بازخوانی معنا و مصداق «طاغوت» در قرآن کریم با رویکرد تاریخی- ریشه‌شناختی

محورهای موضوعی : مطالعات تاریخی مرتبط با زبانشناسی

محمد علی مهدوی راد ¹ (گروه علوم قرآنی و حدیث پردیس فارابی دانشگاه تهران)
حسین شجاعی ² (رشته علوم قرآن و حدیث، دانشکدگان فارابی، دانشگاه تهران، قم)

تاریخ دریافت : 1402/07/07 تاریخ پذیرش : 1402/10/26 تاریخ انتشار : 1402/09/01

کلید واژه: ریشه شناسی, بت, شمن, طاغوت, زبان سامی,

چکیده مقاله :

مفسران و لغت شناسان مسلمان نه از جنبه لفظی، نه از جنبه معنایی و نه از جنبه مصداقی به نظر منسجمی در مورد طاغوت دست نیافته اند و همین نیز باعث شده تا تشتت آراء زیادی درباره این مفهوم در آثار تفسیری وجود داشته باشد. این مقاله با استفاده از روش ریشه شناسی در صدد آن است تا با روشن سازی ساختار لفظی این واژه و منشأ وضع آن، معنای تاریخی این مفهوم را روشن نماید. حسب بررسی صورت گرفته در این مقاله مشخص شد که طاغوت، از ریشه‌ مشترک سامی طعی/طغی به‌معنای خطا کردن و گمراه شدن ساخته شده است. بر اساس کاربرد این واژه در متون آرامی یهودی و متون حبشی مسیحی که اصل منشأ ورود این مفهوم به زبان عربی هستند، دو مصداق برای طاغوت قابل پیجویی است. نخستین مصداق بت‌ها هستند که برگرفته از زبان آرامی است و مصداق دوم کاهنان (شمن‌ها) هستند که برگرفته از زبان حبشی است. در قرآن کریم نیز همین دو طیف معنایی بازتاب یافته و هم از طاغوت‌های بت و خداواره سخن به‌میان آمده و هم به طاغوت‌های انسانی (که همان شمن‌ها باشند) اشاره شده است؛ علاوه بر این دو، طاغوت به معنای عام خود در زبان های سامی نیز در قرآن استعمال شده است.

چکیده انگلیسی:

Muslim commentators and lexicographers have not reached a coherent opinion about ṭāghūt, neither from literally, nor semantically, nor figuratively, and this has also caused a lot of confusion about this concept in the exegetical works. Using the etymological method, this article aims to clarify the historical meaning of this concept by illustrating the structure of this word and its origin. According to the research done in this article, it was found that ṭāghut is derived from the common Semitic root "ṬˁY/ṬĠY" which means “to make mistake, go astray”. Based on the use of this word in Jewish Aramaic texts and Christian Abyssinian texts, which are the origin of this concept entering the Arabic language, two references for ṭāghut can be found. The first reference is idols, which is borrowed from the Aramaic language, and the second reference is Kahins (shamans), which is borrowed from the Abyssinian (Geˁez) language. In the Holy Qur'an, the same two semantic spectrums are also reflected; both idol and god-like ṭaġūts are mentioned, and human ṭāghuts (which are shamans) are also mentioned. In addition to these two, ṭāghut is also used in the Qur'an in its general meaning in Semitic languages.

منابع و مأخذ:

