سیر داستان پلیسی (جنایی) در ادبیات فارسی

محورهای موضوعی : فصلنامه تخصصی زبان و ادبیات فارسی

میثم احمدی ¹ , یوسف کرمی چمه ²

1 - گروه زبان و ادبیات دانشگاه علوم انتظامی امین
2 - گروه زبان و ادبیات، دانشگاه علوم انتظامی امین

تاریخ دریافت : 1402/06/20 تاریخ پذیرش : 1402/12/05 تاریخ انتشار : 1402/12/05

کلید واژه: داستان, داستان پلیسی (جنایی), ادبیات فارسی, ترجمه, پاورقی,

چکیده مقاله :

داستان پلیسی (جنایی) جزو گونه های ادبی محبوب در دوران معاصر است. بیش از 180 سال از پیدایش نخستین نمونه¬های تمام¬عیار داستان پلیسی (جنایی) در ادبیات جهان میگذرد؛ اما حدود دهۀ آخر سدۀ سیزدهم شمسی و از طریق ترجمه بود که این گونۀ ادبی برای نخستین بار وارد ایران شد. در این حیات صد و اندی ساله، داستان پلیسی (جنایی) در ایران شکل¬ها و دوره¬های گوناگونی را تجربه کرده است. در این مقاله، با استفاده از منابع کتابخانه¬ای و به شیوۀ توصیفی ـ تحلیل کوشش شده است تا میراث داستان پلیسی (جنایی) در ادبیات فارسی طبقه¬بندی شود. مطابق یافته¬های پژوهش، عناوینی نظیر ترجمه، پاورقی¬های پلیسی ـ جنایی، مستندنگاری و حادثه¬گویی (پلیس‌های داستان‌نویس) و نویسندگان حرفه¬ای و آثار مستقل (داستان‌نویسان ژانر پلیسی) را برای بررسی سیر داستان پلیسی (جنایی) در ادبیات فارسی می¬توان درنظرگرفت. شناخت پیشینه و تاریخچۀ داستان¬های پلیسی (جنایی) در ادبیات فارسی یاریگر پژوهشگران بعدی در شناخت ویژگی¬ها و نقاط ضعف و قوّت این داستان¬هاست.

چکیده انگلیسی:

داستان پلیسی (جنایی) جزو گونه های ادبی محبوب در دوران معاصر است. بیش از 180 سال از پیدایش نخستین نمونه¬های تمام¬عیار داستان پلیسی (جنایی) در ادبیات جهان میگذرد؛ اما حدود دهۀ آخر سدۀ سیزدهم شمسی و از طریق ترجمه بود که این گونۀ ادبی برای نخستین بار وارد ایران شد. در این حیات صد و اندی ساله، داستان پلیسی (جنایی) در ایران شکل¬ها و دوره¬های گوناگونی را تجربه کرده است. در این مقاله، با استفاده از منابع کتابخانه¬ای و به شیوۀ توصیفی ـ تحلیل کوشش شده است تا میراث داستان پلیسی (جنایی) در ادبیات فارسی طبقه¬بندی شود. مطابق یافته¬های پژوهش، عناوینی نظیر ترجمه، پاورقی¬های پلیسی ـ جنایی، مستندنگاری و حادثه¬گویی (پلیس‌های داستان‌نویس) و نویسندگان حرفه¬ای و آثار مستقل (داستان‌نویسان ژانر پلیسی) را برای بررسی سیر داستان پلیسی (جنایی) در ادبیات فارسی می¬توان درنظرگرفت. شناخت پیشینه و تاریخچۀ داستان¬های پلیسی (جنایی) در ادبیات فارسی یاریگر پژوهشگران بعدی در شناخت ویژگی¬ها و نقاط ضعف و قوّت این داستان¬هاست.

منابع و مأخذ:

1- ـاسکاگز، جان. (1390). ادبیات جنایی، ترجمه در مؤسسۀ خط ممتد اندیشه زیرنظر حسین شیخ¬الاسلامی، تهران: نشانه، چاپ اول.
2- الهی، صدرالدین. (بهار 1378). «درآمدی بر مقولۀ پاورقی¬نویسی در ایران»، بخش 3 (ب)، ایران¬شناسی، سال یازدهم، شمارۀ 41، صص 101ـ124.
3- بوآلو، پی¬یر و توماس نارسژاک. (1372). نقد و بررسی رمان پلیسی، ترجمۀ خسرو سمیعی، تهران: قطره، چاپ اول.
4- ـتودورف، تزوتان. (1388). بوطيقاي نثر، ترجمۀ انوشيروان گنجي، تهران: نی، چاپ اول.
5- جزینی، محمدجواد. (1389). آشنایی با داستان¬های مینی¬¬مالیستی و پلیسی، تهران: نیلوفر سپید، اول.
6- داد، سیما. (1385). فرهنگ اصطلاحات ادبی، ویرایش جدید، تهران: مروارید، چاپ سوم.
7- ساعدی، غلامحسین. (مرداد 1383). «هنر داستان¬نویسی بهرام صادقی»، مجلۀ آزما، شمارۀ 31، صص 39 – 41.
8- سامپسون، آر.اچ. (1352)، «تکنیک رمان پلیسی»، ترجمۀ کامران فانی، مجلۀ الفبا، شمارۀ 2، صص 176 ـ180.
9- سپانلو، محمدعلی. (1376). نویسندگان پیشرو، تهران: سهیل، چاپ پنجم.
10- سوآپا، دروتا؛ و رحمانیان، داریوش. (1401). «شهربانی رضاشاهی (1320-1304) به روایتِ ادبیات داستانی فارسی». مطالعات تاریخ انتظامی، 9 (35)، 65ـ88.
11- فرخی، نیما. (1397). «اسطوره خصوصی¬سازی»، روزنامۀ شرق، شمارۀ 3121، ص 8.
12- قبادی، حسینعلی و همکاران. (بهار 1395). «تحلیل اسطوره¬ای رمان درد سیاوش با نگاه به تأثیر کودتای 28 مرداد1332 در بازتاب اسطوره¬ها»، مجله ادبیات عرفانی و اسطوره¬شناختی، سال دوازدهم، شمارۀ 42، صص 209 – 235.
13- میرصادقی، جمال. (1394). داستان¬های پلیسی، تهران: سخن، چاپ اول.
14- میرعابدینی، حسن. (1383). صد سال داستان¬نویسی ایران، تهران: نشر چشمه، چاپ سوم.
15- ____________. (1387). «نخستین رمان¬های پلیسی ایران»، مجله اندیشه و هنر، دوره دهم، شماره 13 و 14، صص 132 ـ137.
16- ولک، رنه و آوستین وارن. (1373). نظریه ادبیات، ترجمۀ ضیاء موحد و پرویز مهاجر، تهران: علمی و فرهنگی.
17- هزار و یک شب (1377). ترجمۀ عبداللطیف طسوجی تبریزی، ویراستار: میترا مهرآبادی، تهران: دنیای کتاب.
18- هویدا، فریدون. (1395). تاریخچۀ رمان پلیسی، ترجمۀ مهستی بحرینی، تهران: نیلوفر.

متن کامل:



مجله ادبیات فارسی، دوره 19، شماره 34، زمستان 1402، صفحه 17-28

 

سیر داستان پلیسی (جنایی) در ادبیات فارسی

یوسف کرمی چمه1*، میثم احمدی 2 

1 استادیار گروه زبان و ادبیات، دانشگاه جامع علوم انتظامی امین

2 استادیار گروه زبان و ادبیات، دانشگاه جامع علوم انتظامی امین

 

 

نویسنده مسئول : Email: [e-mail]

تاریخ دریافت: 20/06/1402 / تاریخ پذیرش: 05/12/1402

 

 

     چکیده

داستان پلیسی (جنایی) جزو گونه­های ادبی محبوب در دوران معاصر است. بیش از 180 سال از پیدایش نخستین نمونه­های تمام­عیار داستان پلیسی (جنایی) در ادبیات جهان می­گذرد؛ اما حدود دهۀ آخر سدۀ سیزدهم شمسی و از طریق ترجمه بود که این گونۀ ادبی برای نخستین بار وارد ایران شد. در این حیات صد و اندی ساله، داستان پلیسی (جنایی) در ایران شکل­ها و دوره­های گوناگونی را تجربه کرده است. در این مقاله، با استفاده از منابع کتابخانه­ای و به شیوۀ توصیفی ـ تحلیل کوشش شده است تا میراث داستان پلیسی (جنایی) در ادبیات فارسی طبقه­بندی شود. مطابق یافته­های پژوهش، عناوینی نظیر ترجمه، پاورقی­های پلیسی ـ جنایی، مستندنگاری و حادثه­گویی (پلیس‌های داستان‌نویس) و نویسندگان حرفه­ای و آثار مستقل (داستان‌نویسان ژانر پلیسی) را برای بررسی سیر داستان پلیسی (جنایی) در ادبیات فارسی می­توان درنظرگرفت. شناخت پیشینه و تاریخچۀ داستان­های پلیسی (جنایی) در ادبیات فارسی یاریگر پژوهشگران بعدی در شناخت ویژگی­ها و نقاط ضعف و قوّت این داستان­هاست.

