مقایسه اثربخشی آموزش بخشایش و آموزش ذهن‌آگاهی برمهارت ارتباطی افراد دارای اختلال سوءمصرف مواد
محورهای موضوعی : روانشناسیعلیرضا نخعی 1 , علی عرب 2 , مسعود رستمی 3
1 - دانشجوی دکتری گروه روانشناسی، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد زاهدان ، زاهدان، ايران.
2 - استادیاردانشگاه سیستان و بلوچستان گروه روانشناسی
3 - استادیار، گروه روانشناسی، دانشگاه سیستان و بلوچستان زاهدان
کلید واژه: آموزش بخشایش, آموزش ذهن‌آگاهی, مهارت ارتباطی.,
چکیده مقاله :
پژوهش حاضر، مقایسه اثربخشی آموزش بخشایش و آموزش ذهن‌آگاهی بر مهارت ارتباطی در افراد دارای اختلال سوءمصرف مواد بود. روش پژوهش نیمه آزمایشی از نوع پیشآزمون، پس‌آزمون و پیگیری با گروه کنترل ناهمسان می باشد. جامعه آماری شامل تمام افراد مصرف‌کننده مواد مراجعه کننده به تنها کمپ ترک اعتیادشهرستان زابل بود تعداد 45 نفر از افراد ساکن که نمره آنان در پرسشنامه مهارت ارتباطی 5/1 واحد انحراف معیار بالاتر از میانگین بود شناسایی و به صورت تصادفی در سه گروه (دو گروه آزمایش و یک گروه کنترل) جایابی شدند. گروه آزمایش اول، آموزش بخشایش12 جلسه و گروه آزمایش دوم، آموزش ذهن‌آگاهی 8 جلسه دریافت کردند و گروه کنترل هیچ‌گونه مداخله‌ای دریافت نکردند. داده ها با استفاده از پرسشنامه مهارت‌ارتباطی کویین دام (2004) گردآوری شد. و با استفاده از روش تحلیل واریانس با طرح اندازه‌گیری مکرر(طرح آمیخته ساده) تجزیه و تحلیل شدند. نتایج نشان داد آموزش بخشایش و آموزش ذهن‌آگاهی بر مهارت ارتباطی افراد دارای اختلال سوءمصرف مواد تأثیر مثبت دارند. از طرف دیگر بین اثربخشی آموزش بخشایش و آموزش ذهن‌آگاهی بر مهارت ارتباطی افراد دارای اختلال سوءمصرف مواد تفاوت وجود دارد و اثربخشی آموزش ذهن‌آگاهی بیشتر از آموزش بخشایش است. با توجه به اثربخشی دو روش آموزش بخشایش و ذهن‌آگاهی می‌توان از این روش برای افزایش مهارت ارتباطی افراد دارای سوءمصرف مواد استفاده کرد
The current research was to compare the effectiveness of forgiveness training and mindfulness training on communication skills in persons with substance abuse disorder. The semi-experimental research method was pre-test, post-test and follow-up with a heterogeneous control group. The statistical population included all drug users who referred to the addiction treatment camp in Zabul city. The semi-experimental research method was pre-test, post-test and follow-up with a heterogeneous control group. The statistical population included all drug users who referred to the addiction treatment camp in Zabul city, 45 persons whose score in the communication skills questionnaire was 1.5 standard deviation units higher than the average and were randomly identified into three groups (two experimental groups and one control group) were placed. The first experimental group received 12 sessions of forgiveness training and the second experimental group received 8 sessions of mindfulness training and the control group did not receive any intervention. The data were collected using the Queen Dam communication skills questionnaire (2004) and analyzed using the variance analysis method with repeated measurement design (simple mixed design). The results showed that forgiveness training and mindfulness training have a positive effect on the communication skills of persons with substance abuse disorder. On the other hand, there is a difference between the effectiveness of forgiveness training and mindfulness training on the communication skills of persons with substance abuse disorder. And the effectiveness of mindfulness training is more than forgiveness training. Considering the effectiveness of the two methods of teaching forgiveness and mindfulness, this method can be used to increase the communication skills of persons with substance abuse.
Journal of Psycho Res and Edu Studies Volume 1, Issue 4- winter 2024 - Pages 1-19
|
|
Comparing the effectiveness of forgiveness training and mindfulness training on communication skills in persons with drug abuse disorder
Alireza Nakhaeeˡ, Ali Arabշ*, Masoud RostamiЗ
ˡ-PhD student, Department of Psychology, Zahedan Branch, Islamic Azad University, Zahedan, Iran.
2-Associate Professor, Department of Psychology, University of Sistan and Baluchistan, Zahedan, Iran.
3-Assistant Professor, Department of Psychology, University of Sistan and Baluchistan, Zahedan, Iran.
OPEN ACCESS Research Article
*Correspondence: Ali Arab *
Received: 22 Dec 2023 Accepted: 21 Jan 2024 Published: winter 2024 Citation: Arab, A. (2024). Comparing the effectiveness of forgiveness training and mindfulness training on communication skills in persons with drug abuse disorder. Journal of Psycho Research and Educational Studies, 1(4): 1-19
| Abstract The current research was to compare the effectiveness of forgiveness training and mindfulness training on communication skills in persons with substance abuse disorder. The semi-experimental research method was pre-test, post-test and follow-up with a heterogeneous control group. The statistical population included all drug users who referred to the addiction treatment camp in Zabul city. The semi-experimental research method was pre-test, post-test and follow-up with a heterogeneous control group. The statistical population included all drug users who referred to the addiction treatment camp in Zabul city, 45 persons whose score in the communication skills questionnaire was 1.5 standard deviation units higher than the average and were randomly identified into three groups (two experimental groups and one control group) were placed. The first experimental group received 12 sessions of forgiveness training and the second experimental group received 8 sessions of mindfulness training and the control group did not receive any intervention. The data were collected using the Queen Dam communication skills questionnaire (2004) and analyzed using the variance analysis method with repeated measurement design (simple mixed design). The results showed that forgiveness training and mindfulness training have a positive effect on the communication skills of persons with substance abuse disorder. On the other hand, there is a difference between the effectiveness of forgiveness training and mindfulness training on the communication skills of persons with substance abuse disorder. And the effectiveness of mindfulness training is more than forgiveness training. Considering the effectiveness of the two methods of teaching forgiveness and mindfulness, this method can be used to increase the communication skills of persons with substance abuse. Key words: forgiveness training, mindfulness training, communication skills.
|
فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری سال اول، شماره چهارم ، زمستان 1402- صفحات 1- 19 |
|
مقایسه اثربخشی آموزش بخشایش و آموزش ذهن‌آگاهی
بر مهارت ارتباطی افراد دارای اختلال سوءمصرف مواد
علیرضا نخعی1، *علی عرب 2، مسعود رستمی 3
1- دانشجوی دکتری گروه روانشناسی ، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد زاهدان ، زاهدان، ايران.
2- دانشیار، گروه روانشناسی، دانشگاه سیستان و بلوچستان زاهدان، ایران.
3- استادیار، گروه روانشناسی، دانشگاه سیستان و بلوچستان زاهدان، ایران.
دسترسي آزاد مقاله علمي پژوهشي نويسنده مسئول*: علی عرب
تاريخ دريافت: 1/10/1402 تاريخ پذيرش: 1/11/1402 تاريخ انتشار: زمستان 1402 استناد: عرب ، علی. (1402). مقایسه اثربخشی آموزش بخشایش و آموزش ذهن‌آگاهی بر مهارت ارتباطی افراد دارای اختلال سوءمصرف مواد. فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری، 1(4): 1-19.
|
چکیده پژوهش حاضر، مقایسه اثربخشی آموزش بخشایش و آموزش ذهن‌آگاهی بر مهارت ارتباطی در افراد دارای اختلال سوءمصرف مواد بود. روش پژوهش نیمه آزمایشی از نوع پیشآزمون، پس‌آزمون و پیگیری با گروه کنترل ناهمسان می باشد. جامعه آماری شامل تمام افراد مصرف‌کننده مواد مراجعه کننده به تنها کمپ ترک اعتیاد شهرستان زابل بود تعداد 45 نفر از افراد ساکن که نمره آنان در پرسشنامه مهارت ارتباطی 5/1 واحد انحراف معیار بالاتر از میانگین بود شناسایی و به صورت تصادفی در سه گروه (دو گروه آزمایش و یک گروه کنترل) جایابی شدند. گروه آزمایش اول، آموزش بخشایش12 جلسه و گروه آزمایش دوم، آموزش ذهن‌آگاهی 8 جلسه دریافت کردند و گروه کنترل هیچ‌گونه مداخله‌ای دریافت نکردند. داده‌ها با استفاده از پرسشنامه مهارت‌ارتباطی کویین دام1 (2004) گردآوری شد. و با استفاده از روش تحلیل واریانس با طرح اندازه‌گیری مکرر(طرح آمیخته ساده) تجزیه و تحلیل شدند. نتایج نشان داد آموزش بخشایش و آموزش ذهن‌آگاهی بر مهارت ارتباطی افراد دارای اختلال سوءمصرف مواد تأثیر مثبت دارند. از طرف دیگر بین اثربخشی آموزش بخشایش و آموزش ذهن‌آگاهی بر مهارت ارتباطی افراد دارای اختلال سوءمصرف مواد تفاوت وجود دارد و اثربخشی آموزش ذهن‌آگاهی بیشتر از آموزش بخشایش است. با توجه به اثربخشی دو روش آموزش بخشایش و ذهن‌آگاهی می‌توان از این روش برای افزایش مهارت ارتباطی افراد دارای سوءمصرف مواد استفاده کرد. واژگان کلیدی: آموزش بخشایش، آموزش ذهن‌آگاهی، مهارت ارتباطی. |
مقایسه اثربخشی آموزش بخشایش و آموزش ذهن آگاهی بر مهارت ارتباطی افراد------------------------------------------- عرب 3
بیان مسئله
اعتیاد2 به مواد مخدر، یکی از معضلات اجتماعی و روانی در هر جامعه است که عوارض ناشی از آن منحصر به فرد معتاد نیست، بلکه جامعه و خانواده را نیز تهدید می کند (علاقه بند و وزیری، 1398) یکی از عواملی که می‌تواند با سوءمصرف مواد مرتبط باشد، داشتن مهارتهای ارتباطی ضعیف است (اگونجوبی3، 2021). این مهارت به فرد معتاد کمک می‌کند تا بتواند نیازها و احساسات خود را بیان کند و در نهایت در بهداشت روان فردی و اجتماعی اشخاص تأثیر به سزایی دارد (کول4، 2000). همچنین موجب افزایش قدرت پذیرش خود در مقابل مسائل زندگی می‌شود تا فرد قادر باشد با آسیب‌های کمتری نقش خود را ایفا کند (دهقان نسب فر، 2020). افراد معتاد در واکنش‌های هیجانی و مهارتهای ارتباطی با مشکلات عمده‌ای رو‌‌به‌رو هستند (لیبرالی5 و همکاران، 2018). آن‌ها اغلب احساس کناره‌گیری، انزوا یا شرمندگی میکنند و در حال ترک اعضای خانواده و دوستان هستند و از طرفی خانواده و دوستان دلسوز نیز برای کمک به آن‌ها گیج و آشفته و درمانده می‌شوند زیرا آن‌ها توانایی بیان نیازهای جسمی و احساسی خود را به طور مؤثر ندارند (خلیل زاده و همکاران، 2017). در واقع برای فرار از دردهای عاطفی، احساس‌تنهایی و شرمندگی شروع و ادامه اعتیاد محتمل است. با شروع مصرف مواد مشکلات ارتباطی این افراد بیشتر شده و از طرف خانواده و دوستان و اجتماع طرد می‌گردند (قلیخانی و همکاران، 2018).
