آیینهای ذکر در روایات اسلامی و جایگاه و کارکرد اجتماعی آنها

محورهای موضوعی : تاریخ حدیث

حامد خانی (فرهنگ مهروش) ¹

1 -

تاریخ دریافت : 1394/09/24 تاریخ پذیرش : 1394/09/24 تاریخ انتشار : 1392/06/01

کلید واژه: شیطان, اوقات فراغت, سبک زندگی اسلامی, تاریخ انگارۀ ذکر, ذکر مصیبت, مجلس ذکر, کارکرد ذکر, سرگرمی,

چکیده مقاله :

از جملۀ رایج‌ترین آداب دینی در میان مسلمانان، که در روایات بسیاری از آن سخن رفته، ذکر گفتن است. گذشته از آن که بر پایۀ قرآن کریم و روایات اسلامی، عباداتی مهم در فرهنگ اسلامی از قبیل نماز مصداق بارز ذکر خدا تلقی می‌شود، مسلمانان در زندگی روزانۀ خود نیز، به شیوه‌های مختلفی ذکر می‌گویند. آنها گاه مجالس وعظ و گردهم‌آییهای دینی خود را نیز مجلس ذکر، مجلس ذکر اهل بیت (ع)، یا مجلس ذکر مصیبت می‌شناسانند. در این مطالعه با مروری بر شواهد بازمانده از رواج شیوه‌های مختلف ذکر، آیینهای ذکر بازشناسی می‌شوند؛ همچنان که کوشش خواهد شد با تکیه بر شواهد تاریخی، کارکرد و همچنین پیامدهای نظری رواج آنها نیز کاویده شود. هدف آن است که از خلال چنین مطالعه‌ای مؤلفه‌های بنیادین مفهوم ذکر در فرهنگ اسلامی را بهتر بشناسیم؛ همچنان که بناست با این مطالعه دریابیم کدام کارکردهای آشکار و نهان این آیین سبب شده است شیوه‌های مختلف ذکر این قدر از رواج گسترده در فرهنگ اسلامی برخوردار باشند. چنین مطالعه‌ای می‌تواند کمک بکند که مفهوم اصطلاح ذکر در گسترۀ وسیعی از روایات اسلامی بهتر شناخته شود؛ همچنان که بر پایۀ آن خواهیم توانست میان معنای این اصطلاح در ادوار مختلف فرهنگ اسلامی تمییز دهیم و بدین سان از آن همچون ابزاری مفهومی برای تاریخ گزاری روایات اسلامی بهره جوییم.

منابع و مأخذ:

علاوه بر قرآن کریم؛

1ـ             ابن ابی‌حاتم، عبد الرحمن بن محمد، التفسیر، به کوشش اسعد محمد طیب، صیدا، المکتبة العصریه؛

2ـ             ابن ابی‌دنیا، عبدالله بن محمد، حسن الظن بالله، به کوشش مخلص محمد، ریاض، دار طیبه، 1408ق/ 1988م؛

3ـ             همو، الشکر لله، به کوشش یاسین محمد سواس و عبدالقادر ارنؤوط، دار ابن کثیر، 1407ق/ 1987م؛

4ـ             همو، الهم و الحزن، به کوشش مجدی فتحی سید، قاهره، دار السلام، 1412ق/ 199م؛

5ـ             ابن ابی‌شیبه، عبدالله بن محمد، المصنف، به کوشش سعید لحام، بیروت، دار الفکر، 1409ق/ 1989م؛

6ـ             ابن ابی‌عاصم، احمد بن عمرو، المذکر و التذکیر و الذکر، به کوشش خالد بن قاسم ردادی، ریاض، دار المنار، 1413ق؛

7ـ             ابن اثیر، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث، به کوشش طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی، بیروت، المکتبة العلمیه، 1399ق/ 1979م؛

8ـ             ابن بابویه، علی بن حسین، الامامة و التبصرة من الحیرة، قم، مدرسة الامام المهدی (ع)، 1404ق؛