 

 

کلیدواژه: داستان، داستان پلیسی (جنایی)، ادبیات فارسی، ترجمه، پاورقی.

 

 

 

1. مقدمه

داستان یکی از مهم­ترین قالب­های ادبی است. داستان یک روایت منثور بوده که پژوهشگران براساس معیارها و عناصر مختلف، دسته‌بندی­های متفاوتی برای آن ذکر کرده­اند. از حیث محتوا و موضوع، داستان به انواع گوناگونی شامل علمی، اجتماعی، تاریخی، پلیسی و... تقسیم می­شود. داستان پلیسی، روایتی مبتنی بر جرم و جنایت است که نویسنده سعی می‌کند از طریق کارآگاه یا پلیس، پرده از چهرۀ مجرم و جنایتکار بردارد.

امروزه داستان و رمان پلیسی در سطح جهان گسترش بسیاری یافته است و در اغلب زبان‌های دنیا می­توان آثاری از این نوع را یافت. شاید بتوان گفت هیچ جای جهان نیست که داستان پلیسی چاپ و خوانده نشود؛ بنابراین، داستان جنایی ـ پلیسی را باید یک ژانر جهانیِ تمام‌عیار خواند. برای اثبات چنین ادعایی کافی است به فراوانیِ این گونۀ داستانی در فهرست همواره در‌حالِ گسترشِ کشورها و مناطق (ژاپن، کره جنوبی، سوئد، کشورهای اسکاندیناوی، دنیای عرب­زبان، آفریقای جنوبی، استرالیا، مکزیک، برزیل، ایران، و غیره) توجّه کرد. رمان پلیسی در زبان انگلیسی همچنان بیش از سایر زبان­ها رواج دارد. در آمریکا و کشورهای اروپایی، رمان پلیسی پیوند عمیقی با دنیای سینما و تصویر دارد و این امر موجب پیشرفت و تنوع در این ژانر شده است. در ایران نیز چند سالی است که به­سبب علاقۀ خوانندگان، داستان‌های پلیسی با اقبالِ ناشران مواجه شده و آنها به چاپ ترجمۀ آثار پلیسی جهان و نیز رمان­ها و داستان­های پلیسی ایرانی توجه نشان داده­اند.

اهمیت خواندن و شناخت آثار جنایی برای نیروهای پلیس بر هیچ‌کس پوشیده نیست و هیچ خواننده و منتقد منصفی، منکر نقش و جایگاه مهم و گرانسنگ مطالعۀ داستان‌های پلیسی در مسائلی نظیر کشف و شناخت جرائم گوناگون، روش‌های افشای جنایات و ردیابی مجرمان، آشنایی با ترفندهای خلافکاران، شناخت احوال و عواطف جنایتکاران، علل و انگیزه‌های مادی و اجتماعی جنایت و غیره نمی­شود. بسیاری از پلیس­ها در سراسر دنیا با خواندن آثار جنایی با این مبانی آشنا می‌شوند تا جایی‌که حتی مجرمان و مردم هم بسیاری از نکات پلیسی را از این آثار آموخته‌اند. به جرأت می‌توان گفت که در دنیا کارآگاهی کار‌کشته و کارآزموده نیست که با داستان‌های جنایی و پلیسی آشنا نباشد و آنها را نخوانده باشد، چرا که این خوانش، خود به نوعی سهیم­شدن در دنیایی از تجارب و آگاهی و آموزه‌هاست.

2.طرح مسأله

داستان­های پلیسی ـ جنایی در ایران نیز طرفداران زیادی دارد اما متأسفانه مطالب جدّی دربارۀ ادبیات پلیسی ـ جنایی در زبان فارسی کمتر نوشته شده است. تا مدت­ها به شکل تحقیرآمیزی از داستان پلیسی با عنوان «داستان عامه­پسند» یاد می­شد و این نوع ادبی جدی گرفته نمی­شد(1)، اما امروزه تنها مردم عادی خوانندۀ داستان­های پلیسی نیستند و خوانندگان این داستان­ها، طیف وسیعی از افراد و سلایق و تخصص­ها را شامل می­شوند و هیچ منتقد و پژوهشگر دقیقی، موفقیت این داستان­ها و رشد و کمال­یافتگی آن­ها را ـ هم در محتوا و هم در فُرم ـ انکار نمی­کند. تثبیت جایگاه داستان­های جنایی و پلیسی نزد کتاب­خوان­های ایرانی و علاقه و اشتیاق فراوان آن­ها به این ژانر که موجب روی آوردن نویسندگان ایرانی به تألیف داستان­های پلیسی شد، و نیز اشتهار و اهمیت این آثار در جوامع گوناگون، از عواملی است که پژوهش در این زمینه را ناگزیر می­کند.

پژوهش حاضر از این جهت اهمیت دارد که اکنون ادبیات پلیسی ـ جنایی از نظر کمّی و کیفی (محتوا و فرم) رشد قابل­توجهی داشته است و تفاوتی با دیگر گونه­های داستانی ندارد؛ همچنین داستان پلیسی جزو پرمخاطب­ترین و جذاب­ترین آثار ادبی محسوب می­شود و شناخت تاریخچه و پیشینۀ آن لازم و ضروری است تا بتوان از این رهگذر، گامی در جهت افزایش غنا و قوّت این گونه داستان­ها برداشت؛ بنابراین، هدف نویسندگان این جستار، بررسی سیر داستان پلیسی در ادبیات فارسی است.

3. سؤال­های پژوهش

-        ترجمه چه نقشی در آشنایی ایرانیان با داستان­های پلیسی ـ جنایی داشت؟

-       آیا تجربیات کارآگاهان و بازپرس­ها در داستان­های پلیسی ایرانی بازتاب یافته است؟

4. فرضیه­های پژوهش

-       داستان­های پلیسیِ ترجمه­­شده به­دلیل جنبۀ سرگرم­کنندگی و عنصر کشش و تعلیق موجود در آنها، موجب علاقۀ مخاطبان ایرانی به این گونۀ ادبی شد.

-       برخی از کارآگاهان و بازپرس­های جنایی، براساس تجربیات و خاطرات خود، اقدام به نگارش داستان­های پلیسی ـ جنایی کرده­اند.

 

5. پیشینۀ تحقیق

دربارۀ رمان و داستان پلیسی در کشورهای دیگر ـ به­ویژه آمریکا و بعضی کشورهای اروپایی ـ پژوهش‌های نسبتاً زیادی انجام شده است. در برخي از این پژوهش­ها، تاریخچۀ این ژانر ادبی مدنظر بوده است و در برخی دیگر، با معرفی زیرشاخه­های آن، یکی از خرده­ژانرهای آن بررسی و تفسیر شده است. برخی از منتقدان و محققان نیز داستان­های پلیسی یک دورۀ خاص را در یک مجموعه، گرد آورده­اند. نکته­ای که دربارۀ بیشتر این پژوهش­ها صدق می­کند، تأکید آن­ها بر ادبیات غرب و دنیای انگلیسی­زبان و انگلوساکسون است؛ یعنی جایی که رمان و داستان جنایی ـ پلیسی از آنجا برخاسته است. متأسفانه در ایران مطالب جدی دربارۀ ادبیات پلیسی ـ جنایی کمتر نوشته شده است. برخی از آثاری که به‌گونه‌ای مرتبط با موضوع تحقیق است، عبارت‌اند از:

ـ بوآلو، و نارسژاک (1372) در کتاب نقد و بررسی رمان پلیسی، مطالب مفصلی دربارۀ پیدایش رمان پلیسی، خصوصیات و شخصیت­های این آثار نوشته­اند.

ـ تودوروف (1383) در مقاله­ای با عنوان «سنخ­شناسی رمان پلیسی(2)»، ترجمۀ انوشیروان گنجی موحد، مجلۀ زیباشناخت، به بررسی گونه­های مختلف داستان پلیسی پرداخته است.

ـ میرعابدینی (1387 بهار و تابستان) در مقالۀ «نخستین رمان­های پلیسی ایران» دربارۀ ورود رمان­های پلیسی در قالب ترجمه به ایران و همچنین نخستین نمونه­های ایرانی داستان پلیسی (داستان­های دورۀ پهلوی اول) سخن گفته است. تفاوت پژوهش حاضر با مقالۀ میرعابدینی در این است که ایشان، به آثار پلیسی متأخر اشاره­ای نکرده و به دسته‌بندی داستان­ها، چنان­که در مقالۀ حاضر دیده می­شود، نیز نپرداخته است.

- اسکاگز (1390) در کتاب ادبیات جنایی، دربارۀ تاریخچۀ پیدایش و انواع گوناگون ادبیات جنایی نظیر ادبیات معمایی، داستان پلیسی، تریلر و... بحث کرده است.

