تحلیل روانشناختی سخنور بر مبنای تأویل نحوی بازخوانی رویکرد عبدالقاهر جرجانی به فلسفۀ زبان در کتاب دلائل الاعجاز

محورهای موضوعی : تاریخ حدیث

حسین عبدالحسینی ¹

1 -

تاریخ دریافت : 1394/09/24 تاریخ پذیرش : 1394/09/24 تاریخ انتشار : 1393/06/01

کلید واژه: نظریۀ نظم, تأویل نحوی, زبان و اندیشه, روانشناسی گوینده,

چکیده مقاله :

ارتباط ذهنها با هم فقط به‌صورت غیرمستقیم عملی می‌شود. هر اندیشه‌ای باید ابتدا از طریق معانی و آنگاه از طریق نشانه‌ها راهی برای بیان خود بگشاید. مهم‌ترین و پرکاربردترین این نشانه‌ها، زبان و کلمات آن است. اندیشه هم خود به وسیلۀ انگیزه‌ها یعنی تمایلات و نیازها و رغبتها و هیجانهایی برانگیخته می‌شود که همواره درک صحیح آن از مسائل پیچیده و گاه غامض برای انسان بوده است؛ خاصه آن گاه که فقط با متنی نوشتاری رو‌به‌رو باشیم، فاصلۀ زمانی ما با گویندۀ آن بسیار باشد، و ابزاری نیز جز همان متن برای شناخت گوینده در اختیار ما نباشد. از همین رو، عالمان مسلمان در کوشش برای فهم بهتر قرآن، خود را از نظریه پردازی در بارۀ خاستگاه زبان و رابطۀ آن با تفکر بی‌نیاز ندیده‌اند. از جملۀ اندیشمندان اسلامی که حدود 1000 سال پیش ضمن پژوهش درباب اعجاز قرآن و ارائۀ نظریۀ نظم با تلاشی روشمند در خصوص زبان و رابطۀ آن با تفکر به پژوهش درباب فرایند آفرینش ادبی و روانشناختی گویندۀ آن از طریق تأویل نحوی دست یازید عبدالقاهر جرجانی (د 471ق) است. وی در آثار مختلف خویش، خاصه در دلائل الاعجاز مباحثی را پی می‌گیرد که در دوران معاصر، ضمن مباحث فلسفۀ زبان گنجانده می‌شود. در این مطالعه سعی شده است با بازخوانی نظریۀ نظم او، دیدگاه و روشی را که وی در بارۀ روانشناختی گوینده از طریق تأویل نحوی بازکاویده است، شناسایی و تبیین شود.

منابع و مأخذ:

علاوه بر قرآن کریم؛

1ـ             ابودیب، کمال، صور خیال در نظریۀ جرجانی، ترجمۀ فروزان سجودی و فرهاد ساسانی، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات هنری، 1384ش.

2ـ             امامی، نصرالله، درآمدی بر هرمنوتیک در ادبیات، اهواز، انتشارات رسیش، 1386ش.

3ـ             پالمر، ریچارد، علم هرمنوتیک، ترجمۀ محمد سعید حنایی کاشانی، تهران، هرمس، 1377ش.

4ـ             خطابی، حمد بن محمد، بیان اعجاز القرآن، ضمن ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن، به کوشش محمّد احمد خلف الله و محمّد زغلول سلام، قاهره، دارالمعارف، 1986م.

5ـ             عبدالقاهر جرجانی، دلائل الاعجاز، به کوشش محمّد تنجی، بیروت، دارالکتاب العربی، 1997م.

6ـ             ــــــــــــــــــــ اسرار البلاغه، به کوشش محمّد اسکندرانی و م.مسعود، بیروت دار الکتاب العربی، 2005م.

7ـ             عبدالحسینی، حسین، استعاره از دیدگاه عبدالقاهر جرجانی، رساله دکتری زبان و ادبیات عرب، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران، 1390ش.

8ـ             ــــــــــــــــــــ «بررسی تطبیقی استعاره از دیدگاه عبدالقاهر جرجانی و آیور آرمسترانگ ریچاردز»، بهارستان سخن، شم‍ 16، 1389ش.

9ـ             عبّاس، محمود، عبدالقاهر جرجانی و دیدگاه‌های نوین در نقد ادبی، ترجمۀ مریم مشرف، تهران، نشر چشمه، 1387ش.

10ـ          عشماوی، محمد زکی، قضایا النقد الأدبی بین القدیم و الحدیث، بیروت، دارالنهضة العربیه.

11ـ          علاّم، عبدالعاطی، البلاغة العربیة بین الناقدین الخالدین عبدالقاهر العبدالقاهر جرجانی و ابن سنان الخفاجی، بیروت، درالجلیل، 1993م.

12ـ          قاضی عبدالجبار معتزلی، اعجاز القرآن، ضمن المغنی فی ابواب التوحید و العدل، جلد 16، قاهره، مطبعة دار الکتاب، 1960م.

13ـ          محبّتی، ‌مهدی، «عبدالقاهر جرجانی و نظریۀ ادبیات»، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، شم‍ 78، فروردین 1383ش.

14ـ          ویگوتسکی، لو سمینویچ، اندیشه و زبان، ترجمۀ حبیب الله قاسم زاده‌، تهران، فرهنگان، 1371ش.

+