مشکلات ناشی از مصرف مواد، از نظر ماهیت، نامتجانس هستند. فرض منطقی بر این است که افراد به شیوه‌های متفاوتی به انواع درمان‌ها پاسخ می‌دهند. شواهد به دست آمده حاکی از این است که به کارگیری یک نوع مداخله درمانی، به تنهایی بهترین روش نیست. بنابراین، شیوه‌های متعددی برای افزایش بهبود بیماران وجود دارد(قهاری و ضرغامی، 1384).
بنابر آنچه بیان گردید با توجه به موضوع فوق و با توجه به اهمیت سوءگیری به مواد مخدر در کانون خانواده، اجتماع و با عنایت به آثار و تأثیر آن بر روند زندگی انسان‌ها و همچنین اهمیت برنامه‌ریزی به منظور شناخت عوامل مهم و مؤثر در آسیب‌پذیری این قشر از افراد جامعه، بر همین اساس پژوهش حاضر در پی بررسی مقایسه اثربخشی آموزش بخشایش و ذهن‌آگاهی بر مهارت ارتباطی افراد دارای سوء مصرف مواد است.
انسان ها به عنوان موجوداتي اجتماعي، روابط بين فردي خود را در گستره وسيعي با افراد ديگر حفظ مي کنند. در نتيجه، احتمال تعارضات بين فردي بالا است. اين امر به خوبي از طريق متون پژوهشي متعدد مانند درگير شدن با سوء مصرف مواد نشان داده شده است (دوران6، 2012). يكي از مكانيزم هايي كه مي‌تواند بر این امر اثرگذار باشد و این روند را مختل سازد، بخشش است. رويكردي كه به موجب آن افراد واكنش منفي طبيعي‌شان نسبت به فرد متجاوز را فرو مي‌نشانند و به طور فزاينده‌اي برانگيخته مي‌شوند تا در مقابل به شيوه‌هاي مثبت واكنش نشان دهند. بخشش تعاريف گوناگوني دارد، با اين حال اين توافق وجود دارد.
فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری زمستان 1402 1(4): 1- 19 -------------------------------------------------- عرب 4
كه بخشش در بردارنده حركت از سمت افكار، رفتار و شناخت منفي در جهت مثبت است (مک کولوگ و ویتویلت7، 2002). از نظر مک کالؤ و همکاران (2003)، بخشایش میلی درونی است که افراد را به سوی بازداری از پاسخ‌های ناخوشایند ارتباطی و رفتار کردن به طور مثبت نسبت به کسی که به طور منفی با آن رفتار کرده است. متمایل می‌سازد به عبارت بهتر، در بخشایش تمایل به حفظ بیزاری از خطا کار، کاهش و میل به آشتی و حسن‌نیت نسبت به وی به رغم اعمال مخربش افزایش می‌یابد (ناطقیان و همکاران ، 1387). در تعریفی دیگر از بخشایش، بخشودگی عبارت از ویژگی است که در اثر آن شخصی که در روابط بین‌فردی مورد آزار یا آسیب (مانند اهانت یا خیانت) قرار گرفته است خطای فرد خاطی را می‌بخشد. بدین ترتیب فرصتی دوباره برای جبران خطا به فرد خاطی داده می‌شود تا بتواند دوباره اعتماد‌سازی نماید(نصری و طاهری، 1396، مالتبی و همکاران، 2008).
انرایت8 و همکارش ضمن تمايز قائل شدن ميان بخشش با حالاتي مانند انكار، فراموشي، چشم پوشي، تبرئه و مصالحه تأكيد دارند كه افراد، براساس تعيين عقلاني برخورد ناعادلانه آن‌ها زماني بخشش پيشه مي‌كنند كه آزادانه از انزجار و پاسخ هاي وابسته به آن دست بكشند و تلاش كنند تا نسبت به فرد خطاكار بر اساس اصل اخلاقي نيك خواهي كه شامل دلسوزي، ارزشمندي نامشروط، سخاوت و محبت اخلاقي است واكنش نشان دهند. اين در حالي است كه فرد خاطي به واسطه عمل يا اعمال آسيب رسان خويش حق چنين كيفياتي را ندارد (انرایت و فیتزگیبونز9، 2012). بخشايش درمانی10 مداخله‌ای است كه در آن يك پروتكل درماني ساختاريافته جهت توانمند سازي مراجع در بخشودن يك اتفاق يا بي‌عدالتي رنج آور در گذشته مورد استفاده قرار مي‌گيرد. بخشش نه به صورت لطف نمودن در حق فرد خطاكار، بلكه به منظور ياري نمودن مراجع به رها‌سازي آزردگي هيجاني، در جهت رسيدن به يك خود انگاره سالم تر، كاركرد هيجاني بهبود يافته، و تعاملات بين فردي ارتقاء يافته صورت مي‌گيرد (وید و ورتینگتون11، 2005). مداخلات روان شناختي ارتقاء دهنده بخشش در التيام جراحات عاطفي ناشي از اعمال رنجش آور و ناعادلانه ديگران مانند وابستگان به مواد و الكل (لین و همکاران، 2004)، افراد طلاق گرفته (ری12 و همکاران، 2005)، زوج‌ها (دیبلایسیو و بندا13، 2008)، كودكان طلاق (فریدمن و کناپ14، 2008) و نوجوانان پرخطر (گامبرو15 و همکاران، 2008) اثربخش بوده است. اين مطالعات نشان می‌دهند كه مداخلات بخشش مي‌توانند از طريق بالا بردن عزت نفس، اميدواري و كاهش خشم، افسردگي و اضطراب، در روند بهبودی وضعیت افراد تأثيرگذار باشد (لواف پور نوری و همکاران، 1391).از طرف دیگر ذهن‌آگاهی شکلی از مراقبه است که ریشه در تعالیم و آئین مذهبی شرقی خصوصاً بودا16 دارد (نصری و طاهری، 1396).
مقایسه اثربخشی آموزش بخشایش و آموزش ذهن آگاهی بر مهارت ارتباطی افراد------------------------------------------- عرب 5
و به زبان ساده به معنای آگاه بودن از افکار، رفتار، هیجانات و احساسات است و شکل خاصی از توجه محسوب می‌شود که در آن دو عنصر اساسی حضور در زمان اکنون و قضاوت نکردن ارزش بالایی دارد. همچنین ذهن‌آگاهی نوعی آرام سازی همراه با کنترل توجه است که از طریق تأثیر بر گسترۀ توجه، عقاید، انتظارات، خلق و خو، تنظیم هیجانی بر فرآیندهای حسی تأثیر می‌گذارد. ذهن‌آگاهی به بیان دیگر شامل یک آگاهی پذیرا و عاری از قضاوت وقایع جاری است. افراد ذهن‌آگاه وقایع درونی و بیرونی را آزادانه و بدون تحریف درک میکنند و توانایی زیادی در رویارویی با دامنۀ گسترده‌ای از تفکرها، هیجان‌ها و تجربه‌ها(اعم از خوشایند و ناخوشایند) دارند. ذهن‌آگاهی به معنی توجه کردن به زمان حال به شیوه‌های خاص و خالی از قضاوت و روش برای برقراری ارتباط با تجارب مثبت و منفی و خنثی است. این تکنیک‌ها به افراد می‌آموزند الگوهای عادتی غیر ارادی و نشخوار ذهنی را شناسایی و آن‌ها را به الگوهای آگاهانه و ارادی تبدیل کنند تا احساسات و اندیشه‌های منفی به عنوان رویدادهای ساده و گذرا در ذهن تلقی شوند؛ بنابراین حضور ذهن عبارت است از مشاهده جریان سیال محرک‌های درونی و بیرونی بدون هیچ گونه قضاوت و داوری(حسینیان و همکاران ، 1398).