9ـ             ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، جامعۀ مدرسین، 1403ق/ 1362ش؛

10ـ          همو، فقیه من لا یحضره الفقیه، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، جامعۀ مدرسین؛

11ـ          ابن جعد، علی، المسند، به کوشش عامر احمد حیدر، بیروت، مؤسسة نادر، 1410ق/ 1990م؛

12ـ          ابن جوزی، عبدالرحمان بن علی، زاد المسیر، به کوشش محمد بن عبدالرحمان عبدالله، بیروت، دار الفکر، 1407ق/ 1987م؛

13ـ          همو، الموضوعات، به کوشش عبدالرحمان محمد عثمان، مدینه، المکتبة السلفیه، 1386ق/ 1966م؛

14ـ          ابن حاج، محمد بن محمد، المدخل، دار التراث؛

15ـ          ابن حبان، محمد، الصحیح، به کوشش م. فلایشهمر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1959م؛

16ـ          ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری، بیروت، دار المعرفه؛

17ـ          ابن صلاح، عثمان بن عبدالرحمان، الفتاوی، به کوشش موفق عبدالله عبدالقادر، بیروت، مکتبة العلوم و الحکم، 1407ق؛

18ـ          ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، ادب المجالسه، به کوشش سمیر حلبی، دار الصحابة للتراث، 1409ق/ 1989م؛

19ـ          ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1415ق؛

20ـ          ابن ماجه، محمد بن یزید، السنن، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار الفکر؛

21ـ          ابن وضاح، محمد، البدع، به کوشش عمرو عبدالمنعم سلیم، قاهره/ جده، مکتبة ابن تیمیه/ مکتبة العلم، 1416ق؛

22ـ          ابوداوود سجستانی، سلیمان بن اشعث، السنن، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دار الفکر؛

23ـ          ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، حلیة الاولیاء، بیروت، دار الکتاب العربی؛

24ـ          ابویعلی موصلی، احمد بن علی، المسند، به کوشش حسین سلیم اسد، دمشق، دار المأمون للتراث، 1404ق/ 1984م؛

25ـ          احمد بن حنبل، المسند، بیروت، دار صادر؛

26ـ          الاختصاص، منسوب به شیخ مفید، به کوشش علی‌اکبر غفاری، بیروت، دار المفید، 1414ق/ 1993م؛

27ـ          بخاری، محمد بن اسماعیل، الادب المفرد، بیروت، مؤسسة الکتب الثقافیه، 1406ق/ 986م؛

28ـ          همو، التاریخ الکبیر، حیدرآباد دکن‌، 1398ق‌/ 1978م‌؛

29ـ          همو، الصحیح، استانبول، دار الطباعة العامره، 1315ق؛

30ـ          همو، خلق افعال العباد، بیروت، مؤسسة الرساله، 1404ق/ 1984م؛

31ـ          ابوهلال عسکری، حسن بن عبدالله، الفروق اللغویه، قم، جامعۀ مدرسین؛

32ـ          ابن براج، عبدالعزیز، المهذب، قم، جامعۀ مدرسین، 1406ق؛

33ـ          برقی، احمد بن محمد، المحاسن، به کوشش جلال‌الدین حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1370ق/ 1330ش؛

34ـ          بزار، احمد بن عمر، المسند، به کوشش محفوظ الرحمان زین الله، بیروت/ مدینه، مؤسسة علوم القرآن/ مکتبة العلوم و الحکم، 1409ق؛

35ـ          بغدادی، اسماعیل پاشا، ایضاح المکنون، به کوشش محمد شرف الدین یالتقایا و رفعت بیلگه الکلیسی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛

36ـ          همو، هدیة العارفین، استانبول، 1951م؛

37ـ          بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل، به کوشش خالد عک و مروان سوار، بیروت، دار المعرفه، 1407ق/ 1987م؛

38ـ          بیهقی، احمد بن حسین، اثبات عذاب القبر، به کوشش شرف محمود، عمان، دار الفرقان، 1413ق/ 1993م؛