ـ غفاری نمنک (1391 مرداد) در مقالۀ «گسترش رمان پلیسی در ایران»، دربارۀ ورود داستان پلیسی به ایران و گسترش آن بحث کرده است. وی در این مقالۀ دو صفحه­ای که در مجلۀ حافظ منتشر شده است، به ورود داستان­های پلیسی نویسندگان مشهور این ژانر نظیر ادگار آلن پو، آرتور کانن دویل، آگاتا کریستی، دَشیل هَمِت و... پرداخته و تنها در بخش پایانی مقاله، نام دو نویسندۀ ایرانی یعنی اسماعیل فصیح (کتاب­های شراب خام؛ شهباز و جغدان) و قاسم هاشمی­نژاد (کتاب فیل در تاریکی) را ذکر می­کند. این مقاله نیز مانند اکثر پژوهش­های مرتبط با داستان پلیسی، در سیطرۀ نویسندگان و آثار غیرایرانی گرفتار شده است.

- میرصادقی (1394) در کتاب داستان­های پلیسی، دربارۀ تاریخچه و خصوصیات داستان­های پلیسی و عناصر ادبی در این گونۀ ادبی بحث کرده و توصیه­هایی برای نویسندگان این حوزه ارائه کرده است. نویسندۀ کتاب وارد بحث دربارۀ پیشینۀ این ژانر در ادبیات فارسی نشده است.

- امن­خانی و زواریان (1394) در مقالۀ «قدرت و ژانرهای ادبی (نگاهی تبارشناسانه به پیدایش داستان‌های جنایی/ کارآگاهی در دورۀ معاصر)» از منظری فلسفی به گرایش نویسندگان و مخاطبان به داستان­های جنایی پرداخته­اند.

- هویدا (1395) در کتاب تاریخچۀ رمان پلیسی، به­صورت دقیق و با جزئیات فراوان دربارۀ تاریخچه و گونه­های مختلف رمان پلیسی بحث کرده است. نویسندۀ کتاب به­جز یکی دو اشاره به هزارویک­شب، وارد بحث دربارۀ پیشینۀ این ژانر در ادبیات فارسی نشده است.

ـ آتش­سودا و نکویی (تابستان 1396) در مقاله­ای با عنوان «بررسی برخی از مؤلفه‌های ادبیات کارآگاهی در ذکر بر دار کردن امیر حسنک وزیر»، در پی جست­و­جوی ویژگی­های داستان پلیسی در متنی کهن (تاریخ بیهقی) بوده­اند.

ـ آرخی، خجسته و جمالی (1399) در مقاله­ای با عنوان «نظم یا سلطه: نگاهی به بازنمایی پلیس در ادبیات داستانی» بازنمایی نهاد پلیس در سه اثر داستانی که نماد سه جریان فکری متفاوت در تاریخ معاصر ایران هستند را بررسی کرده­اند. این آثار که هیچ­کدام ذیل گونۀ داستان پلیسی قرار ندارد، عبارت­اند از: رمان «تهران مخوف» از مرتضی مشفق­کاظمی، داستان «گیله مرد» از بزرگ علوی و رمان «رازهای سرزمین من» از رضا براهنی.

ـ سوآپا و رحمانیان (1401) در مقالۀ «شهربانی رضاشاهی (1320-1304) به روایتِ ادبیات داستانی فارسی» با انتخاب دوازده اثر داستانی به بررسی بازنمایی عملکرد نیروهای شهربانی در متون ادبی مربوط به دورۀ‌ رضاشاهی پرداخته­اند. طبیعتاً بسیاری از آثار انتخابی پژوهشگران مانند آثار بزرگ علوی، ابراهیم گلستان وغیره، ذیل داستان پلیسی نمی­گنجد. هدف این نویسندگان نیز دسته­بندی داستان­های پلیسی (جنایی) نبوده است.

با توجه به پیشینۀ پژوهش، می­توان دریافت که تاکنون در هیچ پژوهشی، داستان­های پلیسی (جنایی) زبان فارسی دسته­بندی نشده است و بنابراین، پژوهش حاضر از این حیث، نوآوری دارد.

7.روش تحقیق

هر موضوع یا رویکرد علمی، روش پژوهش ویژه­ای را می­طلبد. در پژوهش­های ادبی، شیوۀ کسب آگاهی بر پایۀ نقل اقوال، آرا و اطلاعات استوار است. (فتوحی،139:1399). این پژوهش از نظر هدف، توسعه­ای و از نظر ماهیت داده­ها جزو پژوهش­های کیفی به­شمار می­رود. پژوهشگران با استفاده از منابع کتابخانه­ای مانند کتاب­های تحقیقی و مقاله­های معتبر دربارۀ داستان­های جنایی ـ پلیسی و مطالعۀ بسیاری از آثار پلیسی­نویس­هایی مانند قاسم هاشمی­نژاد، مهرداد مراد، کاوه میرعباسی و... و به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی کوشش می­کنند سیر داستان پلیسی را در ادبیات فارسی مورد بررسی قرار دهند.

8-مبانی نظری پژوهش

1- 8 .داستان

«لغت داستان در زبان فارسی به معنی قصه، حکایت، افسانه و سرگذشت به­کار رفته است و در ادبیات، اصلاحی عام به‌شمار می­آید که از یک­سو شامل صوّر متنوع قصه می­شود و از سوی دیگر انشعابات مختلف ادبیات داستانی از قبیل داستان کوتاه، رمان، داستان بلند و دیگر اقسام این شاخه از ادبیات خلّاق را در برمی­گیرد.» (داد،212:1385).

2 -8 . داستان پلیسی

میرصادقی در کتاب «داستان­های پلیسی» این گونۀ ادبی را چنین تعریف کرده است: «داستان‌های پلیسی، نوعی از نوشتار خلّاقۀ ادبی است که تعریف آن ساده نیست. به‌طورکلّی می­توان آن را چنین تعریف کرد: مبارزۀ خوبی با بدی، خیر با شر و پیروزی خوبی بر بدی.» (میرصادقی،35:1394). وجه ممیز داستان پلیسی از دیگر داستان­ها، تأکید آن بر جرم و جنایت است. در­واقع، حوادث داستان پلیسی حول دزدی و جنایت می­چرخد و دو شخصیت اصلی کارآگاه (تعقیب­کننده) و دزد یا قاتل (تعقیب­شونده) دارد. رابطۀ این دو شخصیت و تعقیب­و­گریز موجود در ماجرا، موجب تعلیق در داستان می‌شود. در رمان­های پلیسی، جرمی پيش می­آيد و كارآگاه طی فرایندی پیچیده و با نشانه­هايی كه به­دست می­آورد، به چند نفر مظنون می‌شود تا به عامل اصلی برسد. «رمان پلیسی ممکن است داستانی بلند یا قصه‌ای کوتاه باشد و به‌هرحال، زمانی واقعاً یک رمان پلیسی خوانده می‌شود که شامل نکات زیر باشد: جنایتی رخ دهد؛ احتمالاً این جنایت به­وسیلۀ یک یا چند شخص انجام گرفته باشد و سرآخر جنایت به­وسیلۀ کارآگاهی حرفه‌ای یا آماتور کشف شود.» (سامپسون،176:1352).

 داستان پليسي بر محور جرم و جنايتي شکل مي­گیرد و معمولاً هويت قاتل یا مجرم نامعلوم است که کارآگاهي با جمع­آوري و تفسير مدارک و شواهد و با کنشی جست­وجوگرانه، هويت او را افشا می­کند؛ بنابراین، ساختار معماوار و تعلیق و گره­افکنی از خصوصیات اصلی این­گونه داستان­هاست. همچنین از نظر شخصیت­پردازی باید گفت در داستان پلیسی، یک طرف ماجرا، یک پلیس قرار دارد و در سوی دیگر، جنایتکاری است و پایۀ داستان بر تقابلِ عمل، کردار و شخصیت آنها نهاده شده است.

جان اسکاگز، در کتاب ادبیات جنایی¹، دربارۀ داستان پلیسی نوشته است: «خرده‌ژانری از ادبیات جنایی که شیوه­های واقعی و روند کار پلیسی را در تحقیق دربارۀ جنایت­ها برجسته می­سازد. داستان پلیسی معمولاً تیمی از کارمندان پلیس را به تصویر می­کشد که اغلب موارد متعددی از جنایت­ها را در یک زمان دنبال می­کنند. در این خرده­ژانر روش­های کار پلیسی مدرن، مثل فناوری پزشکی قانونی، مصاحبه با مظنونین و جست­وجو در آرشیوها مورد تأکید قرار می­گیرد.» (اسکاگز،211:1390).

9. بحث و بررسی 

1-9. تاریخچۀ داستان پلیسی

امروزه رمان و داستان جنایی ـ پلیسی در جهان گسترش یافته است و مخاطبان بسیاری دارد، اما بحث دربارۀ پیشینۀ آن، همچنان با پیچیدگی و ابهام و دشواری همراه است. برخی معتقدند مایه­های داستان پلیسی از آغاز آفرینش وجود داشته است و برای نمونه از داستان آفرینش و ماجرای هابیل و قابیل سخن می‌گویند. از نظر اینان، آنجا که قابیل، هابیل را به قتل می­رساند جرمی متناسب با فضای داستان­های پلیسی مرتکب می­شود.