این دو عنصر اساسی در مورد رخدادها، کنش‌ها، واکنش‌ها نقش اصلی را بر عهد دارد. به عبارتی توانایی شناسایی دقیق هیجان‌های خود و آگاهی از آن‌ها به هنگام تولید و همچنین کنترل تمایلات خود در نحوه واکنش به اوضاع و افراد مختلف را ذهن‌آگاهی تولید و همچنین کنترل تمایلات خود در نحوه واکنش به اوضاع و افراد مختلف را ذهن‌آگاهی گویند. ذهن‌آگاهی حواس جمع بودن و بیداری صددرصد و آگاه بودن نسبت به همه رخ دادهایی است که همین الان در اطراف ما و همینطور در درون بدن در حال اتفاق افتادن هستند. به این شکل که هیچ گونه قضاوت و پیش‌داوری نسبت به درست یا نادرست بودن از اتفاقات نداریم. ذهن‌آگاهی کیفیتی از بیداری است که در آن ما از آگاه بودن خود‌آگاه می‌شویم یعنی می‌فهمیم که داریم فکر می‌کنیم متوجه می‌شویم که در حال فکر کردن هستیم، به زبان ساده هم موضوعی را که راجع به آن فکر می‌کنیم، می‌بینیم و هم متوجه پدیده تفکر هستیم و هم متوجه فکر کننده هستیم هر چه انسان بیدار و هشیارتر باشد و حواسش نسبت به اتفاقات جاری و اکنون زندگی‌اش جمع‌تر باشد. ذهن‌آگاه‌تر است و پاسخ‌هایش به تحریکات زندگی خردمندانه‌تر و مؤثرتر و آرامش و اطمینان قلبی او بیشتر است(برون17، 2007).
کابات زین18 نیز ذهن‌آگاهی را توجه کردن به شیوه‌ای خاص، هدفمند، در زمان کنونی و بدون قضاوت و پیش‌داوری تعریف کرده است(پور حسین و همکاران، 2019). ذهن‌آگاهی روش منحصر‌به‌فردی در کمک به ارائه پاسخ‌های مبتکرانه و مورد نیاز حل مسائل است، چرا که طبق عقیده (گرمر19 و همکاران، 2005) ذهن‌آگاهی مستلزم آگاهی غیر قضاوتی دانسته شده که به جای تکیه بر دانسته‌های پیشین بر مشاهده زمان حاضر مبتنی است(پورمحمدی، باقری، 1393). نکته حائز
فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری زمستان 1402 1(4): 1- 19 --------------------------------------------------- عرب 6
اهمیت اینست که ذهن آگاهی یک استعداد ذاتی برای انسان محسوب می‌گردد. در عین حال، با مداخلات مبتنی بر ذهن‌آگاهی می‌توان آن را پرورش داده و افزایش (تعمیق) داد (دیلیبالتا20 و همکاران، 2020). در حالی که بعضی آموزش ها برای خالی کردن ذهن از فکر طراحی شده اند، اما هدف ذهن آگاهی این نیست. ما نمی خواهیم که احمق باشیم یا توانایی های تحلیلی خود را از دست بدهیم. در عوض، ذهن آگاهی شامل تمرین ذهن است تا از آن چه اتفاق می افتد مطلع شود (دیدونا21، 2009).
به کمک فن‌های ذهن‌آگاهی افراد مشاهده‌ی عاری از قضاوت و انتقاد، همراه با شفقت نسبت به خود و دیگران را در عمل یاد می‌گیرند؛ آن‌ها می‌آموزند که با مشاهده افکار و هیجانات استرس‌زا و غم‌انگیز الگوی افکار منفی را قبل از آن‌که به چرخه معیوب کشیده شوند، شناسایی کنند به این ترتیب در درازمدت، ذهن‌آگاهی تغییرات بسیاری در خلق‌وخو و سطح شادی و سلامت افراد می‌گذارد، تحقیقات علمی نشان داده‌اند که ذهن‌آگاهی نه تنها از افسردگی جلوگیری می‌کند بلکه اثرات مثبتی بر روی الگوهای ذهن در زمینۀ نگرانی، اضطراب، افسردگی، تحریک‌پذیری و عصبانیت دارند (ویلیامز و پنمن،۲۰۱۲). در طی برنامه درمانی بیماران یاد می‌گیرند از تمرکز بر افکار و احساسات منفی دست بردارند و به ذهن‌شان اجازه دهند تا از الگوی تفکر خودکار به پردازش هیجانی آگاهانه گذر کند. هر چند هدف اصلی ذهن‌آگاهی آرام‌سازی نیست اما مشاهده غیر‌قضاوتی رویدادهای منفی درونی یا برانگیختگی فیزیولوژِی باعث بروز این حالت می‌شود. مراقبه ذهن‌آگاهی باعث فعال شدن ناحیه‌ای از مغز می‌شود که باعث ایجاد عواطف مثبت و اثرهای سودمند در کارکرد ایمن‌سازی بدن می‌شود(محمد خانی، 1399).
با توجه به اثرات مهارتهای ارتباطی بر جوانب مختلف زندگی، شناسایی و بررسی مداخله‌های روانشناختی مهم و تاثیرگذار در بهبود این متغیرها در افراد مسئله مهمی است که تاکنون پژوهش‌ها به صورت مشترک به ندرت به آن پرداخته اند. در این راستا، پژوهش حاضر در زمرة اولین پژوهش‌هایی است که در نظر دارد دو روش آموزش بخشایش درمانی و آموزش ذهن‌آگاهی را مهارتهای ارتباطی مورد بررسی تجربی قرار دهد. اگر چه آموزش بخشایش درمانی و آموزش ذهن‌آگاهی هر دو به میزانی با سلامت جسمانی و روان شناختی مرتبط بوده‌اند، اما کماکان هر دوی این درمان‌ها دارای ظرفیت‌های بالقوه‌ای برای ادامه پژوهش‌های مربوط به خود هستند. دو حوزه آموزش بخشایش درمانی و آموزش ذهن‌آگاهی، به لحاظ محتوایی با تمرکز بر فرایندهای شناختی و ذهنی انسان دارای این پیش زمینه هستند که با استفاده از نتایج این پژوهش و بهره‌برداری از نقاط قوت و ضعف هر روش و مقایسه آن‌ها، در پژوهش‌های آتی آن را مدنظر قرار داد. از این رو، پژوهش حاضر در پی بررسی این سوال است که آیا بین اثربخشی آموزش بخشایش درمانی و آموزش ذهن‌آگاهی مهارتهای ارتباطی افراد دارای سوءمصرف مواد تفاوت وجود دارد؟
مقایسه اثربخشی آموزش بخشایش و آموزش ذهن آگاهی بر مهارت ارتباطی افراد------------------------------------------- عرب 7
روش اجرای پژوهش
روش پژوهش حاضر از نوع نیمه آزمایشی با طرح پیشآزمون و پس‌آزمون با گروه کنترل و پیگیری یک ماهه بود. جامعه آماری این پژوهش در برگیرنده افراد ساکن در کمپ ترک اعتیاد نیاتک شهرستان زابل بود که در سال 1399 مراجعه نموده اند. لذا نمونه‌ای به حجم 45 نفر بیماران به روش نمونه‌گیری دردسترس انتخاب گردیدند و به صورت تصادفی در سه گروه 15 نفره شامل دو گروه
آزمایش و یک گروه کنترل جای‌دهی شدند در تحقیقات مداخله‌ای تعداد افراد هر گروه 15 نفر پیشنهاد شده است(دلاور، 1401) در ادامه هر سه گروه از طریق پرسشنامه مهارتهای ارتباطی کوئین‌دام به عنوان پیشآزمون مورد سنجش قرار گرفتند و یکی از گروه‌های آزمایش به مدت 12 جلسه 60 دقیقه‌ای به‌صورت یک جلسه در هفته، تحت آموزش بخشش قرار گرفت و گروه آزمایش دیگر نیز به مدت 8 جلسه 60 دقیقه‌ای به‌صورت یک جلسه در هفته، تحت آموزش ذهن‌آگاهی قرار گرفت. در این مدت گروه کنترل هیچ‌گونه مداخله‌ای را دریافت نکرد در پایان جلسات هر سه گروه، مجدداً با پس‌آزمون مورد سنجش قرار گرفت و پرسشنامه‌های مذکور را تکمیل نمودند و در نهایت پس از مدت یک ماه یک دوره پیگیری برای هر گروه در نظر گرفته شد . بر اساس اهداف پژوهش و برآورد پارامترها و پیش‌بینی آن از آزمون تحلیل واریانس با طرح اندازهگیریهای مکرر (طرح آمیخته ساده) و آزمون تعقیبی بن فرونی با استفاده از نرم‌افزار spss نسخه 26 استفاده شد.
ابزار پژوهش
پرسشنامه مهارت ارتباطی
این پرسشنامه توسط کوئین دام در سال 2004 برای سنجش مهارت ارتباطی بزرگسالان ابداع شده است، و دارای 34 گویه است. که مهارتهای ارتباطی را توصیف می‌کند. برای تکمیل آن پاسخگو باید هرگویه را بخواند و سپس میزان انطباق وضعیت فعلی خود را با محتوای آن برروی یک طیف لیکرت پنج درجه‌ای از هرگز تا همیشه مشخص می‌کند. برای سنجش اعتبار آزمون مهارتهای ارتباطی، ابتدا با استفاده از روش آلفای کرونباخ، اعتبار کل آزمون محاسبه شد که مقدار عددی آن برابر با 69/0 و حاکی از همسانی درونی قابل قبول این آزمون بود. این مقدار برای آزمودنی‌های دانشجو 71/0 و برای دانش آموزان دبیرستانی برابر با 66/0 بود . همچنین ضریب اعتبار کل آزمون با استفاده از روش تنصیف برابر با 71/0 به دست آمد.( چاری و همکاران؛ ۱۳۸۴). در این تحقیق میزان پایایی پرسشنامه با روش آلفای کرونباخ 0.73 برآورد شده است.
فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری زمستان 1402 1(4): 1- 19 --------------------------------------------------- عرب 8
جدول 1. شرح جلسات پروتکل بخشایش درمانی رابرت انرایت22 (2001)
جلسات | خلاصه ی جلسات |
اول | رویارویی با خشم، بازشناسی ماهیت مخرب خشم، تشویق به آگاهی در مورد درد و رنجش |
دوم | برانگیختن آزمودنی‌ها به تفکر بر روی رنجش، توجه به نقش شرکت کننده و فرد رنجاننده |
سوم | تصمیم برای بخشش کردن، معرفی خشم و دادن حق انتخاب برای پایان دادن به آن، توصیف حالات هیجانی کنونی نسبت به شخصی که فرد را آزرده کرده، اقرار احساسات واقعی به طور صادقانه. |
چهارم | بیان کردن داستان رابطه‌ی خود با فرد رنجاننده در بافتی وسیع، فکر کردن به حوادث مربوط به گذشته‌ی فرد رنجاننده تلاش برای فکر کردن به حوادثی که در گذشته فرد رنجاننده موجب آسیب پذیری آزمودنی شده است. |
پنجم | احساس غمخواری شرکت کنندگان با فرد رنجانده، تلاش برای تعییر دادن هیجانات منفی در جهت مثبت و ایجاد افکار، احساسات و رفتارهای مثبت |
ششم | پذیرش سنجش خویش، فهرست کردن هدیه‌هایی که می توانند به فرد رنجاننده بدهند و بیان احساسات خود به دنبال آن. |
هفتم | پرسیدن سؤالات ارزیابی کننده از خود، نگاه کردن به تعییراتی که رنجش در افراد به وجود می‌آورد از نگاهی مثبت |
هشتم | کمک به شرکت کنندگان که آن‌ها هم نیاز به بخشیده شدن دارند، کسف درد و رنجی که آن‌ها به خاطر این رنجش احساس میکنند. |
نهم | تشویق شرکت کنندگان به تمرین تقاضای بخشش و پذیرش |
دهم | تلاش برای درک ایده‌ها و معانی اصلی بخشش، آموختن اصول کلیدی دریافت بخشش شرکت کنندگان |
یازدهم | کمک به شرکت کنندگان برای درک فردی که رنجاننده‌اند، پروراندن نگرش قدرشناسی و شوق فدا کردن بخشی از عزت نفس و فروتنی کردن، درک فرد آزرده که چقدر ناراحت است و توصیف احساسات و افکار او |
دوازدهم | تشویق برای درک احساس گناه و پشیمانی، پذیرش پر ارزش بودن قبول اشتباهات و طلب بخشش |
مقایسه اثربخشی آموزش بخشایش و آموزش ذهن آگاهی بر مهارت ارتباطی افراد------------------------------------------- عرب 9
جدول 2. پکیج آموزش ذهن‌آگاهی کابات زین23 و همکاران(1992)
جلسات | خلاصه ی جلسات |
اول | معرفی هدایت خودکار و جلب آگاهی به اینکه ما اغلب چقدر ناآگاه هستیم.
|
دوم | نشان دادن اینکه اغلب چگونه این عکس‌العمل‌ها به رفتارهای عادتی می‌انجامد و موجب می‌شود آگاهی خود را در مورد آنچه در این لحظۀ واقعاً در حال رخ دادن است از دست بدهیم.
|
سوم | معرفی تمرین نشستن رسمی.معرفی تمرین فضای تنفسی ادامه دادن تمرین‌ها و بحث دربارۀ یکپارچه کردن ذهن‌آگاهی در زندگی روزمره |
چهارم | افزایش آگاهی از موقعیت‌های پر خطر فردی، احساسات، هیجانات و افکاری که در آن موقعیت بر می‌خیزند |
پنجم | معرفی و گسترش نحوۀ برخورد متفاوت با تجارب چالش برانگیزی همچون احساسات، هیجانات یا موقعیت‌های ناراحت کننده. |
ششم | کاهش سطح شناسایی افکارمان و تصدیق این موضوع که نباید تمامی آن‌ها را باور داشته باشیم یا اینکه نباید سعی کنیم آن‌ها را تحت کنترل خود داشته باشیم. |
هفتم | در مورد اهمیت تعادل سبک و روش زندگی و توجه به کاهش آسیب‌پذیری ناشی از عود بحث و گفتگو کنید |
هشتم | مشخص کردن اهمیت شبکه‌های اجتماعی به منزلۀ روشی برای کاهش خطر و بهبود یافتن راه‌هایی برای غلبه بر موانع درخواست کمک.
|
یافته ها
در این پژوهش ابتدا به توصیف متغیرهای مورد مطالعه پرداخته شده است و سپس با استفاده از فرضیه ها مورد بررسی قرار گرفته اند.
جدول 3. شاخص‌های توصیفی متغیرهای پژوهش در گروه‌های آزمایش و کنترل در سه مرحله آزمون
متغیر گروه‌ها
| پیشآزمون | پس‌آزمون | پیگیری | |||||||
میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | |||||
بخشایش | 102.6667 | 9.28645 | 128.7333 | 6.13499 | 128.4667 | 5.57887 | ||||
ذهن‌اگاهی | 109.5333 | 8.16851 | 135.6667 | 5.15188 | 135.9333 | 5.88158 | ||||
کنترل | 108.1333 | 7.85463 | 107.8667 | 6.92683 | 108.5333 | 6.75983
| ||||
فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری زمستان 1402 1(4): 1- 19 --------------------------------------------------- عرب 10
مقایسه میانگین‌های درج شده نشان‌دهنده آن است که در مرحله پس‌آزمون و پیگیری میانگین مهارت ارتباطی افراد دارای اختلال سوءمصرف گروه‌های آزمایشی از گروه کنترل بالاتر است، که نشان از اثربخشی آموزش بخشایش و آموزش ذهن‌آگاهی بر افزایش مهارت ارتباطی افراد دارای اختلال سوءمصرف می‌باشد.
تحلیل استنباطی داده‌ها
در این پژوهش جهت بررسی تفاوت‌های بین گروهی از طرح آمیخته ساده24 با در نظر گرفتن عامل درون‌گروهی(مرحله) و بین‌گروهی (گروه‌ها) استفاده شد. آزمون تعقیبی بن‌فرونی نیز برای مقایسه بر حسب مراحل آزمون و نیز مقایسه‌های بین‌گروهی بکار گرفته شده است.
جدول 4. نتایج آزمون شاپیرو ویلک
متغیرها | گروه | پیشآزمون | پس‌آزمون | پیگیری | |||||||||
آماره | Df | P | آماره | df | P | آماره | df | P | |||||
مهارتهای ارتباطی | بخشایش | .914 | 15 | .145 | .920 | 15 | .191 | .902 | 15 | .101 | |||
ذهن‌اگاهی | .890 | 15 | .093 | .898 | 15 | .088 | .908 | 15 | .127 | ||||
کنترل | .934 | 15 | .318 | .886 | 15 | .058 | .904 | 15 | .111 | ||||
جهت بررسی بهنجار بودن توزیع جامعه از آزمون ناپارامتری شاپیرو ویلک استفاده شد. نتایج در جدول4 آورده شده است. سطوح معناداری مندرج در جدول فوق نشان می‌دهد که توزیع متغیرها نرمال است(P>0.05).
جدول 5. نتایج آزمون لوین جهت بررسی برابری واریانس‌ها
متغیر |
| گروه |
| |||||||||
F | DF1 | DF2 |
| |||||||||
مهارتهای ارتباطی | پیشآزمون | .643 | 2 | 42 | .530 | |||||||
پس‌آزمون | .890 | 2 | 42 | .420 | ||||||||
پیگیری | 1.80 | 2 | 42 | .177 | ||||||||
نتایج جدول فوق نشان می‌دهد که همگنی واریانس‌ها در تمامی متغیرها محقق شده است(P>0.05).
مفروضه کرویت موچلی25 :
در تحلیل واریانس اندازه‌گیری مکرر این آزمون گویای آن خواهد بود که بین تمام متغیرها به سختی همبستگی یکسانی وجود دارد. بدین معنی که همگنی واریانس‌ها قابل حصول است. برای آزمون این فرض نرم افزار SPSS مقدار خی‌دو را تخمین می‌زند. اگر معناداری این مقدار کمتر از 05/0 باشد، فرض کرویت رد می‌شود. در چنین مواردی می‌توان از راهبرد اصلاح اپسیلن26 استفاده کرد.
مقایسه اثربخشی آموزش بخشایش و آموزش ذهن آگاهی بر مهارت ارتباطی افراد------------------------------------------- عرب 11
برای اصلاح اپسیلن نیز سه تخمین وجود دارد (برای اطلاعات بیشتر به بریس و همکاران، 1384 مراجعه کنید). در پژوهش حاضر از تخمین هین-فلت27 استفاده می‌شود. نتایج بررسی کرویت در جدول 4-5 آورده شده است.
جدول 6- نتایج فرض کرویت موچلی
تاثیر | w موچلی | c2 | Df | P | اصلاح اپسیلن هین-فلت |
درون‌گروهی | 005/0 | 98/203 | 35 | 001/0 | 572/0 |
نتایج جدول فوق نشان می‌دهد که فرض کرویت موچلی محقق نشده است. بر این اساس از اصلاح اپسیلن هین- فلت استفاده شد.
