بررسی انتقادی تطبیق ذوالقرنین بر شخصیتهای تاریخی، بر اساس شخصیتشناسی ذوالقرنین در احادیث تفسیری شیعی
محورهای موضوعی : تحلیل محتوای متون حدیثی
عطالله بیگدلی
1
(استادیار گروه حقوق دانشکدة مطالعات فرهنگی اجتماعی دانشگاه جامع امام حسین علیهالسلام، تهران، ایران.
مسئول کرسی تاریخ شناسی پژوهشکدة)
کلید واژه: اسکندر, ذوالقرنین, کورُش, ابوالکلام آزاد, قصص الانبیاء,
چکیده مقاله :
قرآن کریم و روایات اسلامی به جناب ذوالقرنین به عنوان شخصیتی تاریخی اشاره نموده‌اند. مفسران، یافتن مصداق تاریخی ذوالقرنین را مفید و قرینه‌ای بر صحت مفاد آیات و روایات دانسته‌اند. دو تطبیق بیش از دیگر نظریات مورد توجه قرارگرفته است: تطبیق بر اسکندر و کوروش. عمدة دلائل هر دو نظریه، توجه به داده‌های تاریخی در مورد زندگی این دو شخصیت است. مسألة پژوهش حاضر آن است که آیا در روایات اسلامی با تمرکز بر روایات شیعی، مؤیداتی برای این تطبیقات وجود دارد یا خیر؟ در ابتدا با محوریت روایات قابل اعتماد شیعی، دورة تاریخی زندگی، نام و نسب، سرگذشت، گسترة قدرت و سفرهای ذوالقرنین گزارش شده است، سپس نظریات مفسرین با توجه به داده‌های تاریخی و سپس روایات وارده در مورد تطبیق ذوالقرنین بر اسکندر و کوروش مورد بررسی قرارگرفته‌اند.یافته‌ها: هیچ‌یک از دو نظریة تطبیقی، با شخصیت معرفی‌شده از جناب ذی‌القرنین منطبق نیست. وجود و صفات ایشان، از اخبار پنهان‌شده در تاریخ بوده که توسط وحی یادآوری شده است و لزومی به منطبق‌نمودن ایشان بر هیچ‌یک از پادشاهان گذشته نیست.
The Holy Qur'an and Islamic traditions have mentioned Dhul-Qarnayn as a historical figure. Commentators have considered finding the historical example of Dhul-Qarnayn to be useful and a proof of the authenticity of the verses and hadiths. Two adaptations have received attention more than other theories: Adaptation to Alexander and Cyrus. The main reason is to pay attention to historical data about the lives of these two characters. The issue of the present research is whether there is evidence for these adaptations in Islamic traditions focusing on Shiite traditions. In the beginning, the historical period of life, name and ancestry, history, extent of power and travels of Dhul-Qarnayn are reported. Then, the opinions of the commentators have been examined according to the historical data and then the traditions about these comparisons. Findings: None of the two comparative theories are compatible with the character introduced by Dhul-Qarnayn. His existence and attributes are among the hidden news in history, which were mentioned by revelation, and there is no need to match them to any of the past kings.
منابع
1 .ابن اثیر، علی بن محمد)19۶7م(، الکامل فی التاریخ، بیروت: دارالکتاب العربی.
2 .ابن خلدون)بیتا(، تاریخ ابن خلدون، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
3 .ابن شادی، ...ابن مهلب ابن محمد)1378ش(، مجمل التواریخ و القصص، تدوین و جمعآوری:
سیفآبادی، نجمالدین؛ زیگفرید، وبر؛ تصحیح ملک الشعراء بهار؛ به همت محمد رمضانی، تهران:
کالله خاور.
4 .ابن کثیر، اسماعیل ابن عمر)1977م(، البدایة و النهایة، بیروت: مکتبه المعارف،.
۵ .ابن مسکویه رازی، احمد ابن محمد)137۶ش(، تجارب االمم، ترجمه علینقی منزوی، تهران:
توس.
۶ .ابوریحان بیرونی، محمدبن احمد)1380ش(، االثار الباقیه عن القرون الخالیة، تحقیق و تعلیق
پرویز اذکائی، تهران: مرکز نشر میراث مکتوب.
7 .آلوسی، محمودبن عبداللّه)بیتا(، روح المعانی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
8 .بحرانی، سید هاشم ابن سلیمان)1374ش(، البرهان فی تفسیر القرآن، قم: مؤسسۀ بعثت.
9 .بریان، پییر)1377ش(، تاریخ امپراتوری هخامنشیان، ترجمه مهدی سمسار، تهران: توس.
10 .البناکتی، ابو سلیمان داود بن ابی الفضل محمد)138۶ش(، روضة اولی األلباب فی معرفة
التواریخ و األنساب المشهور بتاریخ البناکتی، ترجمه و تقدیم: محمود عبدالکریم علی، قاهره:
مرکز القومی للترجمه.