گروهی از پژوهشگران نیز قصه­ها و روایاتی را از فرهنگ­ها و کتاب­های مختلف، به­عنوان خاستگاه این ژانر معرفی می‌کنند. «دوروتی ال. سایرز، نویسندۀ رمان­های مجموعه­ایِ لرد پیتر ویمزی، در مقدمه­ای که در 1928م. بر کتاب داستان­های کوتاه برجستۀ کارآگاهی، معمایی و ترسناک² نوشت، چهار قصه را به عنوان اسلاف این ژانر معرفی کرد: این چهار قصه، شامل دو قصه از عهد عتیق، از کتاب دانیال است که قدمتشان به قرن چهارم تا اول پیش از میلاد بازمی­گردد، یک قصه از هرودت متعلق به قرن پنجم قبل از میلاد و یک قصه نیز از اساطیر هرکول است.»(اسکاگز،1390: 17و18).

این تحلیل و سخن ال. سایرز را دیگران نیز به گونه­های مختلف نقل کرده و ريشه‌هاي اين داستان‌ها را حتي در قديمي‌ترين فولكلورهاي ملل جست­وجو کرده­اند. «نخستین روایت­های مربوط به این نوع ادبی، در نوشته­های یهودی، در تاریخ هرودت و در انه­اید یافت می­شود.» (هویدا،15:1395). در بعضی از آثار کلاسیک مانند اُدیپ³ شهریار اثر سوفوکل یا فصلی از کتاب انه­اید⁴ اثر ویرژیل، آن‌جا که قصة کاکوس و هرکول نقل می‌گردد، کم‌وبیش برخی از عناصر تشکیل­دهندة داستان پلیسی را باز می‌یابیم. نمونه­هاي ديگر از لابه­لاي نوشته­هاي ازوپ، هردوت، سيسرون و نويسندگان كتاب مقدس مي­توان یافت (میرصادقی،457:1386)، اما در اساس این قصه‌ها در چهارچوب تعریف داستان پلیسی نمی‌گنجد.

برخی محققان معتقدند این نوع ادبی نمی­تواند جز در مغرب­زمین پدید آمده باشد، اما «وان گولیک، چین­شناس برجستۀ هلندی که یک دست­نوشتۀ ناشناختۀ چینی متعلق به آغاز قرن هجدهم را از بوتۀ فراموشی بیرون آورده و با الهامی کامل از آن، دست به انتشار (نتیجۀ سه تحقیق جنایی قاضی تی) زده، این نظر را قاطعانه رد کرده است.» (هویدا،11:1395). بر این اساس او، خاستگاه دیگری برای این داستان­ها ذکر می­کند.

اگر بافت معماگونه و ساختار جست­وجوگر را ویژگی اصلي ژانر جنایی ـ پليسي به­شمار آورد، فهرست آثاری که در دوره­های گوناگون تاریخی، واجد عنوان «داستان جنایی ـ پلیسی» هستند، بسیار طولانی و مفصل خواهد شد، اما واقعیت این است که از نظر عناصر گوناگون داستان، تفاوت زیادی میان این قصه­ها و داستان جنایی ـ پلیسی وجود دارد؛ بنابراین، نظر برخی از پژوهشگران پذیرفتنی­تر است که علی­رغم پیشینۀ درخور توجه رگه­ها و مایه­های داستان پلیسی در جهان و فرهنگ­های گوناگون، این گونۀ ادبی را باید محصول قرن نوزدهم و اقتضائات آن دانست. از نظر اینان، صنعتی­شدن جهان، گسترش شهرها، ازدحام جمعیت، بی­نظمی و ناامنی، تغییر الگوهای زندگی و... نیاز به پلیس و تشکیلات پلیسی را به دنبال داشت. تشکیل سازمان پلیس و پیشرفت و تغییر در شیوه‌های برخورد با مجرمان و کشف جرم، در پیدایش داستان پلیسی مؤثر بوده است. فرانسيس لاكاسن در كتاب «اسطوره رمان پليسي» بستر پيدايش ژانر پليسي در اروپای قرن نوزدهم را اين‌گونه توصيف مي‌كند: «شهر با ديوارهايي كه به دروغ اطمينان­بخش­اند، توده مردمي كه هر يك ممكن است جنايتكاري را در خود مخفي كرده باشد، خيابان‌هايي گشوده به روي تعقيب‌هاي جنون‌‌آسا، انبارهايي عظيم همچون قلعه‌ها، نرده‌هايي بسته به روي راز يا نيستي، نورهايي كه شب تهديدآميز را پاره پاره مي‌كند، هم همدست كارآگاه است، هم رقيبش است و هم همراهش...». (به نقل از: بوآلو و نارسژاک،13:1372). 

 

 

در همین راستا، بیشتر منتقدان و پژوهشگران در فرهنگ‌نامه‌هاي ادبي و هنري و آثار پژوهشی، سال 1841 میلادی را نقطۀ آغاز «داستان پلیسی» و ادگار آلِن پو را کاشف این نوع ادبی می­دانند. وی در سال 1841 میلادی، داستان «قتل­های کوچۀ مورگ⁵» را در مجله «گراهام» چاپ كرد. ساختاري که در این داستان به کار رفته است، بعدها به نام «داستان پليسي یا کارآگاهی» مشهور شد. آلِن پو، با این داستان، شخصیت مهم و تیپیکِ «کارآگاه» را به جهان داستان معرفی کرد. وی در آثار بعدی خود نیز همین ساختار را دنبال کرد. البته به زعم برخی (بوآلو ـ نارسژاک) ادگار آلن­پو فقط از روی رمان پلیسی پرده برداشته و این نوع از قبل وجود داشته است. (بوآلو و نارسژاک،24:1372).

به­هر­حال، پس از چاپ داستان­های آلن پو، و چاپ ماجراهای شرلوک هولمز به قلم آرتور کانن دویل در مجلۀ «استراند»، بود که توجه به داستان­های پلیسی بیشتر شد و این داستان‌ها، خوانندگان بسیاری یافتند. «در آستانۀ جنگ جهانی 1914، رمان پلیسی به یک نوع ادبی تثبیت شده با هواخواهانی روزافزون مبدل شد.» (هویدا،59:1395). به‌طوری­که در کتاب­های فراوانی با قاتلان، مقتولان، سارقان، کلاهبرداران، جاعلان، کارآگاهان خصوصی، مأموران پلیس، بازپرس­ها مواجه می­شویم که حول یک قتل، سرقت، توطئه، راز یا معمایی گرد آمده­اند. امروزه برخی از شخصیت­های داستان­های پلیسی چنان مشهور شده­اند که بسیاری از مردم گمان می­کنند این شخصیت­ها واقعاً وجود داشته­اند؛ از جمله می­توان هرکول پوآرو، شرلوک هولمز، آرسن لوپن و فانتوما را نام برد.

2-9. داستان پلیسی در ایران

داستان پلیسی در ادبیات فارسی پیشینۀ زیادی ندارد؛ اما دوران حضور و حیات این گونۀ ادبی را می­توان ذیل چند عنوان دسته­بندی کرد. با توجه به اینکه داستان پلیسی خاستگاهی غیر از زبان فارسی دارد، نخستین دسته از آثار این ژانر را در ادبیات فارسی، ترجمه­ها تشکیل می­دهند. پس از آشنایی با داستان پلیسی و ترجمۀ برخی از آثار نویسندگان غربی، و با توجه به کشش و جذابیت این گونۀ ادبی برای مخاطبان، عده­ای از نویسندگان ایرانی به نوشتن داستان­هایی در این ژانر تمایل یافتند.

10.ترجمه

این گونۀ ادبی که مدت­ها در سیطرۀ نویسندگان آمریکایی، انگلیسی و فرانسوی قرار داشت، به جهت ساختاری که دارد و نیز محتوای عامش ـ یعنی جرم و جنایت که در هر جغرافیایی ممکن است رخ دهد ـ از طریق ترجمه، وارد ایران و زبان فارسی نیز شد. درواقع، واسطۀ آشنايي ايرانيان با ژانر پليسي، ترجمه‌هاي رمان و داستان بود. «ترجمۀ داستان­های پلیسی، که از اواخر دورۀ قاجار شروع شد، در تشویق نویسندگان ایرانی به خلق آثار پلیس ـ جنایی مؤثر بود. شاید بتوان پلیس لندن اثر «گونان دویلی» ترجمۀ عبدالحسین میرزا مؤیّدالدوله از عربی (1322ق/1283ش) را نخستین داستان پلیسی ترجمه­شده دانست. سال بعد (1323ق) میراسمعیل (موسوی) عبدالله­زاده، جلد اول کتاب شرلوک خومس را از منابع روسی ترجمه کرد؛ و در سال 1306 ش، محمدحسین میرزا جهانبانی مجموعه­ای با عنوان شرلوک هلمس به چاپ رساند.» (میرعابدینی،133:1387). از دیگر آثاری که حدود دهۀ آخر سدۀ سیزدهم شمسی ترجمه شد، داستان «پلیس سِرّی آمریکا» ترجمۀ میرزا اسحاق کرمانی، و داستان «مرد سابقه‌دار» ترجمۀ میرزا باقر معلم تبریزی را می­توان نام برد. ازجمله آثاری که در همان سال­ها ترجمه شد، رمان «پلیس ینگی دنیا» است که در سال 1322 یا 1324 منتشر شد(3).