جهت آزمون فرضیه از طرح آمیخته ساده با بررسی اثرات درون‌گروهی و بین‌گروهی جهت بررسی تفاوت در مهارتهای ارتباطی میان آزمودنی‌های سه گروه(آزمایش و کنترل) صورت گرفت. از آزمون تعقیبی بن‌فرونی نیز برای مقایسه بر حسب مراحل آزمون ( پیشآزمون، پس‌آزمون و پیگیری) استفاده شد.
با توجه به نتایج مفروضات روش آماری (نقض مفروضه کرویت ماچلی) باید از آزمون‌های چند متغیره استفاده شود که نتایج آن به شرح زیر است:
جدول 7- نتايح آماره‌های چند متغيره
اثر | آماره های چند متغيره | مقدار | F | درجه آزادی فرضیه | درجه آزادی خطا | سطح‌معناداری | مجذور ایتا | توان اماری | |
مراحل | اثر پیلایی | .995 | 831.610 | 8.000 | 35.000 | .001 | .995 | 1 | |
لاندای ویلکز | .005 | 831.610 | 8.000 | 35.000 | .001 | .995 |
| ||
اثر هاتلینگ | 190.082 | 831.610 | 8.000 | 35.000 | .001 | .995 |
| ||
ریشه روی | 190.082 | 831.610 | 8.000 | 35.000 | .001 | .995 |
| ||
تعامل مراحل و گروه | اثر پیلایی | 1.204 | 6.804 | 16.000 | 72.000 | .001 | .602 | 1 |
|
لاندای ویلکز | .098 | 9.570 | 16.000 | 70.000 | .001 | .686 |
|
| |
اثر هاتلینگ | 6.089 | 12.939 | 16.000 | 68.000 | .001 | .753 |
|
| |
ریشه روی | 5.534 | 24.902 | 8.000 | 36.000 | .001 | .847 |
|
|
در جدول فوق ابتدا اثر اصلی متغیر درون‌گروهی(پیشآزمون، پس‌آزمون و پیگیری)آمده است که بر اساس هر چهار روش چند متغیره (اثرپیلای، لاندای ویلکس، اثرهتلینگ و ریشه‌روی) معنی‌دار می‌باشد(P<0.001). به عبارتی با توجه به سطح معناداری آزمون‌های چند متغیره،(کمتر از 05/0) می‌توان گفت بين میانگین نمرات اعضاي گروه‌های آزمایشی بخشایش، ذهن‌آگاهی و کنترل در
فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری زمستان 1402 1(4): 1- 19 --------------------------------------------------- عرب 12
پیشآزمون، پس‌آزمون و پیگیری، حداقل در يكی از متغير وابسته مهارت‌ارتباطی تفاوت معناداري وجود دارد. به عبارتی بین میانگین نمرات مهارت ارتباطی سه گروه ﺩﺭ ﺳﻪ ﺯﻣﺎﻥ(پیشآزمون، پس‌آزمون و پیگیری) ﺗﻔﺎﻭﺕ ﻣﻌﻨﺎﺩﺍﺭﻱ وجود دارد.
همچنین ﺑﻴﻦ ﻧﻤﺮﻩﻫﺎﻱ مراحل( ﭘﻴﺶﺁﺯﻣﻮﻥ، ﭘﺲﺁﺯﻣﻮﻥ ﻭ پیگیری) ﻭ ﮔﺮﻭﻩﻫﺎ ﺩﺭ متغير‌هاي وابسته مهارتهای ارتباطی ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﻌﻨﺎﺩﺍﺭﻱ ﻣﺸﺎﻫﺪﻩ ﺷﺪ(P<0.001). ﺍﻳﻦ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﺍﺛﺮﺑﺨﺸﻲ آموزش بخشایش و ذهن‌آگاهی بر متغیر وابسته مهارت ارتباطی ﺍﺳﺖ . ﺗﻮﺍﻥ ﺁﻣﺎﺭﻱ 1 و 0.981 حاکی از ﺩﻗﺖ معناداری این تأثیرات هستند.
همچنین اثر متقابل مراحل و گروه هر چهار روش چند متغیره معنادار می‌باشد. لذا میانگین نمرات در مراحل آزمون بستگی به نوع گروه (بخشایش،ذهن‌آگاهی و کنترل) دارد. بین اثربخشی آموزش بخشایش و روش آموزش ذهن‌آگاهی بر مهارتهای ارتباطی افراد دارای اختلال سوءمصرف تفاوت وجود دارد.
جدول 8- نتایج آزمون تحلیل واریانس اندازه‌های مکرر(بین‌گروهی و درون‌گروهی) در مهارتهای ارتباطی
منبع تغییرات | SS | Df | MS | F | P | h2 | توان آزمون | |
بین‌گروهی | عضویت گروهی | 2724.598 | 2 | 1362.299 | 37.301 | .001 | .640 | 1 |
خطا | 1533.911 | 42 | 36.522 |
|
|
|
| |
درون‌گروهی | مراحل | 9107.126 | 1.176 | 7745.995 | 145.799 | .001 | .776 | 1 |
آزمون× عضویت گروهی | 4522.074 | 2.351 | 1923.107 | 36.198 | .001 | .633 | 1 | |
خطا | 2623.467 | 49.380 | 53.128 |
|
|
|
| |
| ||||||||
* نتایج بر اساس اصلاح اپسیلن هین-فلت ارائه شده است.
نتایج جدول فوق نشان می‌دهد که اثر عضویت گروهی (P<0.05، 301/37=F) معنادار است. به عبارتی بین میانگین نمرات مهارتهای ارتباطی سه گروه، تفاوت معنادار آماری وجود دارد. از طرف دیگر مراحل (پیشآزمون، پس‌آزمون و پیگیری) (P<0.05، 80/145=F) و تعامل مراحل و نوع گروه(P<0.05، 198/36=F) نیز معنادار است. اندازه اثر یا میزان تأثیر منابع تغییر در ایجاد تفاوت‌های بین‌گروهی ، درون‌گروهی و تعاملی به ترتیب 64/0، 776/0 و 633/0 می‌باشد. بدین معنی که اثرات بین‌گروهی ، درون‌گروهی و تعاملی توانسته است به ترتیب 64، 6/77 و 3/63 درصد از تفاوت‌ها را در مهارتهای ارتباطی تبیین نماید. توان آزمون آماری نیز در سطح بالایی قرار دارد. بدین معنی که حجم نمونه برای بررسی تفاوت‌ها کافی بوده است.
جدول 9- نتایج آزمون بن‌فرونی جهت مقایسه میانگین‌های حاشیه‌ای مهارت ارتباطی بر حسب مراحل آزمون
منبع مقایسه | تفاوت میانگین | خطای معیار | P | فاصله اطمینان 95% | ||
کرانه پایین | کرانه بالا | |||||
پیشآزمون-پس‌آزمون | -17.311 | 1.410 | .001 | -20.826 | -13.796 | |
پیشآزمون-پیگیری | -17.533 | 1.424 | .001 | -21.085 | -13.982 | |
پس‌آزمون- پیگیری | -.222 | .386 | 1 | -1.184 | .740 | |
مقایسه اثربخشی آموزش بخشایش و آموزش ذهن آگاهی بر مهارت ارتباطی افراد------------------------------------------ عرب 13
جدول 9- نشان می‌دهد که بر حسب مراحل آزمون، تفاوت‌ها از پیشآزمون به پس‌آزمون و پیگیری معنادار است (P<0.05) ولی تفاوت از پس‌آزمون به پیگیری معنادار نیست (05/0≤P). میانگین‌ها از پیشآزمون به پس‌آزمون افزایش داشته و افزایش از نظر آماری معنادار است. همچنین افزایش میانگین در پیگیری نسبت به پیشآزمون نیز معنادار می‌باشد و در نهایت تفاوت بین پس آزمون و پیگیری از نظر آماری معنادار نمی‌باشد. نتایج آزمون تعقیبی بن‌فرونی جهت مقایسه میانگین‌های گروه‌های آزمایشی و کنترل در جدول 4-20 آمده است.
جدول 10- نتایج آزمون بن‌فرونی جهت مقایسه میانگین‌های حاشیه‌ای مهارت ارتباطی
منبع مقایسه | تفاوت میانگین | خطای معیار | P | فاصله اطمینان 95% | ||
کرانه پایین | کرانه بالا | |||||
بخشایش –ذهن‌آگاهی | -7.0889 | 2.20671 | .010 | -12.6888 | -1.4889 | |
بخشایش –کنترل | 11.7778 | 2.20671 | .001 | 6.1778 | 17.3777 | |
ذهن‌آگاهی - کنترل | 18.8667 | 2.20671 | .001 | 13.2667 | 24.4666 | |
جدول 10- نشان می‌دهد که بین اثرگذاری روش آموزش بخشایش و ذهن‌آگاهی تفاوت معنادار وجود دارد(p<0.05). بین میانگین نمرات گروه بخشایش و گروه کنترل و همینطور بین میانگین نمرات گروه ذهن‌آگاهی و گروه کنترل تفاوت معنادار وجود دارد(p<0.05). یعنی روش آموزش بخشایش و ذهن‌آگاهی بر مهارتهای ارتباطی افراد دارای سوءمصرف تأثیر مثبت دارد.
بحث و نتیجه گیری
در این تحقیق نتیجه گرفته شد که آموزش بخشایش و آموزش ذهن‌آگاهی بر مهارت ارتباطی افراد دارای اختلال سوءمصرف مواد مؤثر است و بین اثربخشی این دو روش تفاوت معنادار وجود دارد و اثر بخشی آموزش ذهن‌آگاهی بیشتر از آموزش بخشایش است. نتایج این پژوهش با نتایج تحقیقات چان (2013) و فینچام و همکاران (2006) همسو و مطابقت دارد. چان (2013) نشان داد که وجود بخشایش در زندگی زناشویی بر ارتقاء بخشیدن به روابط زناشویی اثرگذار بوده است. فینچام و همکاران (2006)، نیز نشان دادند که زوج‌هایی که برنامه بخشودگی را دریافت کرده‌اند روابط بیشتر و بهتری نسبت به همسر خود به دست آورده‌اند و در نتیجه سطوح بالاتری از کیفیت و رضایت زناشویی را از خود نشان داده‌اند.