11 .بهرامی، عسکر)1390ش(، مجموعه مقاالت همایش کورش هخامنشی و ذوالقرنین، تهران:
مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسالمی.
12 .بیضاوی، عبداهلل ابن عمربن علی)1382ش(، نظام التواریخ، به کوشش میرهاشم محدث، تهران:
بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
13 .پاکتچی، احمد)1390ش(، »آشنایی با شخصیت کورش در منابع اسالمی«، در کتاب: کورش و
ذوالقرنین، به کوشش عسگر بهرامی. تهران: مرکز دایره المعارف اسالمی.
14 .توفیقی، حسین)1391 ،)آشنائی با ادیان بزرگ، تهران: سمت و دیگران.
1۵ .جاللی شیجانی، جمشید)1391ش(، »دیدگاه ابوالکالم آزاد دربارة ذوالقرنین و تأثیر آراء او بر
مفسران پس از خود«، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارة ۵1
>154 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 74 ،سال بیست و نهم، بهار 1402 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 74, year 29, Spring 2023
1۶ .چلبی)حاجی خلیفه(، مصطفی ابن عبداهلل)137۶ش(، ترجمة تقویم التواریخ)سالشمار وقایع
مهم جهان از آغاز آفرینش تا سال 108۵ه.ق.(، مصحح: میرهاشم محدث، تهران: دفتر نشر میراث
مکتوب: احیاء کتاب.
17 .حسینی قزوینی، شرفالدین فضلاهلل)1383ش(، المعجم فی آثار ملوک العجم، به کوشش
احمد فتوحینسب، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
18 .حمیری، عبداهلل ابن جعفر)1413ق(، قرب اإلسناد، قم: مؤسسه آل البیت.
19 .خرمشاهی، بهاءالدین)137۶ش(، »آیا مراد از ذوالقرنین کورش است؟«، بینات، شمارة 14
20 .خواندامیر، غیاثالدین)1333ش(، تاریخ حبیبالسیر فی اخبار افراد بشر، مقدمه جاللالدین
همائی، زیرنظر محمد دبیرسیاقی، تهران: خیام.
21 .خویی، سید ابوالقاسم)13۶9ش(، معجم رجال الحدیث، قم: مرکز نشر آثار شیعه.
22 .دهقانی، جمشید؛ محمدی، سید محتشم)1397ش(، »ذوالقرنین در تقابل اندیشه ها)قرآن و
شاهنامه و اسکندر نامه و عالمه ابوالکالم آزاد(ـ، تحقیقات جدید در علوم انسانی، بهار ، شمارة 1
23 .الدینوری، احمدبنداود)2001م(، األخبار الطوال، بیروت: دارالکتب العلمیۀ.
24 .راوندی، قطبالدین)1388ش(، قصص األنبیاء، تحقیق: عبدالحلیم عوض الحلی، قم: مکتبۀ
العالمۀ المجلسی.
2۵ .رضائی باغبیدی، حسن)1390ش(، »دربارة نام کورش«، در کتاب »کورش و ذوالقرنین« به
کوشش عسگر بهرامی. تهران: مرکز دائره المعارف اسالم.
2۶ .سیوطی، جاللالدین عبدالرحمن)1314ق(، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، قاهره: بیجا
27 .صدوق قمی، محمد ابن علی)بیتا(، علل الشرایع، قم: داوری.
28 .صدوق قمی، محمد ابن علی)13۶2ش(، الخصال، قم: دفتر انتشارات اسالمی.
29 .صدوق قمی، محمد ابن علی)139۵ق(، کمال الدین و تمام النعمة، تهران: اسالمیۀ.
30 .صفوی، حسن)13۶4ش(، اسکندر و ادبیات ایران و شخصیت مذهبی اسکندر، تهران:
امیرکبیر.
31 .طباطبایی، محمد حسین)1378ش(، ترجمه تفسیر المیزان، مترجم: موسوی، محمد باقر، قم:
جامعه مدرسین.
32 .الطبرسی، ابو علی الفضل ابن الحسن)1988م(، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار
المعرفۀ.
بررسی انتقادی تطبیق ذوالقرنین بر شخصیتهای تاریخی، براساس شخصیتشناسی ذوالقرنین در
احادیث تفسیری شیعی
33 .طبری، محمد ابن جریر)1374ق(، جامع البیان، تحقیق محمود محمد شاکر، قاهرة: دار
المعارف.
34 .طبری، محمد ابن جریر)1403ق(، تاریخ األمم و الملوک، بیروت: مؤسسه االعلمی
للمطبوعات.
3۵ .طبری، محمد بن جریر)1412ق(، جامع البیان فی تفسیرالقرآن، بیروت: دارالمعرفه.