39ـ          همو، السنن‌ الکبری، حیدرآباد دکن‌، 1355ق‌؛

40ـ          ترمذی، محمد بن عیسی، السنن، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دار الفکر، 1403ق/ 1983م؛

41ـ          تفسیر الاحلام، منتسب به ابن سیرین، قاهره، مطبعة المصطفی البابی الحلبی، 1359ق/ 1940م؛

42ـ          تفسیر عسکری، منسوب به امام حسن عسکری (ع)، قم، مدرسة الامام المهدی (ع)، 1409ق؛

43ـ          ثعالبی، عبدالرحمان بن محمد، التفسیر، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1418ق؛

44ـ          جعفر حضرمی، اصل، ضمن الاصول الستة عشر، قم، دار الشبستری، 1405ق/ 1363ش؛

45ـ          حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1413ق/ 1993م؛

46ـ          حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، تاریخ نیشابور، قطعۀ بازمانده ضمن ج 1 الانساب سمعانی (نک‍: همین مآخذ، سمعانی)؛

47ـ          همو، المستدرک، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1411ق/ 1990م؛

48ـ          خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417ق/ 1997م؛

49ـ          خمیس، محمد بن عبدالرحمان، الذکر الجماعی بین الاتباع و الابتداع، ریاض/ منصوره، دار الفضیله/ دار الهدی النبوی، 1425ق/ 2004م؛

50ـ          خیام، عمر بن ابراهیم، رباعیات، به کوشش صادق هدایت، تهران، امیر کبیر، 1353ش؛

51ـ          سخنان منظوم منسوب به ابوسعید ابوالخیر، به کوشش سعید نفیسی، تهران، سنایی، 1370ش؛

52ـ          دارمی، عبدالله بن عبدالرحمان، السنن، دمشق، 1349ق؛

53ـ          ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، دار الکتاب العربی، 1407ق/ 1987م؛

54ـ          همو، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، مؤسسة الرساله، 1413ق؛

55ـ          راوندی، سعید بن هبة الله، الدعوات، قم، مدرسة الامام المهدی، 1407ق؛

56ـ          زجاج، ابراهیم بن سری، معانی القرآن و اعرابه، به کوشش عبدالجلیل عبده شلبی، بیروت، عالم الکتب، 1408ق/ 1988م؛

57ـ          زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دار العلم للملائین، 1410ق؛

58ـ          سلمی، محمد بن حسین، التفسیر، به کوشش سید عمران، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق/ 2001م؛

59ـ          سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، دار الجنان، 1408ق/ 1988م؛

60ـ          سمعانی، منصور بن محمد، التفسیر، به کوشش یاسر بن ابراهیم و غنیم بن عباس بن غنیم، ریاض، دار الوطن، 1418ق/ 1997م؛

61ـ          سید مرتضی، علی بن طاهر، الرسائل، به کوشش احمد حسینی، قم، دار القرآن الکریم، 1405ق؛

62ـ          شافعی، محمد بن ادریس، الام، بیروت، دار المعرفة، 1393ق؛

63ـ          شهید ثانی، زین الدین بن علی، روض الجنان، چاپ سنگی، افست قم، آل البیت؛

64ـ          شیخ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، دار الثقافه، 1414ق؛

65ـ          همو، التبیان، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، نجف‏، 1383ق/ 1964م؛

66ـ          همو، الخلاف، قم، جامعۀ مدرسین، 1407ق؛

67ـ          طبرانی، سلیمان بن احمد، الدعاء، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1413ق؛

68ـ          همو، المعجم الکبیر، به کوشش حمدی عبدالمجید سلفی، موصل، مکتبة العلوم و الحکم، 1404ق/ 1983م؛

69ـ          همو، مسند الشامیین، به کوشش حمدی عبدالمجید سلفی، بیروت، مؤسسة الرساله، 1405ق/ 1984م؛

