میقات موسی (ع) در قرآن، عهد عتیق و تفاسیر اسلامی
محورهای موضوعی : تاریخ حدیثکلید واژه: اسرائیلیات, قصص قرآن, تاریخ تفسیر, نقد حدیث, مطالعۀ تطبیقی قرآن و عهدین, بنی‌اسرائیل, رؤیت خدا,
چکیده مقاله :
میقات موسی (ع) با خدا از جملۀ حکایات یاد شده در قرآن کریم در بارۀ قوم بنی‌اسرائیل است؛ حکایتی که از یک سو در عهد عتیق نیز با قدری تفاوت بازتاب یافته، و از دیگر سو، در ادبیات تفسیری جهان اسلام به‌تفصیل مورد توجه واقع شده است. مقایسۀ تحلیلیِ میقات موسی (ع) در قرآن، عهد عتیق، و تفاسیر اسلامی، موضوع این مطالعه است. مباحثی چون شیوۀ طرح بحث قرآن و عهد عتیق در بارۀ دو میقات موسی و تفاوت رویکردهای بازتابیده در این دو متن مقدس، رویدادهای خاص میقات، از جمله مدت زمان اعتکاف، تکلم خدا با موسی، تقاضای رؤیت، اعطای الواح و گزینش هفتاد تن از مشایخ بنی‌اسرائیل، بافت اصلی این مطالعه را تشکیل می‌دهد. بناست که از رهگذر این مقایسۀ تحلیلی، میزان تأثیر منقولات توراتی را بر برخی از اهم مفسران مسلمان بررسی کنیم.
علاوه بر قرآن کریم؛
1ـ ابن ابی‌حاتم رازی، عبدالرحمان بن محمد، تفسیر القرآن العظیم، به کوشش اسعد محمد طیب، صیدا، المکتبة العصریه.
2ـ ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل، بیروت، دار صادر، 1386ق/ / 1966م.
3ـ ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، بیروت، اعلمی، 1404ق/ 1984م.
4ـ ابن جوزی، عبدالرحمان بن علی، زاد المسیر، به کوشش محمد بن عبدالرحمان عبدالله، بیروت، دار الفکر، 1407ق/ 1987م.
5ـ ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحریر و التنویر، تونس، الدار التونسیة للنشر، 1984م.
6ـ ابن عربی، محمد بن عبدالله، احکام القرآن، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الفکر، 1426ق/ 2005م.
7ـ ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408ق/ 1988م.
8ـ ــــــــــــــــــــ قصص الانبیاء، به کوشش مصطفی عبدالواحد، قاهره، دار الکتب الحدیثة، 1388ق/ 1968م.
9ـ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر.
10ـابوالصلاح حلبی، تقی بن نجم، الکافی، به کوشش رضا استادی، اصفهان، مکتبة الامام امیر المؤمنین (ع)، 1403ق.
11ـابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روح الجنان و روض الجنان، مشهد، بنیاد بژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1408ق.
12ـابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف، البحر المحیط، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1422ق/ 2001م.
13ـابولیث سمرقندی، نصر بن محمد، التفسیر، به کوشش محمود مطرجی، بیروت، دار الفکر.
14ـابوهلال عسکری، حسن بن عبدالله، الفروق اللغویة، قم، جامعۀ مدرسین، 1412ق.
15ـآشتیانی، جلال الدین، تحقیقی در دین یهود، تهران، 1383ش.
16ـآلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
17ـبخاری، محمد بن اسماعیل، الصحیح، استانبول، دار الطباعة، 1315ق.
18ـبغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل، به کوشش خالد عبد الرحمن عک و مروان سوار، بیروت، دار المعرفه، 1407ق/ 1987م.
19ـبهبودی، محمد باقر، تدبری در قرآن، تهران، سرا، 1380ش.
20ـــــــــــــــــــــ معانی القرآن، تهران، سرا، 1421ق.
21ـبیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1418ق.
22ـثعلبی، احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422ق/ 2002م.
23ـجصاص، احمد بن علی، احکام القرآن، به کوشش عبدالسلام محمد علی شاهین، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق/ 1994م.
24ـخلیل بن احمد فراهیدی، العین، به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 1980م.
25ـراغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، به کوشش صفوان عدنان داوودی، بیروت، 1424ق.
26ـزمخشری، محمود بن عمر، الکشاف، قاهره، مطبعة مصطفی بابی حلبی و اولاده، 1385ق/ 1966م.
27ـسمعانی، منصور بن محمد، التفسیر، به کوشش یاسر بن ابراهیم و غنیم بن عباس، ریاض، دار الوطن، 1418ق/ 1997م.