همچنین نتایج این پژوهش با نتایج تحقیقات ناظمی و همکاران (1400)، زارع گرجکلایی (1399)، زارع گرجکلایی و همکاران (1399)، بایرامی (1398)، باران چشمه (1396)، کرمیان چقازردی و همکاران (1396)، کریمیان و همکاران (1393)، مک گیل و آدلر بائدر (2019)، جونز و هانسون (2014) و مارلات و همکاران (2008) همسو و مطابقت دارد.
ناظمی و همکاران (1400)، نشان دادند که که بین ذهن‌آگاهی و روابط انسانی ارتباط معناداری وجود دارد. زارع گرجکلایی (1399)، نشان دادند که آموزش ذهن‌آگاهي باعث كاهش دلشوره برقراري ارتباط، همچنين افزايش مهارت‌هاي ارتباطي در آزمودني‌هاي گروه آزمايش در مقايسه با گروه كنترل شده است. زارع گرجکلایی و همکاران (1399)، نشان دادند که آموزش ذهن‌آگاهی باعث کاهش اضطراب صحبت در جمع و همچنین افزایش مهارتهای ارتباطی در آزمودنی‌های گروه آزمایش در مقایسه با گروه کنترل شده است. بایرامی (1398)، نشان داد که آموزش ذهن‌آگاهی سبب بهبود ارتباط مؤثر دانش‌آموزان می‌گردد. )، باران چشمه (1396)، نشان داد که که برنامه ذهن‌آگاهی مبتنی بر رویکرد شناختی-رفتاری موجب بهبود مهارتهای ارتباطی در دانش‌آموزان شده است. کرمیان چقازردی و همکاران (1396)، نشان داد که روش MBCT مؤثر بوده و منجر به بهبودی مهارتهای
فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری زمستان 1402 1(4): 1- 19 --------------------------------------------------- عرب 14
ارتباطی در شهر کرمانشاه می‌شود. کریمیان و همکاران (1393)، نشان دادند که ذهن‌آگاهی بر مهارتهای ارتباطی و سازگاری زوجین اثر مثبت داشته است. مک گیل و آدلر بائدر (2019)، نشان دادند که ذهن‌آگاهی بر مهارت ارتباطی و کیفیت روابط تأثیر معنی‌داری دارد. جونز و هانسون (2014)، نشان دادند که ذهن‌آگاهی باعث بهبود مهارتهای ارتباطی در افراد می‌شود و در انتها مارلات و همکاران (2008)، نیز نشان دادند که آموزش گروهی مبتنی بر ذهن‌آگاهی بر بهبود مهارت ارتباطی و روابط بین‌فردی دانش‌آموزان مصرف کننده مواد اثربخش بوده است.
در تبیین این فرضیه و نتایج آن می‌توان گفت مهارتهای ارتباطی سهم عمده‌ای در مهارتهای زندگی دارند و به عنوان توانایی برقراری ارتباط کارآمد و مؤثر با سایرین که منتج به بروز پاسخ می‌شوند تعریف می‌شوند (شمسی جی و همکاران، 1400). بررسى‌ها نشان داده است كه مهارت‌هاى ارتباطى با متغيرهاى همچون ادراك برابرى و مساوات در ارتباطات، ابراز عشق و صميميت، نزديكى و وابستگى، حل منطقى و عقلانى تعارضات و كنش‌هاى موجود در گفتگوها، تعهد و اطمينان نسبت به يكديگر، همكارى و وقت‌گذرانى براى يكديگر، داشتن انتقادات واقعى و بالاخره انعطاف‌پذيرى تعريف مى‌شود (صفار، 1398). از طرفی دیگر بخشودگی فرایند آزادسازی روانی عاطفی است که در درون فرد رنجیده رخ می‌دهد و او را به گونه‌ای از عصبانیت، خشم و ترسی که احساس می‌کرده آزاد می‌کند تا دیگر میلی به انتقام نداشته باشد و از حق جبران عمل بگذرد (پارسافر و همکاران، 1394). همه ما بخشی عمده از زندگی خود را در ارتباط با دیگران سپری می‌کنیم یا در فکر آن به سر می‌بریم. تحقیقات، نشان داده است که 75 درصد اوقات روزانه ما صرف ارتباط با دیگران می‌شود و شاید بتوان گفت 75 درصد موفقیت‌ها ما نیز به روابط ما با دیگران وابسته است. از همین رو، در دهه‌های اخیر، توجه زیادی به مبحث مهارت در روابط (تعامل) اجتماعی شده است. این نکته که برخی انسان‌ها تعامل‌گران ماهرتری هستند، باعث شده تا پژوهش‌های دقیق و منظمی درباره ماهیت و کارکردهای تعامل اجتماعی و عوامل تأثیرگذار بر آن، انجام شود. تحقیقات، نشان می‌دهد که عوامل بسیاری در تعامل اجتماعی ماهرانه و تأثیرگذاری و ایجاد محبوبیت نقش دارند؛ اما نقش عواطف و احساسات در این میان بسیار مهم و چشم‌گیر است.(قاسم زاده، 1379؛ به نقل از هاشمی‌صدر، 1393).
از سویی دیگر در باب تفاوت اثربخشی مقایسه‌ای این دو آموزش می‌توان گفت که بسیاری از افراد در رویارویی با مسائل زندگی فاقد توانایی‌های لازم و اساسی هستند. مشکلاتی نظیر افسردگی، تنهایی، کمرویی و تعارض در روابط بین فردی از جمله مشکلاتی هستند که بسیاری از افراد جامعه با آن دست به گریبان بوده و به نوعی این قبیل مشکلات ریشه در بسیاری از آسیب‌های اجتماعی نیز محسوب می‌شوند. یکی از مشکلات نوجوانان، ناکارآمدی در برقراری و حفظ روابط سازنده با دیگران است که تأثیر بازدارنده بر کارآمدی آن‌ها دارد. عقیده بر این است که ارتقاء مهارتهای ارتباطی در بهبود سلامت روانشناختی افراد مؤثر است (باران چشمه، 1396). وقتی فردی در معرض تهدید باشد بدیهی است که بدن و ذهن وی در یک حالت واکنشی پر استرس قرار دارد. این حالت پر استرس سبب می‌گردد قدرت درک و آگاهی او کمتر شود و واکنش‌های قضاوتی و خود به خودی وی بیشتر شود. کاری که ذهن آگاهی انجام می‌دهد این است که میزان آرامش و تن آرامی روزانه را بیشتر می‌کند و در نتیجه واکنش‌های غیرمفید فرد کمتر می‌گردد. همچنین با ذهن آگاه شدن ظرفیت پذیرش تجربه و اتفاقاتی که در هر لحظه زندگی فرد رخ می‌دهد در او بیشتر می‌شود. این روحیه آمادگی برای رودررویی با هر چه رخ می‌دهد خود به خود باعث بهبودی روابط وی با بقیه می‌شود، چرا که او دیگر روحیه رد یا انکار یا حذف نداشته و آدم‌ها را همان طوری که هستند بدون پیش داوری اولیه نظاره می‌کند. طبیعی است که به این ترتیب می‌تواند در کنار معایب و اشکالات و خطاهای آدم‌ها، خوبی‌ها و نکات مثبت شخصیت و رفتار افراد را بهتر دریابد. بنابراین آموزش ذهن‌آگاهی با ترغیب افراد به تمرین مکرر توجه متمرکز روی مسئله مورد نظر و آگاهی قصدمندانه روی موضوع و ذهن افراد، پاسخ فرد به موقعیت‌های تعارض‌آمیز را از حالت خودکار به وضعیت هشیارانه و مناسب تبدیل می‌کند (مارک28، 2004). در نهایت می‌توان چنین استباط کرد که آموزش ذهن‌آگاهی که شامل تکنیک مرور ذهنی و تنظیم هیجانات است می‌تواند علاوه بر افزایش کارکرد اجرایی مغز
مقایسه اثربخشی آموزش بخشایش و آموزش ذهن آگاهی بر مهارت ارتباطی افراد------------------------------------------- عرب 15
که خود شامل یادآوری، حافظه، فهرست یادگیری و همچنین برنامه‌ریزی است بر روی تقویت حافظه، برنامه‌ریزی و سازماندهی تأثیر بسزایی بگذارد که این مسئله یکی از عوامل مهم در امر افزایش میزان توجه است و اثرگذاری بیشتر آن در مقایسه با آموزش بخشایش درمانی باشد (هیرن29 و همکاران، 2015، به نقل از لهاک و اسدی، 1399). به طوری که اختلال در ارتباط مؤثر در بیماران سوءمصرف مواد از ویژگی‌های مهم دچار اختلال سوءمصرف مواد است، بنابراین با بهبود این مهارت در گروه مداخله ذهن‌آگاهی می‌توان انتظار ارتقاء ارتباط مؤثر و افزایش اعتماد به نفس و خودپنداره و در نتیجه افزایش ارتباط با دیگران می‌شود
چرا که این افراد دایره محدود ارتباطی(فقط کسانی که دچار اختلال سوءمصرف مواد هستند) دارند. و این آموزش به ایجاد فرصت‌هایی جدید و انگیزه بیشتر برای ادامه درمان و در کسب حال خوب به آن‌ها کمک خواهد کرد.
تعارض منافع
بنا بر اظهار نویسندگان، این مقاله حامی مالی و تعارض منافع ندارد.