70ـ          طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، اعلمی، 1415ق/ 1995م؛

71ـ          طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، منشورات الشریف الرضی، 1392ق/ 1972م؛

72ـ          طبری، محمد بن جریر، التفسیر، بیروت، دار الفکر، 1415ق/ 1995م؛

73ـ          طحاوی، محمد بن احمد، شرح معانی الآثار، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416ق/ 1996م؛

74ـ          طیالسی، سلیمان بن داوود، المسند، به کوشش ابوالحسن و عبدالملک محمد شریف الدین فللی، حیدرآباد دکن، مطبعة دائرة المعارف النظامیه، 1321ق؛

75ـ          عبد بن حمید، المسند، به کوشش صبحی سامرائی و محمود محمد خلیل صعیدی، قاهره، مکتبة السنة، 1408ق/ 1988م؛

76ـ          عبدالباقی، محمد فؤاد، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن، افست تهران، انتشارات اسلامی، 1374ش؛

77ـ          علامۀ حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، آل البیت، 1414ق؛

78ـ          همو، نهایة الاحکام، به کوشش مهدی رجائی، قم، اسماعیلیان، 1410ق؛

79ـ          عینی، محمود بن احمد، عمدة القاری، دار احیاء التراث العربی؛

80ـ          فتال نیشابوری، محمد بن علی، روضة الواعظین، قم، شریف رضی؛

81ـ          فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، قاهره، المطبعة البهیه؛

82ـ          قاضی عیاض، الشفا بتعریف حقوق المصطفی، بیروت، دار الفکر، 1409ق/ 1988م؛

83ـ          قاضی نعمان مغربی، دعائم الاسلام، به کوشش آصف بن علی اصغر فیضی، قاهره، دار المعارف، 1383ق/ 1963م؛

84ـ          کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، اسلامیه، 1363ش؛

85ـ          مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403ق/ 1983م؛

86ـ          محقق حلی، جعفر بن حسن، المختصر النافع، تهران، مؤسسۀ بعثت، 1402ـ1410ق؛

87ـ          محمد تقی اصفهانی، مکیال المکارم، به کوشش علی عاشور، بیروت، اعلمی، 1421ق؛

88ـ          مقاتل بن سلیمان، التفسیر، به کوشش احمد فرید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1424ق/ 2003م؛

89ـ          مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، به کوشش محمد عبدالحمید نمیسی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1420ق/ 1999م؛

90ـ          مناوی، محمد عبدالرئوف، فیض القدیر، به کوشش احمد عبدالسلام، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق/ 1994م؛

91ـ          نجاشی، احمد بن علی، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، جامعۀ مدرسین؛

92ـ          نحاس، احمد بن محمد، معانی القرآن،  به کوشش محمد علی صابونی، مکه، جامعة ام القری، 1409ق؛

93ـ          نسفی، عبدالله بن احمد، التفسیر، به کوشش مروان محمد شعار، بیروت، دار النفائس، 2005م؛

94ـ          نووی، یحیی بن شرف، الاذکار، بیروت، دار الفکر، 1414ق/ 1994م؛

95ـ          همو، التبیان فی آداب حملة القرآن، به کوشش محمد حجار، بیروت، دار ابن حزم، 1414ق؛

96ـ          همو، روضة الطالبین، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیه؛

97ـ          همو، المجموع، بیروت، دار الفکر؛

98ـ          نهج البلاغه، به کوشش محمد عبده، افست قم، جامعۀ مدرسین، 1417ق؛

99ـ          واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، به کوشش حسین حسینی بیرجندی، قم، دار الحدیث، 1376ق؛

100ـ      یاقوت حموی، البلدان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1399ق/ 1979م؛

101ـ      یعقوبی، احمد بن اسحاق، التاریخ، بیروت، دار صادر؛

Chittick, William, “Dhikr,” Encyclopedia of Religion & Ethics, ed. Mircea Eliade, vol. IV, New York, Macmillan, 1987.