با توجه به جایگاه روزنامه­ها و مجلات در آن دوران، داستان­های پلیسی ترجمه­شده به­صورت پاورقی در نشریات چاپ می­شد و کشش و جذابیت و سرگرم­کنندگی این داستان­ها از عوامل علاقه و تمایل مخاطب به پیگیری ماجرا بود. ترجمۀ پاورقي‌ها در سال‌هاي كمي قبل و بعد از انقلاب مشروطه اولين برخورد ايرانيان كتاب‌خوان با داستان‌ها و رمان‌هاي پليسي به حساب مي‌آيد. اولين رمان‌هاي اجتماعي كه اغلب تحت تأثير آثار غير فارسي (ادبيات فرانسه، انگلستان، و بعدها آمريكا) نوشته مي‌شد و حتي برخي از آثار، گرته‌برداري دقيقي از الگو‌هاي داستان‌ها و فيلم‌هاي غربي بود، نشانه‌هاي تأثير داستان‌هاي پليسي را هويدا كرد. هر چند در طول آن سال‌ها اثر قابل­تأملي پديد نيامد (جزینی،68:1389).

 

 

در دوره­هایی از تاریخ روزنامه­نگاری در ایران، به داستان­های جنایی توجهی ویژه می­شد. «در سال­های پس از 1300 شمسی، چاپ داستان­هایی پلیسی در نشریات رونق چشمگیری می­یابد. نصرالله فلسفی با ترجمۀ رمان موریس لوبلان، آرسن لوپن مجادله با شرلوک هلمز (در روزنامۀ مردِ آزادِ: 1302؛ علی­اکبر داور، از نظریه‌پردازان ایدۀ نیاز جامعه به دیکتاتور عالم) و چند رمان دیگر او، گرایش رمان پلیسی فرانسوی را به خوانندگان ایرانی، که به سنت پلیسی­نویسی انگلیسی خو کرده بودند، معرفی می­کند.» (میرعابدینی،133:1387). نصرالله فلسفی در سال­های 1302 تا 1306، پنج اثر او ـ مثل سَرِ تُنگ بلور، تودۀ طلا ـ را چاپ کرد. پس از او، مترجمانی همچون عنایت‌الله شکیباپور، عطاءالله دیهیمی، محمدعلی گلشائیان و رشید امانت را می­توان یاد کرد که تا 1310 بیش از ده رمان غالباً دو جلدیِ لوبلان را منتشر می‌کنند. اما ترجمۀ آثار لوبلان، در دهۀ 1310ـ1320 از رونق افتاد ـ تنها دو رمان او ترجمه شد ـ و انبوهی از آثار کم‌ارزش پلیسی ـ جنایی با ترجمۀ ذبیح­الله منصوری و دیگران جایگزین آن شد. مهم­ترین آثار پلیسی ترجمه­شده، داستان­هایی از ادگار آلِن­پو است که به ترجمۀ مسعود فرزاد و پژمان بختیاری در گاهنامۀ افسانه چاپ شد. (همان: 133 و 134). در کنار اینها باید به ترجمۀ داستان­های جنایی در مجلۀ شهربانی نیز اشاره کرد که از آغاز فعالیت تا پایان عمر نشر آن، ادامه داشت.

11. پاورقی­های پلیسی ـ جنایی

 داستان پلیسی در ایران با سنت پاورقی­نویسی گره خورده است. صدرالدین الهی، پاورقی­های فارسی را از جهت موضوع به انواعی تقسیم می­کند: پاورقی­های تاریخی، پاورقی­های اجتماعی، پاورقی­های عاشقانه، پاورقی­های سیاسی، پاورقی‌های مذهبی، پاورقی­های پلیسی و جنایی، پاورقی­های فُکاهی و طنز، پاورقی­های ماجراجویانه، پاورقی­های وحشت، پاورقی­های تخیلی، پاورقی‌های مدرن و پاورقی­های تلفیقی با عنوان اقتباس و ترجمه (الهی، 1378: 102 ـ 107).

وی دربارۀ پاورقی­های پلیسی و جنایی نوشته است: «این پاورقی­ها که به تقلید از آثار نویسندگان اروپایی نوشته می­شد در بین خوانندگان فارسی­زبانی که به رمان‌های پلیسی اروپایی و آمریکایی دسترسی نداشتند هوادار بسیار داشت. معروف‌ترین نویسندۀ این گونه پاورقی­ها، امیر عشیری بود که کارهایش در مجلۀ اطلاعات هفتگی، آسیای جوان منتشر می­گردید.» (الهی،105:1378).

افرادی مانند امیر عشیری (خالق شخصیت سروان رامین) و پرویز قاضی سعید (خالق کارآگاه لاوسون) با نوشتن پاورقی‌های جنایی ـ عشقی در مجله­ها، تألیف داستان پلیسی را در ایران با جدیت دنبال کردند. در داستان­های آن­ها، تقلید و الگوبرداری از آثار ترجمه­شده دیده می­شود. البته باید گفت الگوبرداری و یا تقلید از آثار ادبی و هنری مسئلۀ عجیب و تازه­ای نیست. دربارۀ بسیاری از مکاتب هنری و ادبی نیز همین اتفاق رخ داده است؛ مثلاً نیما یوشیج و بنیان­گذاران شعر جدید فارسی، پس از آشنایی با تحولات ادبی در اروپا و به­ویژه فرانسه پایه­گذار ادبیات جدید و شعر نو شدند. نکتۀ مهم در این گونه تقلیدها، مسئلۀ بومی­سازی یا سازگاری اقتباس با پس‌زمینه‌های ذهنی مخاطب است. ادبیات جنایی ـ پلیسی نخست در کشورهای انگلوساکسون مطرح شد و سپس در کشورهایی نظیر فرانسه نیز رواج یافت؛ بنابراین، طبیعی است که الگوهای اولیه، داستان­ها و رمان­های بعدی را تحت تأثیر قرار داده باشند.

علاوه بر تقلید و الگوگیری از داستان­های پیشگام، توسعۀ شهرها و تحولات ساختاری در نیروهای مجری نظم و امنیّت و پیدایش پلیس مدرن در رونق رمان‌های پلیسی در سرتاسر دنیا نقش داشته است. گسترش و آوازۀ نیروی پلیس در پاریس سبب می­شود تا آلِن پو داستان­های پلیسی­اش را به فرانسه ببرد و از شخصیتی به نام شوالیه دوپن فرانسوی سخن بگوید.امیر عشیری در نخستین پاورقی­اش که در سال 1328 چاپ شد، به­دلیل آن­که تهران را شهری مناسب برای پرداخت رمان پلیسی نمی­دانست، مکان رخ­دادن حوادث داستان را «آلمان» قرار داد و با دقت وسواس‌گونه‌ای مکان ماجرا را توصیف کرد. دربارۀ تمام داستان­های عشیری این دقت در توصیف مکان را می‌توان دید؛ چه داستان­هایی که در آلمان می­گذرد چه آنهایی که در پاریس و تهران رخ می­دهد.

صدرالدین الهی به نقل از اَرونقی کرمانی، سردبیر مجلۀ اطلاعات هفتگی دربارۀ امیر عشیری می­نویسد: «امیر عشیری در قصه­های خود به طور دقیق محل رفت و آمد قهرمانان را می­نوشت فی­المثل اگر قهرمانان قصه راهشان به پاریس و یا هر شهر و دیاری می­افتاد او از کوچه­ها، خیابان­ها و رستوران­های واقع در آن نام می­برد. غالباً هنگام نوشتن داستان، نقشۀ شهر محل گذر و سکونت قهرمان را پیش رو داشت و یادداشت می­کرد. یک بار شهربانی مرکز از او دعوت کرد که کلاسی در شهربانی تشکیل دهد و مسائل پلیسی و جنایی را تدریس نماید.» (الهی،106:1378).

پاورقي‌نويسان براي آن­که خوانندگان را برای پیگیری دنبالۀ داستان مجاب و بی‌تاب کنند، از هيجان‌آفريني‌هاي جنايي و عشقي سود مي‌جستند. ابراهيم مدرسي در رمان «دلشاد خاتون» تجسسي پليسي را در بستر يك رمان پرحادثه خلق مي‌كند. آدم‌ربايي، تعقيب و گريز، مرگ‌هاي اسرارآميز و... اولين نمودهاي داستان پليسي را نويد مي‌دهد(جزینی،69:1389).