منابع
انرایت، رابرت(1389). بخشش یک انتخاب است. ترجمه، لیلا،شاپوریان،تهران: نشر قطره.
باران چشمه. زهرا (1396). تأثیر آموزش مهارتهای ذهن‌آگاهی مبتنی بر رویکرد شناختی‌رفتاری مبتنی بر افسردگی و مهارتهای ارتباطی دانش‌آموزان پسر متوسطه دوم، فصلنامه تعالی مشاوره و روان درمانی، دوره 6، 45-34.
باورساد، ندا، احتشام زاده، پروین، مکوندی، بهنام (1393)، رابطه مهارتهای ارتباطی با رضایت از زندگی در افراد دارای سوءمصرف مواد در شهرستان مسجد سلیمان، اولین کنفرانس ملی توسعه پایدار در علوم تربیتی و روانشناسی، مطالعات اجتماعی و فرهنگی، تهران.
بایرامی. فرهنگ (1398)، بررسی اثربخشی آموزش ذهن‌آگاهی بر ارتباط مؤثر در دانش‌آموزان مقطع متوسطه دوره دوم شهرستان نمین. سومین کنفرانس دانش و فناوری روانشناسی، علوم تربیتی و جامعه شناسی ایران، تهران .
پارسافر. س، نامداری. ک، هاشمی. سید ا، محرابی. ح (1394). بررسی رابطه تعهد مذهبی، سبك‌های بخشودگی، نبخشیدن و نشخوار فکری با سلامت روان. فصلنامه فرهنگ مشاوره و روان درمانی، 6 ( 19)، 65-80.
پورحسن، فاطمه (1400). رابطه بین سبک‌هاي فرزند‌پروري، تاب‌آوري و حمایت اجتماعی خانواده با گرایش به اعتیاد در دانش‌آموزان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، رشته روانشناسی تربیتی، دانشگاه پیام نور، تبریز
پورحسین، رضا. موسوی،سید ابوالفضل. زارع مقدم، علی. گمنام، اعظم. میربلوک بزرگی، عباس. حسنی استلخی، فرشته(1398). ذهن‌آگاهی از تئوری تا درمان. مجله رویش روانشناسی، سال 8، شماره پیاپی34 .
پور محمدی، سمیه، باقری، فریبرز.(1394). اثربخشی آموزش ذهن‌آگاهی بر پردازش شناختی خودکار. مجله مطالعات روان شناختی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه الزهرا.دوره 11، شماره 3، پاییز.
چاری، حسین. مسعود و فداکار، مهدی. (1384). بررسی تأثیر دانشگاه بر مهارتهای ارتباطی براساس مقایسه دانش‌آموزان و دانشجویان. دو ماهنامه علمی- پژوهشی دانشگاه شاهد، 12 (15)، 31-21.
فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری زمستان 1402 1(4): 1- 19 -------------------------------------------------- عرب 16
حسینایی، علی. قربانپور، سمیه. دبیری، فیض الله (1398). بررسی رابطه بین انعطاف‌پذیری شناختی با بخشودگی در دانش‌آموزان مقطع متوسطه دوم استان گلستان. مجله پژوهش و مطالعات علوم اسلامی، سال اول، شماره 5، 81-74.
دشت پی، الهام (1397). پیش‌بینی رضایت از زندگی زناشویی بر اساس مهارتهای ارتباطی و صمیمیت، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت.
راطق، مسعود. فرهادي ، هادی (1398). بررسي كيفي علل عود مواد در معتادان. فصلنامه اعتياد پژوهي 13 (53)، 216 - 197 .
زارع گرجکلایی، سیده فاطمه (1399). تأثیر درمان شناختی ذهن‌آگاهی (MBCT) بر اصلاح دلشوره برقراری ارتباط، دانشجویان دارای ضعف مهارتهای ارتباطی دانشكده قدسیه ساری. دومین کنفرانس بین المللی مطالعات میان رشته‌ای روانشناسی، مشاوره و آموزش علوم تربیتی، تهران.
رضوی، ریحانه، عرب، علی، شیرازی، محمود.(1399) اثربخشی بخشایش مبتنی بر ذهن‌آگاهی بر امید به زندگی در معتادان متجاهر زن تحت درمان در مراکز اقامتی اجباری شهرستان زاهدان. مجله طب انتظامی، دوره9، شماره 3، ص.157-164.
زارع گرجکلایی، سیده فاطمه. فلاحی آقمشهدی. ساسان (1399)، تاثیر درمان شناختی ذهن‌آگاهی (MBCT) بر اضطراب صحبت در جمع دانشجویان دارای ضعف مهارتهای ارتباطی. ششمین کنفرانس ملی علوم انسانی و مطالعات مدیریت.
زارعی هلان، سارا. شایگان منش، زهرا (1399). بررسی اثربخشی آموزش ذهن‌آگاهی بر انعطاف‌پذیری شناختی و رضایت زناشویی زوجین سازگار دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، مجله پژوهش و مطالعات علوم اسلامی، سال دوم، شماره 15 ،64-49.
سادوک، ویرجینا، سادوک، بنیامین (2007). خلاصه روانپزشکی علوم رفتاری روانپزشکی بالینی، ترجمه رفیعی، حسن، رضاعی، فرزین (1387)، تهران: ارجمند.
شمسی جی، مهدی. پورحسین، رضا. نوفرستی، اعظم (1400). رابطه استحکام من با جرأت‌مندی: نقش تعدیل‌کننده بهشیاری. رویش روان شناسی، سال10 ، شماره4 ،شماره پیاپی 61 ، ۳۵-۴۴.
علاقه بندراد، جواد (1392). مواجهه با خشونت در نوجوانان: عوامل شناختی- رفتاری و انعطاف‌پذیری. تازه‌های علوم شناختی، 5(18)، 36-26.
علیزاده گورادل، جابر، ایمانی، سعید، نجاتی، وحید، فتح آبادی، جلیل، (1398). مقایسه اثربخشی تحریک مغز با جریان الکتریکی مستقیم، درمان سوءمصرف مواد مبتنی بر ذهن‌آگاهی و درمان ترکیبی این دو روش بر بد تنطیمی هیجانی نوجوانان با اختلال مصرف مواد. فصلنامه اعتیاد پژوهی سوءمصرف مواد، سال سیزدهم، شماره پنجاه و دوم.ص.163-181.
قربانی، علیرضا، محمدی نیکو، اکرم (1398)، عوامل پیش‌بینی کننده اعتیاد به مواد مخدر زنان در استان گلستان. فصلنامه سلامت اجتماعی، 6(2)، 226-217.
کریمیان چقازردی، فریبا. مامی، شهرام. کیخاونی، ستار (1393). اثربخشی ذهن‌آگاهی مبتنی بر شناخت درمانی بر مهارتهای ارتباطی سازنده متقابل و ارتباط متوقع/ کناره‌گیر و ارتباط اجتنابی زوجین شهر کرمانشاه. اولین کنفرانس ملی توسعه پایدار در علوم تربیتی و روانشناسی، مطالعات اجتماعی و فرهنگی، تهران.
کریمیان چقازردی، فریبا. مامی، شهرام. کیخاونی، ستار (1393). اثربخشی ذهن‌آگاهی مبتنی بر رویکرد شناختی- رفتاری مبتنی بر شناخت درمانی بر مهارتهای ارتباطی سازنده متقابل و ارتباط متوقع/ کناره‌گیر و ارتباط اجتماعی زوجین شهر کرمانشاه. اولین کنفرانس سراسری توسعه پایدار در علوم تربیتی و روان شناسی.
مقایسه اثربخشی آموزش بخشایش و آموزش ذهن آگاهی بر مهارت ارتباطی افراد----------------------------------------- عرب 17
کلینکه، کریس. ال(1398). مجموعه کامل مهارتهای زندگی. ترجمه‌ی شهرام محمدخانی، تهران: انتشارات رسانه تخصصی.
لواف پور نوری،فرشاد. زهرا کار، کیانوش. ثنایی ذاکر، باقر(1391). بررسی اثربخشی بخشایش درمانی گروهی در کاهش پرخاشگری نوجوانان پرخشگر 11تا13 ساله شهرستان دزفول. مجله علمی پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد. دوره 20، شماره 4، 500-489.
لهاک، علی. اسدی، جوانشیر(1399). اثربخشی ذهن‌آگاهی بر میزان توجه و پرخشگری در کودکان زیر دوازده سال. مجله پژوهش‌های روانشناسی اجتماعی، شماره چهلم، 123-132.
لیندا س. سوبل ، مارک ب . سوبل(1998). ترک اعتیاد(درمان گام به گام مراجعان).قهاری، شهربانو. ضرغامی، مهران(1384). تهران:انتشارات رشد.
محمدخانی، شهرام (1399). ذهن‌آگاهی: شکل‌گیری و مفاهیم اساسی. تهران: نشرکاج.
مکاری، شوکت(1396).عفو و مجازات در اسلام و مسیحیت. ترجمه‌ی محمد هادی طلعتی، تهران: نگاه معاصر.
ناطقیان، سمانه. ملاززاده، جواد. گودرزی، محمد علی. رحیمی، چنگیز (1387). بخشایش و رضایت زناشویی در مردان مبتلا به اختلال استرس پس از ضربه ناشی از جنگ و همسران آنان. فصل نامه اصول بهداشت روانی سال دهم، شماره سی و هفتم، ص. 46-33.
ناظمی، اشکان. عامریان، محبوبه. علمدار مقدم. سید حسن (1400). رابطه ذهن‌آگاهی با مهارتهای ارتباطی و میزان بهره‌وری افراد. نهمین همایش علمی پژوهشی علوم تربیتی و روانشناسی، آسیب‌های اجتماعی و فرهنگی ایران، تهران، https://civilica.com/doc/1375676.
