پارادوکس همانندی/ تفاوت در تجربۀ مهاجرت و نقش آن در نگاه مهاجر نسبت به موطن: مطالعۀ موردی مهاجرت یوسف و موسی (ع) در قصص قرآن
محورهای موضوعی : تاریخ حدیثکلید واژه: وطن, هجرت, قصص قرآن, آستانگی, مَهجر, یوسف (ع), موسی (ع),
چکیده مقاله :
قصه‌های قرآنی با نقشمایۀ هجرت اندک است و در همان چند نمونه نیز، موضوع مهاجرت ذیلی بر غرض الاهی در تبیین مفاهیم دینی، و در راستای رسالت انبیا ست. این قصه‌ها از بابت برخی مفاهیم فرهنگی هم دارای اهمیت است. این که چنین قصه‌هایی قرآنی تا چه حد با مبحث مهاجرت که در دوران معاصر آن را می‌‌شناسیم، دارای ارتباط هستند و این که تا چه اندازه امکان بررسی آنها بر اساس نظریات مربوط به مهاجرت در علوم اجتماعی وجود دارد، موضوع قابل تأملی است. در میان نظریات مهاجرت، نظریۀ پارادوکس همانندی/ تفاوت در تعامل میزبان و مهاجر، همچون رویکردی فرهنگی ـ جامعه‌شناختی نسبت به موضوع مهاجرت، بیانگر آن است که در این تعامل، باید میزانی از همانندی و اندازه‌ای از تفاوت حفظ شود. اما مسئلۀ مهمی که باید بدان پاسخ داد آن است که به میزان کمی یا فزونی یکی از این دو کفّۀ همانندی یا تفاوت، نتیجۀ حاصل چه اثری بر نگاه مهاجر نسبت به زادبوم پیشین خود و اقامتگاه کنونی ـ یا به بیان دیگر، موطـَن و مَهجَر ـ دارد؛ پرسشی که به نظر می‌رسد پیروان نظریۀ فوق تا کنون در پاسخ بدان ساکت بوده‌اند. بنا ست که در این مقاله با ابتنای سخن بر نظریۀ یاد شده، تلاش کنیم حکایات قرآنی مهاجرت یوسف و موسی (ع) را با موضوع تطبیق دهیم و بر همان اساس، مصداقهایی برای گونه‌های مختلف تعامل میزبان و مهاجر بیابیم.
علاوه بر قرآن کریم؛
1ـ «آریاییان»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر محمدکاظم موسوی بجنوردی، جلد اول، تهران، 1369ش.
2ـ آقاجانیان، اکبر، «نگاهی به عوامل ساختی در مهاجرت: مطالعۀ موردی ایران»، نظریات مهاجرت، به کوشش عبدالعلی لهسائی زاده، شیراز، 1368ش.
3ـ آل صفا، محمد جابر، تاریخ جبل عامل، بیروت، دار النهار، 1981م.
4ـ ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، وزارة الثقافة و الارشاد القومی، 1960م.
5ـ ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، قصص الانبیاء، به کوشش عبدالقادر احمد عطا، بیروت، المکتبة الاسلامیة.
6ـ ابوحمزۀ ثمالی، ثابت بن دینار، التفسیر، به‌کوشش عبدالرزاق محمد حسین حرزالدین و دیگران، قم، الهادی، 1420ق.
7ـ ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان، به کوشش ابوالحسن شعرانی و علی اکبر غفاری، تهران، اسلامیه، 1382ـ 1385ق.
8ـ اسعدی، مرتضی، جهان اسلام، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1366ش.
9ـ براندن، وان دن، تاریخ ثمود، ترجمه محمدحسن مرعشی، تهران، نگاه معاصر، 1386ش.
10ـ تستری، سهل بن عبدالله، تفسیر القرآن العظیم، قاهره، مکتبة مصطفی البابی الحلبی، 1329ق.
11ـ ثعلبی، احمد، عرائس المجالس، بیروت، المکتبة الثقافیة.
12ـ جزایری، نعمة الله، الانوار النعمانیة، به کوشش محمد علی قاضی طباطبایی، بیروت، 1404ق/ 1984م.
13ـ حاج حسینی، حسین، «سیری در نظریۀ مهاجرت»، راهبرد، شم 41، پاییز 1385ش.
14ـ حاج منوچهری، فرامرز، «پرلاک»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر محمد کاظم موسوی بجنوردی، جلد سیزدهم، تهران، 1383ش.