روزنامه­های بسیاری پاورقی­های پلیسی را منتشر می­کردند؛ «مثلاً در روزنامۀ گلشن (1296ش) رمان­هایی چون مرد سابقه‌دار به ترجمۀ میرزاباقر معلم تبریزی چاپ می­شود و در روزنامۀ صدای ایران (1295ش) پلیس سرّی آمریکا به ترجمۀ میرزا اسحاق کرمانی. روزنامۀ امید (1308ش) دوسیۀ نمرۀ یک پلیس آمریکا نات پنکرتون را به ترجمۀ عطاءالله دیهیمی منتشر می­کند. سلطان­علی پارسا، مدیر ماهنامۀ شهربانی (1314) نیز سلسله­ای از رمان­های پلیسی و جنایی را ترجمه می­کند: مهمان­خانۀ مرگ، دست جنایتکاران، شبح مرموز و...» (میرعابدینی،133:1387).

پاورقی­های پلیسی و جنایی زیادی نوشته شده است؛ از جمله می­توان به نام‌های زیر اشاره کرد: رد پای یک زن، فرار به سوی هیچ، مردی که هرگز نبود، نبرد در ظلمت اثر امیر عشیری؛ اتاق کبود اثر ناصر نظمی؛ پنجه­های پوسیده اثر صدرالدین الهی و جاسوسه­ای در برلین اثر پرویز قاضی سعید (الهی،122:1378).

امکان دسترسی به بسیاری از پاورقی­های پلیسی وجود ندارد و تنها می­توان به آثار اندکی از امیر عشیری، پرویز قاضی سعید، محمد دلجو و امیر مجاهد دست یافت. در برخی از مصاحبه­ها و آثار نیز به نام چند داستان پلیسی برمی‌خوریم که اکنون دسترسی به برخی از آنها وجود ندارد. «صدرالدین الهی در برشمردن معروف­ترین پاورقی­های پلیسی به دو عنوان «پنجه­های پوسیده» نوشته خود و «اتاق کبود» نوشته ناصر نظمی اشاره می­کند که هیچ جای دیگر اشاره­ای به آنها ندیده­ام یا علیرضا محمودی در توضیح تلاش پلیسی­نویسان برای ایرانیزه­کردن داستان­های پلیسی به دو مورد قابل­توجه استناد می­کند؛ یکی شرلوک هولمز در ایران و عثمانی (1289) نوشتۀ میراسماعیل موسوی عبدالله­زاده که در آن نویسنده ماجراهای شرلوک هولمز و دکتر واتسون را در ممالک محروسه ایران و دولت عثمانی بازسازی می­کند و دیگری کتاب صادق ممقلی / داروغۀ اصفهان، شرلوک هلمز ایران (1304) که به ماجراهای هولمز در اصفهان می­پردازد.» (فرخی،8:1397).

12. مستندنگاری و حادثه­گویی (پلیس­های داستان­نویس)

در این دسته، به نویسندگانی پرداخته می­شود که در محاکم قضایی و انتظامی در مقام بازپرس یا مأمور تحقیق مشغول فعالیت بوده­اند و داستان­هایشان را براساس خاطرات و پرونده­های خود نوشته­اند. در دوران پهلوی، برخی از مأموران و کارآگاهان و عوامل پلیس، در مجلۀ نامۀ شهربانی، داستان­های جنایی منتشر می­کردند. بعد از انقلاب و به­ویژه در دهۀ هفتاد، کارآگاهان و بازپرس­های جنایی، به نوشتن داستان­هایی براساس تجربیات خود روی آوردند. از جمله افرادی که در ذیل این بخش قرار می­گیرند، «احمد محققی و حمیدرضا گودرزی»، که از نویسنده­های پرطرفدار ژانر پلیسی در دهۀ هفتاد بودند، و نیز «محمد شهریاری» نویسندۀ چند داستان پلیسی در دهۀ نود را باید نام برد. همۀ این نویسندگان، از بازپرسان ویژه قتل بودند که براساس پرونده­های خود، شروع به نگارش آثار جنایی کردند.

احمد محققی، اولین بازپرس ویژۀ قتل، در دهۀ 60 دوشنبه­ها در مجلۀ جوانان، پاورقی­هایی با عنوان «بازخوانی یک پرونده جنایی به قلم بازپرس ویژه قتل»، می­نوشت که طرفداران زیادی داشت. محققی بیش از چهل کتاب نوشت و در آن­ها با زبانی ساده و به دور از پیچیدگی و با کمترین میزان از شخصیت­پردازی دقیق، به بازآفرینی طرح ساده­ای از حوادث و پرونده­های جنایی پرداخت. آثار وی عبارت­اند از: آتش پاره (1372)، آتش عشق (1370)، آخرین شکار قاتل (1369)، سزای خیانت (1369)، از گلستان تا گورستان (1370)، افسانه (1370)، اعتراف (1372)، افسوس (1374)، انتقام(1373)، بازی روزگار (1377)، باند تک­تازان (1370)، تبعیض (1373)، تعقیب (1371)، تله­گیر (1371)، تلکه‌گیر (1372)، جدایی (1371)، چشم روشنی (1371)، خاطرخواه (1372)، در دام محبت (1378)، در میان شعله­ها (1377)، دُرنا (1376)، دل­داده (1372)، رانده شده (1370)، سر نخ (1373)، سقوط (1372)، سنگ شیطان (1371)، سنگدل (1371)، سه ناخلف (1371)، سوخته­دل (1372)، شلیک مار (1372)، شیدا (1372)، صاعقه (1372)، عروس بیگناه (1377)، عشق پنهان (1371)، عقد کرده (1372)، غروب عاطفه­ها (1378)، فتنه رمال (1370)، فرشته (1382)، قاتل کیست؟ (1371)، قصه عشق (1369)، مقصر کیست؟ (1370)، نفرین شده (1373)، نیلوفر (1372)، هوسباز (1371) و وسوسه (1371).

حمیدرضا گودرزی نیز در مقام بازپرس ویژۀ قتل، پرونده­های جنایی بسیاری را بررسی کرده بود. وی نیز براساس تجربیات خود داستان­هایی را به نگارش درآورد که ابتدا در هفته‌نامۀ «حوادث» و سپس در قالب کتاب منتشر شدند. مهم­ترین شاخصۀ داستان­های گودرزی نیز همچون داستان­های محققی، زبان و ساختار داستانی ساده و زمینۀ عبرت­آموز آنهاست. آثار حمیدرضا گودرزی عبارت­اند از: آخرین دفاع (1374)، آهنگ قلب­ها (1372)، اثر انگشت (1373)، بغضی که با آینه گره خورد (1376)، پایان انتظار (1372)، پل­های شکسته (1373)، تا مرزهای جنون (1376)، دشنه­ها و کینه­ها (1376)، راز (1373)، روز پر اضطراب (1373)، زخم­های کینه (1373)، سابقه­دار (1376)، شب حادثه (1373)، فانوس (1376)، قاتل در بخش مراقبت­های ویژه (1376)، گروگان (1372)، گل­های پرپر شده (1372)، گمشده (1377)، ملاقات با زن ناشناس (1377)، و عشق صدای فاصله­هاست (1377)، کفش پاشنه فلزی (1374)، و کوچ (1376).

محمد شهریاری، قاضی ویژه قتل تهران و سرپرست دادسرای امور جنایی تهران، بر اساس پرونده­هایی که بررسی کرده، چند مجموعه داستان پلیسی نوشته است. داستان­های شهریاری که دربرگیرندة صحنه‌های قتلی است که در سال‌های اخیر در تهران به وقوع پیوسته، با بن­مایه­ای تعلیمی به نگارش درآمده­اند و برای مخاطبان جوان بسیار کاربردی است.آثار وی عبارت­اند از: جنایت در دفترخانه (1393)، شب­نشینی خونین در فیسبوک (1393)، قتل در آخرین ملاقات (1393)، جنایت در جنایت (1393)، شلیک در شب (1393)، قربانی توهم (1393)، دسیسه (1393) قتل در میدان کاج (1397) و سمفونی مرگ (1397).

در ارزیابی آثار این دسته، نکته­ای که کاملاً به چشم می­آید، ضعف تألیف و ایراد در طرح و پیرنگ و شخصیت­پردازی داستان است؛ زیرا اینان نویسندۀ حرفه­ای نیستند و تنها خاطراتی از دوران خدمت خود را به نگارش درآورده و تنها به تجربیات مستقیم خود اتکا کرده­اند؛ بنابراین، صرفاً مایۀ داستانی و مواد خام وجود دارد و عناصر گوناگون داستان به­ویژه پیرنگ و شخصیت­پردازی در آن­ها به­خوبی به کار گرفته نشده است و متن باورپذیر نیست؛ از همین رو، ساختار داستان­ها بسیار به هم شبیه است و پایان آن اغلب برای خواننده، آشکار.

 

 13.نویسندگان حرفه­ای و آثار مستقل (داستان­نویسان ژانر پلیسی)

در این دسته، آثار جنایی و پلیسی نویسندگان حرفه­ای قرار می­گیرد؛ یعنی آثار نویسندگانی که در محاکم قضایی و انتظامی در مقام بازپرس یا مأمور تحقیق مشغول فعالیت نبوده­اند. این نویسندگان، موضوع آثار خود را عمدتاً با مطالعۀ روزنامه­ها، تارنماها، آثار جنایی و پلیسی ترجمه­شده و... به­دست آورده­اند.