3۶ .عباسی، حسن؛ حجتی، محمدباقر)1398ش(، »واکاوی پیوند مفهومی»ذکر للعالمین« در آیات
اجر رسالت با ذوالقرنین به عنوان منجی آخرالزمان«، مطالعات تفسیری، شمارة 40
37 .عرفانمنش، جلیل)1388ش(، کورُش و بازیابی هویت ملی، تحقیقی علمی در مورد پیشینه و
کیستی ذوالقرنین، تهران: فرهنگ مکتوب.
38 .عیاشی، محمد ابن مسعود)1380ق(، تفسیر العیّاشی، تهران: مطبعۀ علمیه.
39 .فخر رازی، محمدبن عمر)142۵ق(، التفسیر الکبیر)مفاتیح الغیب(، بیروت: دار الکتب العلمیۀ.
40 .فیروزمندی شیره جینی، بهمن؛ رهبر، مهدی؛ ده پهلوان، مصطفی)1392« ،)از اسکندر گجستک
تا اسکندر ذوالقرنین)ارزیابی و تحلیل آشفتگی منابع تاریخی اسکندر مقدونی(«، پژوهشهای
ایرانشناسی، شمارة 1
41 .فیض کاشانی، محمد محسن)141۵ق(، تفسیر الصافی، تهران: مکتبۀ الصدر.
42 .القرطبی، شمس الدین)198۵م(، تفسیر القرطبی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
43 .قمی، علی ابن ابراهیم)1404ق(، تفسیر القمی، قم: دارالکتاب.
44 .گردیزی، ابى سعید عبد الحى ابن الضحاک)13۶3ش(، زین األخبار، تهران: دنیای کتاب.
4۵ .گزنفون)138۶ش(، کورشنامه، ترجمه رضا مشایخی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
4۶ .مجتبائی، فتح اهلل)1390ش(، »ذوالقرنین، اسکندر یا کورُش«، در: در کتاب »کورش و
ذوالقرنین« به کوشش عسگر بهرامی. تهران: مرکز دائره المعارف اسالم.
47 .مجلسی، محمد باقر)1390ش(، حیات القلوب)تاریخ انبیاء(، تهران: آدینۀ سبز.
48 .مجلسی، محمد باقر)1403 ق(، بحار األنوار الجامعة لدرر أخبار األئمة األطهار، بیروت: دار
إحیاء تراث العربی.
49 .مدرس تبریزى، محمدعلى)1391ش(، قامــوس المعـــارف، قم: مؤسسه امام صادق )علیه
السالم(.
>156 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 74 ،سال بیست و نهم، بهار 1402 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 74, year 29, Spring 2023
۵0 .مرکز دائرة المعارف بزرگ اسالمی)139۵ش(، دانشنامه بزرگ اسالمی، تهران: مرکز دائرة
المعارف بزرگ اسالمی، 139۵ش
۵1 .مستحسن، عبداهلل)1388 ،)ذوالقرنین، تهران: سبط النبی.
۵2 .معرفت، محمد هادى)138۵ش(، نقد شبهات پیرامون قرآن کریم، مترجم: رستمى، علىاکبر و
همکاران، قم: التمهید.
۵3 .معرفت، محمد هادى)1387ش(، قصه در قرآن، مترجم: خرقانى، حسن، قم: التمهید.
۵4 .منهاج سراج، عثمان ابن محمد)13۶3ش(، طبقات ناصری، تهران: دنیای کتاب.
۵۵ .میر مدرس، سید موسی)137۶ش(، »کورُش، هرگز ذوالقرنین نیست«، بینات، شمارة 1۶
۵۶ .میرمدرس، سیدموسی)1371ش(، »پژوهشی پیرامون ذوالقرنین و کورش«، پاسدار اسالم،
شمارة 132
۵7 .میری، سید سعید؛ سعادت نیا، رضا ؛ فخاری، علیرضا)1393ش(، »مراد از سبب، به عنوان راز
ظفرمندی ذوالقرنین«، پژوهشنامه تفسیر کالمی قرآن، شماره 3
۵8 .نجفی، روح اهلل)1389ش(، »بازخوانی حکایت قرآنی ذوالقرنین و خورشید«، علوم قرآن و
حدیث، شمارة 8۵
۵9 .نوروزی، ایمان)1389ش(، »کورُش هخامنشی و ذوالقرنین«، نامه فرهنگستان، شمارة 41
۶0 .نیری، محمد یوسف)1380ش(، ذوالقرنین در میان نور و ظلمت، شناخت، شمارة 31
۶1 .یزدان پرست، حمید)138۶ش(، »»ذوالقرنین« یا »کورُش« در متون مذهبی«، اطالعات سیاسی -
اقتصادی، شماره 241 و 242
62. http://www.islamquest.net/fa/archive/question/fa5555#
63.http://www.maktabevahy.org/Services/Document/View.aspx?OId=165
64. http://noorehowzeh.ir/?p=8192
65. http://www.pasdareeslam.ir/article_57867.html
66. http://rsullivan.persianblog.ir/post/74 /
67. http://qanad.blogfa.com/post-85.aspx
68. https://en.wikipedia.org/wiki/Darial_Gorge