راویان مُکْتِب: کاربرد داده‌های رجالی برای شناسایی جریانی فرهنگی
محورهای موضوعی : تاریخ حدیثکلید واژه: مدارس اسلامی, کتّاب, تاریخ آموزش و پرورش, مکتب‌خانه, آموزش ابتدایی,
چکیده مقاله :
تاریخ آموزش و پرورش در سده‌های نخست فرهنگ و تمدن اسلامی، مبهم و تا حدود زیادی ناشناخته است. آگاهیهای چندانی در بارۀ متون درسی این دوره، روش و برنامه‌های تدریس، جایگاه اجتماعی معلّمان، و میزان فرهنگ پذیری نسبت به این آموزشها در بلاد مختلف جهان اسلام در دست نیست. گذشته از آن که مورخان ضرورتی برای بحث در بارۀ آموزشهای ابتدایی حس نکرده‌اند، بیشتر معلمان این دوره نیز، شخصیتهای علمی برجسته‌ای محسوب نمی‌شده‌اند که از دید آنها شایان توجه بنمایند. بااینحال، برخی از معلمان دوره‌های ابتدایی آموزش، گاه و بیگاه به عنوان راویان حدیث نیز شناخته شده‌اند و نامی از آنها در کتب رجال و حدیث نه در اثر اشتغال اصلی آنها، بلکه به تَبَعِ پرداختنشان به روایات جای گرفته است. در این مطالعه کوشش می‌شود با گردآوری این قبیل داده‌های رجالی و کوشش برای تحلیل و پردازش آنها با روشهای نوین تحلیل متون تاریخی، تلاشی به منظور بازشناسی این معلمان و شخصیت علمی و اجتماعیشان، و سپس ارائۀ تصویری واضح‌تر از وضعیت آموزش ابتدایی سده‌های نخستین اسلامی صورت گیرد.
1ـ آلبانی، محمد، إرواء الغلیل، بیروت، 1405ق/ 1985م؛
2ـ ابن ابی‌حاتم، الجرح و التعدیل، بیروت، 1371ق/ 1952م؛
3ـ ابن ابی‌یعلی، محمد، طبقات الحنابله، به کوشش محمد حامد فقی، بیروت، 1371ق؛
4ـ ابن اثیر، علی بن محمد، اسد الغابة، قاهره، 1280ق؛
5ـ ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل، بیروت، دار صادر، 1386ق/ 1966م؛
6ـ ابن بابویه، محمد بن علی، الامالی، قم، بعثت، 1417ق؛
7ـ همو، کمال الدین، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، جامعۀ مدرسین، 1405ق؛
8ـ همو، معانی الاخبار، قم، جامعۀ مدرسین، 1361ش؛
9ـ ابن بشکوال، خلف، الصلة، پایگاه اینترنتی الوراق[1]؛
10ـ ابن جزری، محمد، غایة النهایة، پایگاه اینترنتی الوراق؛
11ـ ابن حبان، محمد، الثقات، به کوشش شرف الدین احمد، حیدرآباد دکن، 1393ق؛
12ـ همو، المجروحین، به کوشش محمود ابراهیم زاید، مکه، دار الباز؛
13ـ همو، الصحیح، به ترتیب ابن بلبان، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، 1414ق؛
14ـ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب،بیروت، دار الفکر، 1404ق؛
15ـ همو، مقدمة فتح الباری، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، 1379ق؛
16ـ همو، لسان المیزان، بیروت، 1390ق/ 1971م؛
17ـ ابن خالویه، حسین، الحجة، به کوشش عبد العال مکرم، بیروت، 1401ق؛
18ـ ابن رستم، محمد، المسترشد، به کوشش احمد محمودی، کوشانپور، 1415ق؛
19ـ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، بیروت، دار صادر؛
20ـ ابن شاهین، عمر، اسماء الثقات، به کوشش صبحی سامرایی، تونس، 1404ق؛
21ـ همو، ناسخ الحدیث و منسوخه، به کوشش سمیر زهیری، زرقاء، 1408ق؛
22ـ ابن صلاح، عثمان، المقدمه، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416ق/ 1995م؛
23ـ ابن عبدالبر، یوسف، الاستذکار، به کوشش سالم محمد عطا، بیروت، 2000م؛
24ـ ابن عدی، عبدالله، الکامل، به کوشش یحیی غزاوی، بیروت، 1409ق؛
25ـ ابن عساکر، علی، تاریخ دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت، 1415ق؛
26ـ ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، التفسیر، بیروت، 1412ق؛
27ـ ابن ماکولا، علی بن هبة الله، اکمال الکمال، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
28ـ ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، به کوشش رضا تجدد، تهران، 1350ش؛
29ـ ابواحمد عسکری، حسن، تصحیفات المحدثین، به کوشش محمود میره، قاهره، 1402ق؛
30ـ ابوالشیخ اصفهانی، عبدالله، طبقات المحدثین باصبهان، به کوشش عبدالغفور عبدالحق حسین بلوشی، بیروت، 1412ق؛
31ـ ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، ذکر اخبار اصبهان، لیدن، 1934م؛
32ـ همو، مسند ابی‌حنیفه، به کوشش نظر محمد فاریابی، ریاض، 1415ق؛
33ـ احمد بن حنبل، المسند، بیروت، دار صادر؛