الف) قبل از انقلاب

داستان پلیسی و جنایی در سال­های 1300 تا 1320 جزو انواع ادبی محبوب بود. «شاید بتوان توجه به این نوع ادبی را در حیطۀ ایده­های رایج در میان روشنفکران آن دوره گنجاند و میان فرارسیدن کارآگاه برای به کیفر رساندن تبهکاران و تبرئۀ بیگناهان ـ در قصۀ پلیسی ـ با انتظار ظهور منجی برای اصلاح اجتماع ـ در رمان تاریخی ـ به نوعی نظیرسازی دست زد.» (میرعابدینی،132:1387).

صادق ممقلی، داروغۀ اصفهان یا شرلوک هلمز ایران (1304) را می­توان مهم­ترین داستان پلیسی عصر رضاشاه دانست. نویسندۀ این داستان «ضمن بهره بردن از ساخت مدرن داستان­های کانن دویل، متأثر از قصه­های ماجراییِ کهن است و ساختی تو در تو و قصه در قصه دارد. کاظم مستعان­السلطان «هوشی دریان» توانسته است در یک پیرنگ نَقلی، داستان پلیسی را در بافت شرقیِ قصه در قصه، و با حضور شخصیت­های ایرانی ـ داروغه، شبگرد و فراشباشی ـ جای دهد.» (همان: 134). در این داستان، تصویری از وضعیت اجتماعی دورۀ ناصری به دست داده می­شود. «صادق ممقلی که در رمان او را ارباب خطاب می­کنند، شخصیت تاریخی است که زمانی داروغۀ اصفهان بود و برای برقراری عدالتِ اجتماعی و پیدا کردن دزدها و آدم­رباها تلاش می­کرد.»(سوآپا و رحمانیان،75:1401).

از دیگر داستان­های پلیسی این دوره می­توان به خانم هندی (1309) اشاره کرد که یک داستان جنایی ـ دادگاهی است، چون لطف­الله ترقی محور داستان را بر جست­وجوی مستنطقین برای حل معمای قتل گذاشته است. پیرچاک هندی (1315) نوشتۀ عباس خلیلی هم از داستان­های جنایی پرفروش آن روزگار است. خلیلی نیز به تقلید از ترقی، مکان داستان خود را در هند قرار می­دهد و می­کوشد ماجرا را از چند نظرگاه روایت کند. به­جز اینان، نویسندگان دیگری نیز طبع خود را در­زمینۀ نوشتن داستان پلیسی می‌آزمایند؛ از جمله محمد مسعود داستان جناییِ «قاتل کیست؟» (افسانه، 1309) را در سی و چند صفحه می­نویسد و در آن از رمّالی و کیمیاگری هم سخن به میان می­آورد. او به قتلی می­پردازد که در هاله­ای از ابهام می­رود و قتل­های دیگری برای پنهان نگه­داشتن آن اتفاق می­افتد. (نک: میرعابدینی،1387: 135 ـ 137).

در سال­های حکومت پهلوی دوم، داستان پلیسی صرف کمتر نوشته می­شد. کتاب «شراب خام» که اولین رمان اسماعیل فصیح است و در سال 1347 منتشر شد را باید در اینجا ذکر کرد. این داستان دربارۀ هروئینی­شدن و مرگ دو خواهر، یعنی مهین و زهرا حمیدی است. «بسیاری از رمان­های فصیح، در مجموع براساس الگوهای روایی داستان­های پلیسی و جنایی نوشته شده بودند. او حتی در کتاب شهباز و جغدان، دست به بازنویسی رمان ترکه مرد دشیل همت در فضایی ایرانی زد.» (غفاری نمنک،71:1391).

ب) بعد از انقلاب

در سال­های اولیۀ بعد از انقلاب، قاسم هاشمي‌نژاد با رمان «فيل در تاريكي» كه در سال 1358 منتشر شد، جریان داستان پليسي را زنده نگه داشت. محمدعلی سپانلو دربارۀ «فیل در تاریکی» هاشمی­نژاد نوشته است: «می­توان در آینده چنین قصه­هایی [پلیسی] ساخت. با رنگ سیاسی و مثلاً با شرکت پلیس سیاسی برای افشای آنچه نباید تکرار شود. قالب جذاب رمان پلیسی هم خواننده را جلب می­کند هم ظرفیت موضوع را دارد. گذشته از هر چیز مگر ما سال­ها در یک جامعۀ پلیسی زندگی نمی­کنیم؟» (سپانلو،186:1376).

پس از اینکه در سال­های دهۀ شصت، هفتاد و هشتاد، داستان­های پلیسی مستقلی از نویسندگان حرفه­ای منتشر نشد، اکنون چند سالی است که داستان پلیسی با اقبال از سوی نویسندگان ایرانی مواجه شده است و آن­ها به نگارش رمان­ها و داستان­های پلیسی توجه نشان داده­اند. از پلیسی‌نویسان این دوره می­توان به اسامی زیر اشاره کرد: مصطفی خرامان (با مجموعۀ سه جلدی ماجراهای پسر سرکار عبدی، چاپ 1377)، مهرداد مراد (با رمان­های مرا به فردا برسان، چاپ 1392؛ قلب­های بی­تپش، چاپ 1393؛ الفبای مرگ، چاپ 1396؛ و رازهای شبانۀ من، چاپ 1398)، کاوه میرعباسی (با رمان سین مثل سودابه، چاپ 1393)، علیرضا محمودی (با رمان جنایت جردن، چاپ 1394)، رضیه انصاری (با رمان زنی با سنجاق مرواری نشان، چاپ 1395) و دانیال حقیقی (با رمان کارآگاهان خونسرد، چاپ 1396)، سامان نورایی (با رمان کاج‌ها وارونه‌اند، چاپ 1396)، لیلا زارع (با رمان جمجمه جوان، چاپ 1396)، محمدحسن شهسواری (با رمان مرداد دیوانه، چاپ 1396؛ شهریور شعله‌ور، چاپ 1398)، شهریار وقفی­پور (با رمان دستِ بد، چاپ 1396)، فرزانه کرم­پور، آسیه مشکی و حامد معصومی (با رمان مشترک پنهان در تاریکی، چاپ 1397)، لاله زارع (با رمان بی‌تابوت، چاپ 1397)، ساناز زمانی (با رمان اقامت ابدی، چاپ 1397)، مصطفی انصافی (با رمان فرمان ششم، یا یک روایت دست اول، از سوم‌شخص مقتول، چاپ 1398)، مجتبی هوشیار محبوب (با رمان امارت شر، چاپ 1398؛ خوابگرد قاتل، چاپ 1399)، رضا باباخانلو (با رمان من مینا را کشتم، چاپ 1399)، عباس اشرفی (با رمان کارآگاه آقای حشمتی، چاپ 1399).

علی میرمیرانی با نام مستعار ابراهیم رها نیز داستان­هایی را با زاویۀ طنز و با نگاه نقادانه به مسائل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ایران در دهۀ پنجاه نوشته و با استفاده از شخصیت شرلوک هولمز به آنها پیرنگی پلیسی ـ جنایی داده است. مجموعۀ او بناست در شش جلد منتشر شود که تاکنون چهار مورد آن انتشار یافته است: شرلوک هولمز وسط شاهنامه، چاپ 1401؛ شرلوک هولمز و قیصر، چاپ 1402؛ شرلوک هولمز، جونِ دل، چاپ 1402؛ شرلوک هولمز و ترانه‌های ممنوعه، چاپ 1402.

البته فهرست داست­های پلیسی ـ جنایی و نویسندگان این حوزه، همواره در حال گسترش است و هر سال نام‌های تازه­ای به آن افزوده می­شود.

سایۀ داستان پلیسی در آثار سایر نویسندگان

پس از آشنایی با داستان پلیسی و ویژگی­های آن، برخی از محققان کوشش کردند تا آن ویژگی­ها را با متون کهن ادبی تطبیق دهند. به­زعم این افراد، برخی عناصر داستان پلیسی را در بعضی از آثار کلاسیک مانند برخی حکایت­های هزار و یک­شب(4)، حسین کرد شبستری و... می‌توان دید؛ در این آثار نیز همانند داستان­های پلیسی نخستین، «داستان بر محور ماجرا می­گذشت». گفتنی است «این ویژگی هنوز هم کمابیش در داستان­های پلیسی دیده می­شود.» (میرصادقی،13:1394).

شگردهای پلیسی و تعقیب و گریز در برخی از رمان­های تاریخی مثل لازیکای حیدرعلی کمالی نیز به چشم می­خورد. او داستان خود را بر مبنای دو دسیسۀ عاشقانه و سیاسی ـ پلیسی پیش می­برد و بخش عمده­ای از آن را به کشمکش بهرام و فرشید اختصاص می­دهد که مبیّن مبارزۀ روحانیون و سرکردگان نظامی است، و به نوعی کشمکش سیاسی ـ فرهنگی سال­های 1300 شمسی را هم بازتاب می­دهد. در رمان­های اجتماعی نیز چنین گرایشی دیده می­شود. ربیع انصاری، نویسندۀ رمان اجتماعی جنایات بشر یا آدم­فروشان قرن بیستم (1308)، پیدایش گانگسترهای آدم­ربا را با وسعت شهرها و پیچیده­تر شدن زندگی شهری مقارن می­داند؛ و انتقاد اجتماعی خود را ضمن توصیف اقدامات این گروه­ها بیان می­کند. برخی از نویسندگان رمان اجتماعی، متأثر از آثاری چون اسرار پاریس اوژن سو، دلهرۀ خود از گسترش فساد و تباهی زندگی شهری را در قالب داستان­های پلیسی و جنایی بازتاب می­دهند؛ و شهر را به عنوان محل رشد جرم و تبهکاری مطرح می­کنند (میرعابدینی،132:1387).