28ـسورآبادی، عتیق بن محمد، تفسیر، به کوشش علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، 1380ش.
29ـسید مرتضی، علی بن طاهر، الانتصار، قم، جامعۀ مدرسین، 1415ق.
30ـسیوطی، عبدالرحمان بن ابی‌بکر، الدر المنثور، بیروت، دار الفکر.
31ـشبر، عبدالله، تفسیر القرآن الکریم، به کوشش حامد حفنی داوود، قاهره، مطبوعات مرتضی رضوی، 1385ق/ 1966م.
32ـشیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، نجف، 1383ق/ 1964م.
33ـــــــــــــــــــــ التهذیب، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، اسلامیه، 1390ق.
34ـــــــــــــــــــــ الخلاف، قم، جامعۀ مدرسین، 1407ق.
35ـــــــــــــــــــــ المبسوط، به کوشش محمد تقی کشفی، تهران، کتابخانۀ مرتضوی، 1387ق.
36ـشیخ مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم، جامعۀ مدرسین، 1410ق.
37ـطباطبایی، محمد حسین، المیزان، قم، جامعۀ مدرسین.
38ـطبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، اعلمی، 1415ق/ 1995م.
39ـطبری، محمد بن جریر، جامع البیان، به کوشش خلیل میس و صدقی جمیل عطار، بیروت، دار الفکر، 1415ق/ 1995م.
40ـطیب، عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، اسلام، 1366ش.
41ـعهد قدیم.
42ـفخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، قاهره، المطبعة البهیه.
43ـفیض کاشانی، محمد محسن بن مرتضی، التفسیر الصافی، تهران، صدر، 1416ق/ 1374ش.
44ـقاضی نعمان مغربی، دعائم الاسلام، به کوشش آصف بن علی اصغر فیضی، قاهره، دار المعارف، 1383ق/ 1963م.
45ـقطب، سید، فی ظلال القرآن، بیروت، 1412ق.
46ـقمی، علی بن ابراهیم، التفسیر، به کوشش طیب موسوی جزائری، قم، دار الکتاب، 1404ق.
47ـکاشی، فتح الله، منهج الصادقین، تهران، علمی، 1333ش.
48ـکلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، اسلامیه، 1367ش؛
49ـلاهیجی، محمد بن علی، تفسیر، تهران، دفتر نشر داد، 1373ش.
50ـمقاتل بن سلیمان بلخی، التفسیر، به کوشش احمد فرید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1424ق/ 2003م.
51ـنحاس، احمد بن محمد، معانی القرآن، به کوشش محمد علی صابونی، مکه، جامعة ام القری، 1409ق.
52ـنسائی، احمد بن شعیب، السنن، بیروت، دار الفکر، 1348ق/ 1930م.
53ـنظام الدین نیشابوری، حسن بن محمد، غرائب القرآن و رغائب الفرقان، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416ق.
54ـواحدی نیشابوری، علی بن احمد، الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، به کوشش صفوان عدنان داوودی، دمشق/ بیروت، دار القلم/ الدار الشامیه، 1415ق.
55ـوزیر مغربی، حسین بن علی، المصابیح فی تفسیر القرآن العظیم، ضمن پایان نامۀ دکتری عبدالکریم بن صالح بن عبدالله زهرانی با همین عنوان، مکه، دانشگاه ام القری، نیمسال اول 1421ق/ 2000م.
56ـ Al-Byrak, Ismaʼil, «Reading the Bible in the Light of Muslim sources: from Isrāʼīlyyāt to Islāmiyyāt”, Islam and Christian-Muslim Relation, vol. 23, No. II, April 2012.
57ـ _____________ “Re-evaluating the Notion of Isrā’īliyyāt”, D. E. Ü. Ilahiyat Fakültesi, vol. 13-14, Izmir, 2001.
58ـ Blum, Erhard, «The literary Connection between The Book of Genesis and End of the Book of Joshua”, A Farewell to the Yahwist? The composition of the Pentateuch in Recent European Interpretation, ed. Thomas B. Dozeman & Konrad Schmid, Leiden, Brill, 2006.
59ـ Pregill, Michael E., «The Hebrew Bible and the Qurʼan: the Problem of the Jewish Influence on Islam”, Religion compass, vol. 1, No. VI, 2007.
Van Ruiten, Jacques T.A.G.M., «A Burning Bush on the Stage: the Rewriting of Exodus 3: 1-4: 17 in Ezekiel Tragicus, Exagoge 90-131”, The Revelation of the Name YHWH to Moses, ed. George H. van Kooten et al, Vol. 9, Brill, 2006.