نریمانی، محمد، پوراسمعیلی، اصغر (1391)، مقایسه ناگویی خلقی و هوش معنوي در افراد معتاد، افراد تحت درمان با متادون و افراد غیر معتاد، فصلنامه اعتیاد پژوهی. 6(22)، 12-8.
نصری، صادق، طاهری، عسل، (1396). رابطه‌ی بین سبک‌های دلبستگی، نشخوار فکری، همدلی، بخشایش و رضایت زناشویی. مجموعه مقالات ششمین کنگره انجمن روانشناسی ایران، روانشناسی معاصر، ص. 1796-1801.
نعمتی سوگلی تپه، فاطمه. شاهمرادی، سمیه. رحیمی، فاطمه السادات. خالدیان، محمد (1399). بررسی عوامل تأثیرگذار در سوءمصرف مواد مخدر و اعتیاد با رویکرد گراندد تئوری. فصلنامه علمی اعتياد پژوهي. ۱۴ (۵۷) :۱۱-۳4.
نعمتی، محمد علی، کرمی پور، مجتبی، محمدی چمناری, حسین (1394). رابطه مهارتهای ارتباطی و مهارتهای کار آفرینی در میان دانشجویان دانشگاه علامه طباطبایی و خوارزمی. پژوهش در نظام‌های آموزشی، 9(31)، 285-325.
نوری قاسم آبادی، ربابه، محمدخانی، پروانه (1377)، سازمان بهداشت جهانی.آموزش مهارتهای زندگی، تهران: واحد بهداشت روان و پيشگيري از سوءمصرف مواد سازمان بهداشت جهاني.
ویلیامز، ربکا ای. کرافت، جولی. اس(2012). ذهن‌آگاهی در رفتارهای اعتیادآور. ترجمه‌ی علی صاحبی، مهدی اسکندری، شیدا لطفعلیان(1399) تهران: نشر سایه سخن.
هاشمی صدر، سعیده. شیرازی، محمود(1393). نقش پیش‌بینی کننده مهارتهای ارتباطی و جهت‌گیری زندگی(بدبینی- خوش‌بینی)در شادکامی دانشجویان دانشگاه پیام نور زاهدان. پایان نامه کارشناسی ارشد، رشته روانشناسی، دانشگاه پیام نور زاهدان.
Brown K, Riyan R. The benefits of being present: Mindfulness: Theorical foundatios and evidence for its salutrary effects. Psychol Inq (2003); 18: 211-237.
فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری زمستان 1402 1(4): 1- 19 -------------------------------------------------- عرب 18
Chan, D. W. (2013). Subjective well-being of Hong Kong Chinese teachers: The contribution of gratitude, forgiveness, and the orientations to happiness. TEACH TEACH EDU, 32, 22-30.
Dehghan nasabfar L. The effectiveness of psychological immunization on anxiety, depression, impulsivity and communication skills Addicted teenagers 31 to 31 years old. MA. Pakdash: Faculty of Psychology, Payam Noor University. 2020. [In Persian].
Delibalta. A., Caglar. E. & Evin Akbay. S.(2020). Forgiveness and Forgiveness Flexibility among University Students: An Experimental. World Journal of Education. http://wje.sciedupress.com. Vol. 10, No. 4; 2020.
Dennis, J. P., & Vander Wal, J. S.(2010). The cognitive flexibility inventory: Instrument development and estimates of reliability and validit, Cogn Ther Res, 34, 241-253.
Dennis, J.P & Vander Wal, J.S. (2010). The cognitive flexibility inventory: Intrument development and estimate of reliability and validity. Cognther Res, 34(3):341-353.
Didonna F. Clinical Handbook of Mindfulness New York: Springer. 2009; 523.
Diguiseppi, G. T., Meisel, M. K., Balestrieri, S. G., Ott, M. Q., Clark, M. A., & Barnett, N. P. (2018). Relationships between social network characteristics, alcohol use, and alcoholrelated consequences in a large network of first-year college students: How do peer drinking norms fit in? Psychology of Addictive Behaviors, 32(8), 914-921.
Doran N, Luczak SE, Bekman N, Koutsenok I, Brown SA. Adolescent substance use and aggression: a review. Crim Justice Behav 2012; 39(6): 69 748 .
Egunjobi JP.Communication and Addiction. African Journal of Alcohol & Drug Abuse 2021; 3(1):62-72.
Enright, R. D., and Coyle, C. T. (1998), Researching the process model of forgiveness withinpsychological interventions. In Worthington, E. L. Dimensions of forgiveness: Psychological Research and Theological Perspectives. Philadelphia, PA: Templeton Foundation Press, 139-161.
Enright RD, Fitzgibbons RP. Helping clients forgive: an empirical guide for resolving anger and restoring hope. Washington, DC: American Psychological Association; 2012.
Fincham, F. D, Hall, J., & Beach, S. R. H. (2006). Forgiveness in marriage: Current status and future direction. Fam Relat, 55, 415-427.
Freedman S, Knupp A. The impact of forgiveness on adolescent adjustment to parental divorce. J Divorce Remarriage 2008; 39( 2 1 ): 65-135 .
Gambaro ME, Enright RD, Baskin TW, Klatt J. School based forgiveness education for the management of trait anger in early adolescence. J Res Educ 2008; 18: 27 -16 .
Germer, C. K. (2005). Mindfulness and psychotherapy. New York: Guilford Press.
Jeter. W. K.& Brannon. L. A.(2017). The Effect of Mindfulness and Implementation Planning on the Process of Granting and Seeking Forgiveness Among Young Adults. Springer Science+Business Media New York 2017. DOI 10.1007/s12671-017-0706-1.
Jones, S. M., & Hansen, W. (2014). The Impact of Mindfulness on Supportive Communication Skills: Three Exploratory Studies. Journal Mindfulness, 1-14.
مقایسه اثربخشی آموزش بخشایش و آموزش ذهن آگاهی بر مهارت ارتباطی افراد------------------------------------------ عرب 19
Kabat-Zinn. J, Massion AO, Kristeller J, Peterson LG, Fletcher KE, Pbert L, Lenderking WR, Santorelli SF.1992. Effectiveness of a meditationbased stress reduction program in the treatment of anxiety disorders.Am J Psychiatry. (149):936-943.
Kabat-Zinn, J. (1990), Full Catastrophe Living. New York: Delta Publishing.
Kabat-Zinn. J, (2003). Mindfulness-based interventions in con text: Past, preaent, and future. Clinicall Psychology: Science and Practice, 10(2), 144-156.
Khalilzadeh NA, Mikaeilimaie F, Esazadegan A. The relationship between emotional regulation problems and negative affect with drug craving according to the mediation of depression. Scientific Quarterly Journal of Addiction Research 2017; 11(42): 197-212. [In Persian].
Kol CH. Understanding and communicating effectively. Translation of Parvaneh Karkia, Tehran: Alzahra University.2000. [In Persian].
Liberali R, Novack D, Duke P, Grosseman S. Communication skills teaching in Brazilian medical schools: What lessons can be learned?. Patient education and counseling. 2018; 101(8):1496-9.
Maltby, J., Wood, A. M., Day, l., & Kon, T.W.A (2008).Personality predictors of levels of forgiveness two and half years after the transgression; Journal of Research in Personality, 42, 1088-1094.
Mark, H. (2004). Mindfulness and conflicts. Journal of social psychology. 11, 119-126.
Marlatt GA, Bowen S, Chawla N, Witkiewitz K. Mindfulness-Based relapse prevention for substance abusers: therapist training and therapeutic relationships. In: Hick S, Bien T, editor. Mindfulness and the therapeutic relationship. New York: Guilford Press;( 2008). pp: 1-21.
McGill, J, Adler-Baeder, F(2019). Exploring the Link between Mindfulness and Relationship Quality: Direct and Indirect Pathways. Journal of Marital and Family Therapy, 1-18.
Mead, A., Vezina, P (2016). Drug Addiction. Neuroscience and Biobehavioral Psychology. 22(6).
Pourhosein. R, Mousavi. S. A ., Zare Moghaddam. A., Gomnam. A., Mirbelok Bozourgi. A., & Hasani. F.( 2019). Mindfulness from theory to therapy Rooyesh-e-Ravanshenasi, 8(1).
Rye MS, Pargament KI, Pan W, Yingling DW, Shogren KA, Ito M. Can group interventions facilitate forgiveness of an ex spouse? a randomized clinical trial. J Consult Clin Psych 2005; 73(5): 92 880 .
Wade NG, Worthington EL. In search of a common core: a content analysis of interventions to promote forgiveness. Psychother Theor Res Pract Training 2005; 42(2): 77 160 .
Zeledona, I., Westb, A., Antonyc, V., Tellesd, V., Begaya, C., Hendersona, B., Jennifer, B., & Claradina, S. (2020). Statewide collaborative partnerships among American Indian and Alaska Native (AI/AN) communities in California to target the opioid epidemic: Preliminary results of the Tribal Medication Assisted Treatment (MAT) key informant needs assessment. Journal of Substance Abuse Treatment, 108, 9-19.
[1] Queen Dom
[2] . Addiction
[3] . Egunjobi
[4] . Kol
[5] . Liberali
[6] . Doran
[7] . McCullough & Witvliet
[8] . Enright
[9] . Fitzgibbons
[10] . Forgiveness therapy
[11] . Wade & Worthington
[12] . Rye
[13] . DiBlasio & Benda
[14] . Freedman & Knupp
[15] . Gambaro
[16] Buddha
[17] Broon
[18] Kabat saddle
[19] Warmer
[20] Dilibalta
[21] . Didonna
[22] Robert Enright
[23] Kabatzin
[24] - Simple mixed design
[25] . Mauchly `s test of Sphericity
[26] . Epsilon
[27] . Huynh-Feldt
[28] Mark
[29] Hearn