15ـ روسک، جوزف و وارن، رولند، مقدمه ای بر جامعه شناسی، ترجمۀ بهروز نبوی و احمد کریمی، تهران، فروردین، 1355ش.
16ـ زایچس، اِوِرت، «یک نظریۀ مهاجرت»، نظریات مهاجرت (رک: همین مآخذ، آقاجانیان).
17ـ سورآبادی، عتیق بن محمد، قصص قرآن مجید، به کوشش یحیی مهدوی، تهران، دانشگاه تهران، 1347ش.
18ـ سید مرتضی، علی بن طاهر، تنزیه الانبیاء، بیروت، دار الاضواء، 1409ق/ 1989م.
19ـ شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، نجف، مطبعة النعمان، 1383ق/ 1964م.
20ـ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، اعلمی، 1415ق.
21ـ طبری، محمد بن جریر، التفسیر، بولاق، 1329ق.
22ـ قمی، علی بن ابراهیم، التفسیر، به کوشش طیب موسوی جزائری، نجف، مکتبة الهدی، 1386ـ 1387ق.
23ـ عهد عتیق.
24ـ کسائی، محمد بن عبدالله، قصص الانبیا، به کوشش اسحاق آیزنبرگ، لیدن، بریل، 1923م.
25ـ لهسائی‌زاده، عبدالعلی، «دیدگاه‌های جامعه شناختی مهاجرت از روستا به شهر»، نظریات مهاجرت (رک: همین مآخذ، آقاجانیان).
26ـ مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیة، نجف، کتابخانۀ حیدریه.
27ـ همو، مروج الذهب، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، دار الاندلس، 1385ق.
28ـ مقاتل بن سلیمان، تفسیر القرآن، به کوشش احمد فرید، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1424ق/ 2003م.
29ـ منگالام، ج. و شوارتزولر، هری، «بررسی رهنمودهای نظری برای بنیانگذاری جامعه‌شناسی مهاجرت»، نظریات مهاجرت (رک: همین مآخذ، آقاجانیان).
30ـ نجومیان، امیر علی، «تجربۀ مهاجرت و پارادوکس همانندی/ تفاوت»، نشانه‌شناسی فرهنگی، به کوشش امیر علی نجومیان، تهران، سخن، 1389ش.
31ـ نیشابوری، ابراهیم، قصص الانبیاء، به کوشش حبیب یغمایی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1340ش.
32ـ نیکولیناکس، ماریوس، «ملاحظاتی در جهت ارائه یک نظریه عمومی مهاجرت در سرمایه گذاری متأخر»، نظریات مهاجرت (رک: همین مآخذ، آقاجانیان).
33ـ Al-Atas, F., “Notes on Various Theories Regarding the Islamization of the Malay Archipelago,” Muslim World, Hartford, 1985, vol. LXXV.
34ـ Arnold, T.W., The Preaching of Islam, Delhi, Renaissance Publishing House, 1984.
35ـ Brubaker, W. S., “Immigration, Citizenship, and the nation-satate in France and Germany: A Comparative historical analysis,” International Sociology, vol. 5, No. 4, December 1990.
36ـ Djajadiningrat, Hossein, “Islam in Indonesia,” Islam- The Straight Path, ed. Kenneth W. Morgan, New York, The Roland Press, 1958.
37ـ Haas, Hein, “Migration and Development: A Theorical Perspective,” International Migeration Review, vol. 44 (1), 2010.
38ـ Hagen Zanker, J. , “Why do People Migrate? A Review of the Theoretical Literature,” Munich Personal RePEc Archive[1], retreived at 3 September 2015.
39ـ King, Russell, Theories and Typologies of Migration: An Overview and a Primer, Malmö (Sweden), Malmo University Press, 2012.
40ـ Kurekova, Lucia, “Theories of Migration: Conceptual Review…,” Conference on Migration, Economic Change and Social Challenge, April 6-9 2011, University College London.
41ـ Lee, Everet S, “A Theory of Migration,” Demography, vol. 3 (1), 1966.
42ـ O’ Leary, De Lacy, Arabia Before Muhammad, New York, Dutton, 1927.
43ـ Sjaastad, L., “The Costs and Returns of Human Migration”, Journal of Political Economy, vol. 70 (5/ 2), Octobre 1962.
44ـ Thieme, Susan, Social Network and Migration, Far West Nepalese Labour Migration in Delhi, Zurich, University of Zurich, 2006.
45ـ Zuesse, Ivan M., “Ritual,” Encyclopedia of Religion and Ethics, vol. XII, ed. Mircea Eliade, New York, MacMillan Publishing Company, 1987.