34ـ بخاری، محمد، التاریخ الکبیر، حیدرآباد دکن، 1398ق/ 1978م؛
35ـ همو، الضعفاء الصغیر، به کوشش محمود زاید، بیروت، دار المعرفه، 1406ق؛
36ـ بغدادی، اسماعیل پاشا، هدیة العارفین، استانبول، المطبعة البهیه، 1951م؛
37ـ پاکتچی، احمد، «ابن بابویه»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد 3، تهران، 1369ش؛
38ـ همو، «گونه‌شناسی نامهای کنیه‌سان برای مطالعۀ رجال حدیث»، مقالات و بررسیها، زمستان 1382ش، شمارۀ 74، دفتر اول؛
39ـ همو، مکاتب فقه امامی ایران پس از شیخ طوسی تا پایگیری مکتب حله، تهران، دانشگاه امام صادق (ع)، 1385ش؛
40ـ ثعلبی، احمد، التفسیر، به کوشش ابومحمد بن عاشور، بیروت، 1422ق؛
41ـ جاحظ، عمرو، البیان و التبیین، به کوشش علی ابوملحم، بیروت، 2002م؛
42ـ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، 1417ق؛
43ـ همو، الکفایة، به کوشش احمد عمر هاشم، بیروت، 1405ق/ 1985م؛
44ـ خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، نجف، 1413ق/ 1992م؛
45ـ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، به کوشش عمر تدمری، بیروت، 1407ق؛
46ـ همو، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، 1413ق؛
47ـ همو، معرفة القراء الکبار، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، 1404ق؛
48ـ زیلعی، عبدالله ، تخریج الاحادیث و الآثار، به کوشش عبدالله بن عبدالرحمان سعد، دار ابن خزیمه، 1414ق؛
49ـ همو، نصب الرایه، قاهره، 1415ق؛
50ـ سبط ابن عجمی، ابراهیم، التبیین، به کوشش یحیی شفیق، بیروت، 1406ق؛
51ـ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، 1408ق؛
52ـ سهمی، حمزة، تاریخ جرجان، به کوشش محمد عبدالمعید خان، بیروت، 1401ق؛
53ـ سیوطی، عبدالرحمان، التطریف، به کوشش علی بواب، عمان، 1409ق؛
54ـ شوشتری، محمد تقی، قاموس الرجال، قم، جامعۀ مدرسین، 1419ق؛
55ـ طبرانی، سلیمان، طرق حدیث من کذب علی، به کوشش علی حسن، عمان، 1410ق؛
56ـ طبری، محمد، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، 1403ق/ 1983م؛
57ـ عقیلی، محمد، الضعفاء، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، 1404ق؛
58ـ غفاری صفت، علی اکبر، دراسات فی علم الدرایة، تهران، 1369ش؛
59ـ قاضی قضاعی، محمد، مسند الشهاب، به کوشش حمدی سلفی، بیروت، 1407ق؛
60ـ کرامتی، یونس، «تعلیم و تربیت»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد 15، تهران، 1387ش؛
61ـ محاملی، حسین، الامالی، روایت ابن یحیی بیع، به کوشش ابراهیم قیسی، عمان، 1412ق؛
62ـ مزی، یوسف، تهذیب الکمال، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، 1400ق؛
63ـ مفید، محمد، الارشاد، قم، 1413ق؛
64ـ مهروش، فرهنگ، «دفاع از اصالت ادعیۀ اهل بیت (ع): مطالعۀ موردی دعای عرفه»، حدیث پژوهی، شمارۀ 10، پاییز و زمستان 1392ش؛
65ـ همو، «بایسته‌های پژوهش در زندگی و فقه ابان بن تغلب»، صحیفۀ مبین، شمارۀ 47، بهار و تابستان 1389ش؛
66ـ همو، سنجش میزان کارآیی داده‌های رجالی در بازشناسی آثار بازمانده از معلمان دوره‌های ابتدایی سده‌های نخست اسلامی، طرح ارائه شده به دانشکدۀ علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی ـ واحد آزادشهر، 1390ش؛
67ـ همو، «محمد بن احمد شیبانی، محدثی ناشناخته از مکتب ری در نسل مشایخ ابن بابویه»، حدیث پژوهی، سال اول، شمارۀ دو، پاییز و زمستان 1388ش؛
68ـ همو، «مشیخۀ ابان بن تغلب در طبقۀ صحابه و تابعین»، حدیث پژوهی، سال سوم، شمارۀ پنجم، بهار و تابستان 1390ش؛
69ـ نمازی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، تهران، 1412ق؛
70ـ Giliot, C., “abaqāt,” Encyclopedia of Islam, Leiden, Brill, vol. X;
71ـ Harder, Kelsie B., Names and Their Varieties: A Collection of Essays in Onomastics, Lanham, MD: University Press of America, 1986;
72ـ Juynboll, G. H. A., “Mustamlī,” Encyclopaedia of Islam, New edition, Leiden, Brill, 1999, vol. VII;
73ـ Weisweiler, M., “Das Amt des Mustamlī in der arabischen Wissenschaft,” Oriens, 1951, vol. IV;
Wensinck, A.J., “Kunya,” Encyclopedia of Islam, New edition, Leiden, Brill, 1999, vol. V.