408ق/ 1987م.
96ـ منتجب الدین رازی، علی بن عبیدالله، فهرست اسماء علماء الشیعة، به کوشش عبدالعزیز طباطبایی، قم، مجمع الذخائر الاسلامیة، 1404ق.
97ـ نجاشی، احمد بن علی، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، جامعۀ مدرسین، 1407ق.
98ـ نوری، حسین، خاتمة المستدرک، قم، مؤسسه آل البیت (ع)، 1415ق.
99ـ یحیی بن سعید حلی، الجامع للشرائع، به کوشش جعفر سبحانی و دیگران، قم، مؤسسة سید الشهداء، 1405ق.
100ـ یوسفی اشکوری، حسن، «اشعریان»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد نهم، تهران، 1379ش.
Sakly, Mundhir, «Wāsiṭ», Encyclopedia of Islam, 2nd edition, vol. XI, Leiden, Brill, 2002.