منابع
عالوه بر قرآن کریم
1 .ابنسیده، علیبناسماعیل )1021ق(، المحکم و المحیط األعظم، بهکوشش عبدالحمید هنداوی،
بیروت، دارالکتب العلمیۀ.
2 .ابن عطیه، عبدالحق بن غالب )1022ق(، المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، بیروت، دار
الکتب العلمیۀ، منشورات محمد علی بیضون.
1 .ابن منظور، محمدبن مکرم )1010ق(، لسان العرب، بیروت، دار صادر.
0 .ابوالفتوح رازی، حسین بن علی )1101ش(، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن،
مشهد، بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی.
5 .ازهری، محمدبناحمد )1021 ق(، تهذیب اللغۀ، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
2 .اصغرنژاد، فاطمه )1100ش(، پایان نامه کارشناسی ارشد شاخصه ها و مصادیق طاغوت های سه
گانه در قران کریم و تحلیل ارتباط میان آن ها، تهران، دانشگاه شاهد.
0 .بغوی، حسین بن مسعود )1027ق(. معالم التنزیل فى تفسیر القرآن، بیروت، داراحیاء التراث
العربى.
1 .ثعلبی، ابواسحاق احمد بن ابراهیم )1022ق(، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن. بیروت، دار إحیاء
التراث العربی.
0 .جوهری، اسماعیلبنحماد )1102ق(، الصحاح، بهکوشش احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم
للمالیین.
17 .حسینی طهرانی، هاشم )1120ش(، علوم العربیۀ، تهران، نشر مفید.
11 .حایری، محمود؛ میرخلیلی، سید احمد؛ و صحرایی اردکانی، محمد )1101ش(، رجوع به طاغوت
در منابع تفسیری و روایی و گستره آن، کتاب قیم، 27(0 ،)صص 100-222.
12 .راغب اصفهانی، حسینبنمحمد )1100ش(، مفردات الفاظ القرآن، تهران، نشر مرتضوی.
11 .رضا، محمدرشید )1010ق(، تفسیر القرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار، بیروت، دار المعرفۀ.
>11 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 67 ،سال بیست و نهم، پاییز 3041 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 76, year 29, Autumn 2023
10 .ریویر، کلود )1107ش(، درآمدی بر انسانشناسی، ترجمه ناصر فکوهی، تهران، نشر نی.
15 .زبیدی، محمدبنمحمد )1010ق(، تاج العروس، بهکوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر.
12 .زمخشری، محمود )1070ق(، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل. بیروت، دار الکتاب العربی.
10 .سیوطی، جالل الدین )بی تا(، المهذب فیما وقع فی القران من المعرب. بیروت، مطبعۀ فضالۀ.
11 .شرتونی، رشید )1110ش(، مبادی العربیۀ فی الصرف و النحو، قم، دارالعلم.
10 .شیرزاد، محمد حسن )1101ش(، رساله دکتری کاربرد الگوهای انسانشناسی حمل و نقل در
تفسیر قرآن کریم، تهران، دانشگاه امام صادق)ع(.
27 .شیرزاد، محمد حسین )1101ش(، رساله دکتری کاربرد الگوهای انسانشناسی امنیت در تفسیر
قرآن کریم، تهران، دانشگاه امام صادق)ع(.
21 .صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد )1010ق(، المحیط فی اللغۀ. بیروت، بینا.
22 .طباطبایی، محمدحسین )1010ق(، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسالمى جامعه
مدرسین حوزه علمیه قم.
21 .طبرانی، سلیمان بن احمد )2771م(، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم) الطبرانى(، بیروت، دار
الکتاب الثقافی.
20 .طبرسی، فضل بن حسن )1102ش(، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصرخسرو.
25 .طبری، ابوجعفر محمدبن جریر )1012ق(، جامع البیان فى تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفه.
22 .عسکری، حسنبنعبداهلل )1077 ق(، الفروق فی اللغه، بیروت، داراآلفاق الجدیدۀ.
20 .فخر رازی، محمدبن عمر )1027ق(، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
21 .فراهیدی، خلیلبناحمد )1070ق(، کتاب العین، قم، نشر هجرت.
20 .فهد، توفیق )2770م(، الکهانۀ العربیۀ قبل االسالم. بیروت، شرکۀ قدمس للنشر و التوزیع.
17 .قرطبی، محمدبن احمد )1120ش(، الجامع ألحکام القرآن. تهران، ناصر خسرو.
11 .کاشانی، مالفتح اهلل )1112ش(، تفسیر منهج الصادقین فى الزام المخالفین، تهران، کتابفروشى
محمد حسن علمى.
12 .کروپ، مانفرد )1072ش(، »فراسوی تک واژه ها: مائده، شیطان، جبت و طاغوت. سازوکارهای
انتقال به بایبل حبشی)گعزی( و متن قرآن« در قرآن در بافت تاریخی آن، ترجمه سعید شفیعی
)مترجم(، تهران، انتشارات حکمت.
بازخوانی معنا و مصداق »طاغوت« در قرآن کریم با رویکرد تاریخی- ریشهشناختی
11 .ماوردی، علی بن محمد )بی تا(، النکت و العیون. بیروت، دار الکتب العلمیۀ.
10 .مراد، زهرا )1102ش(، پایان نامه کارشناسی ارشد ساختار گفتگوی مظاهر توحید و طاغوت در
قرآن )سوره بقره(، قم، دانشگاه جامعۀ المصطفی.
15 .مقاتل بن سلیمان، )1021ق(، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت، دار إحیاء التراث.
12 .میبدی، احمدبن محمد )1101ش(، کشف األسرار و عدة األبرار )معروف به تفسیر خواجه
عبداهلل انصاری(، تهران، امیرکبیر.
10 .نسفی، عمربن محمد )1102ش(، تفسیر نسفى، تهران، انتشارات سروش

_||_

38. CAL (Comprehensive, Aramaic Lexicon Project), Sat, 23 Sep 2023,
Adress:
https://cal.huc.edu/oneentry.php?lemma=%2B%28w%20N&cits=all
39. Dillmann, Augusti (1865), Lexicon linguae aethiopicae, Lipsiae, T.O.
Weigel.
40. Drower, E.S. & Macuch, R. (1963), A Mandaic Dictionary, London:
Oxford University Press.
41. Gesenius, William (1939), A Hebrew and English Lexicon of the Old
Testament, ed. F.A. Brown, London: Oxford.
42. Jastrow, Marcus (1903), A Dictionary of the Targumim (2 Volume),
London/New York.
43. Jeffery, Arthur (2007), The Forign Vocabulary of the Qur’an, Brill,
Leiden.
44. Klein, M. L. (1986), Geniza Manuscripts of the Palestinian Targum
to the Pentateuch, HUC, Cincinnati.
45. Kottak, Conrad Phillip (2002), Cultural Anthropology, Boston:
McGraw-Hill.
46. Leslau, Wolf (1987), Comparative Dictionary of Ge’ez (Class.
Ethiopic), Wiesbaden: Harrassowitz.
47. Lipinski, Edward (1997), Semitic Languages: Outline of a
Comparative Grammar, Leuven: Peeters.
48. Mingana, A. (1927), Syriac Influence on the Style of the Kur'an, in
Rylands Bulletin.
49. Montgomery, James (1913), Aramaic Incantation Texts From Nippur,
The University Museum, Philadelphia.
50. Payne Smith, R. (1957). A Compendious Syriac Dictionary, Oxford:
Clarendon Press.
>13 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 67 ،سال بیست و نهم، پاییز 3041 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 76, year 29, Autumn 2023
51. Schwally, Friedrich (1893), Idioticon des christlich-palestinischen
Aramaisch, Giessen.
52. Sokoloff, Michael (1992), A Dictionary of Jewish Palestinian
Aramaic of the Byzantine Period, Bar Ilan University Press.
53. Tobit (Medieval Text) (1878), as per A. Neubauer, The Book of Tobit:
A Chaldee Text, Oxford.
54. Veronika Roth, Book of Jubilees 11:4-5 - TUK_920. In: Texts from
the environment of the Koran, seen: September 19, 2023. Adress:
https://corpuscoranicum.de/en/verse
navigator/sura/4/verse/60/intertexts/920
55. Wahib Atallah (1970), “Jibt et ṭāghūt dans le Coran”, Arabica, 17, pp.