همچنین برخی از پژوهشگران ادبیات معاصر، در آثار نویسندگانی همچون صادق هدایت، صادق چوبک، بزرگ علوی، احمد محمود، نادر ابراهیمی، اسماعیل فصیح و... عنصر جست­وجو و هیجان پلیسی و ساخت معمایی را نشان دادند. شیوۀ داستان­نویسی بزرگ علوی در «رقص مرگ»، «خائن»، «ميرزا»، «نامه­ها» و به­ویژه «چشم­هایش» مبتنی بر جست­وجو برای کشف و ایجاد شک و تردید در خواننده است؛ شیوه­ای که این داستان­ها را به داستان­های پلیسی نزدیک می­کند. اما نکته­ای که دربارۀ این­گونه داستان­ها باید در نظر گرفت این است که «اغلب این داستان­ها حاوی عنصر جنایت نیستند که مشخصۀ اصلی داستان پلیسی است. اما شخص جست‌‌وجوگری که به کشف قضایا و نشان­دادن علت رویدادها می­پردازد، کارآگاه داستان­های پلیسی را به یاد می­آورد.» (میرعابدینی،225:1383)؛ بنابراین، آثاری نظیر اینها و یا حکایت­های هزارویک‌شب را نباید داستان پلیسی به معنای متداول آن محسوب کرد.

«اسماعيل فصيح» كه در بسياري از آثارش جست­وجو و راز و معماي پليسي وجود داشت، «درد سياوش» را در سال 1364 منتشر كرد. وی از بُن­مایۀ ماجرای سیاوش در شاهنامه برای نوشتن کتاب خویش بهره گرفت. «نویسنده رمان با توجه به نوع شخصیت و تیپ فکری­اش و همچنین متناسب با موقعیت خاص زمانی، به بازآفرینی شخصیت­ها، روایات و فضاهای اسطوره­ای کهن با تکیه بر روایت اسطوره­ای داستان سیاوش از شاهنامه دست زده است. هدف وی از انتخاب زمان مرگ سیاوش، قهرمان داستان، در 28 مرداد 1332 این بوده است که هم او را با مصدق همانند کند و هم با ارجاع به اسطوره سیاوش، قهرمان­کُشی ایرانی­ها را نشان دهد؛ به عبارتی دیگر، فضای داستان را وسعت بخشد و آن را با کل تاریخ ایران مطابقت دهد.» (قبادی و همکاران،209:1395).

دهۀ چهل و پنجاه با آثار جديدي همچون «تنگسير» و «سنگ صبور» اثر صادق چوبك، داستان «پوكر روباز» از غ.داوودي، داستان «با نارنج و ترنج بر شاخ سيب» از غزاله عليزاده و داستان «به خدا كه مي‌كشم هركس كه كشتم» از بهرام حيدري، نمونه‌هاي جديدتر از داستان‌هاي پليسي خلق شد. رمان «ملكوت» از بهرام صادقي و تعدادي از داستان‌هاي «سنگر و قمقمه‌هاي خالي» و داستان «شب شك» و «مردي با كراوات سرخ» از هوشنگ گلشيري و همچنين داستان بلند «انسان، جنايت احتمال» از نادر ابراهيمي، راه را براي پخته‌تر شدن اين جريان گشود.

ساختار معمايي و عنصر تعقيب و گريز که نشانۀ تمايل نويسندگان به ژانر پلیسی است، در برخی آثار دیگر نیز مشاهده می­شود. محمد كشاورز در داستان‌هاي «تيغ و آينه» و «طعمه» از مجموعۀ پایکوبی (چاپ 1375) و جواد مجابي در برخي از آثارش نوعي رمز را سامان می‌دهند كه خصوصاً در داستان «ابلق» از مجموعۀ از دل به کاغذ (چاپ 1371) اين تمايل جدي‌تر است. اصغر عبداللهي در مجموعۀ «سايباني از حصير» (چاپ 1369)، رضا جولايي در مجموعۀ «جامه به خوناب» (چاپ 1368) و شهريار مندني‌پور با چند داستان، خصوصاً «اگر فاخته را نكشته باشی» از مجموعۀ سایه­های غار (چاپ 1380).

البته در قسمت­هایی از برخی رمان­های سال­های گذشته نیز مقولۀ قتل و جنایت به صورت امری فرعی و نه محوری مطرح شده است که در نوع خود حائز اهمیت هستند که از مهم­ترین آن­ها می­توان به رمان «من از گورانی­ها می‌ترسم» اثر بلقیس سلیمانی اشاره کرد که در اواخر سال ۱۳۹۳ منتشر شد. همچنین باید به رمان «با نوشته کشتن» نوشته محمدعلی سجادی نیز اشاره کرد که وی در این داستان با استفاده از تکنیک­های جدید ادبی و زاویۀ دید اول شخص، ماجرای زندگی یک نویسندۀ داستان­های جنایی و پلیسی را با برشی از زندگی یکی از شخصیت­های داستان‌های این نویسنده (سرهنگ معتمدی) پیوند می­زند و فضایی پست ­مدرنیستی ایجاد می­کند.

14. نتیجه‌گیری

بحث دربارۀ داستان پلیسی دشواری­های خاص خود را دارد. اگر پرسش دربارۀ سابقۀ آن در ادبیات فارسی باشد، دشواری بحث بیشتر است، زیرا پاسخ‌های گوناگون و متناقضی به آن داده می­شود. برخی از منتقدان و مترجمان آثار پلیسی، معتقدند در سنت داستان­نویسی ایران، نویسندۀ پلیسی وجود نداشته است و نمی­توان نمونۀ کامل و تمام­عیاری از داستان پلیسی در گذشتۀ ادبی ایران نشان داد، و تنها چند نمونۀ متأخر را می­توان در این زمینه برشمرد. در سوی دیگر برخی از نویسندگان نظیر امیر عشیری و پرویز قاضی سعید قرار دارند که آنچه نوشته­اند را «داستان پلیسی» نام نهاده­اند. فارغ از هیاهوی منتقدان و نویسندگان، مخاطبان و عامۀ مردم قرار دارند که نوشته­ها و پاورقی­های نویسندگان مذکور را نیز با نام «داستان پلیسی» می­شناختند و با اشتیاق می­خواندند.

به­هرروی، با استناد به منابع و پژوهش­هایی که در متن مقاله به آنها اشاره شده است، باید گفت که حدود دهۀ آخر سدۀ سیزدهم شمسی و از طریق ترجمه بود که داستان پلیسی برای نخستین بار وارد ایران شد و از آن زمان تا کنون، فراز و نشیب فراوان و دوره­های گوناگونی را پس پشت نهاده است. تاریخچۀ داستان پلیسی در ادبیات فارسی را ذیل عناوین زیر می­توان دسته­بندی کرد: ترجمه، پاورقی­های پلیسی ـ جنایی، مستندنگاری و حادثه­گویی (پلیس­های داستان‌نویس) و نویسندگان حرفه­ای و آثار مستقل (داستان­نویسان ژانر پلیسی).

البته چنان­که ملاحظه شد، پژوهشگران ایرانی همچنین هنگام سخن از وجود داستان پلیسی در زبان فارسی و بحث دربارۀ تاریخچۀ آن، به داستان­هایی که جست­وجوگرانه است و شگرد پلیسی دارد؛ اما زمینۀ آن پلیسی ـ جنایی نیست نیز اشاره کرده­اند.

پی­نوشت­ها

1.روایتی که غلامحسین ساعدی در مقالۀ «هنر داستان­نویسی بهرام صادقی» نقل کرده است، نشان­دهندۀ این است که نمی­توان گفت تمام نویسندگان جدی و مهم، نسبت به ادبیات پلیسی بی­توجه بوده­اند. «زماني قرار بود که «انتقاد کتاب» شمارة ويژه‌اي دربارة رمان و داستان پليسي منتشر کند. کار نشر «انتقاد کتاب» را من به عهده داشتم. عده‌اي از آشنايان علاقه‌مند به اين شيوة کار دور هم جمع شدند. بدون حضور بهرام صادقي اين امر اگر نه ناممکن که ناقص از آب درمي‌آمد. باهزار زحمت پيدايش کرديم و در خانة شاملو جمع شديم. شب بي‌نظيري بود، تمام صحبت‌ها ضبط مي‌شد، و هر وقت نوبت بهرام صادقي مي‌رسيد، نکته‌هاي بسيار ظريف و تازه‌اي را بيان مي‌کرد که بي استثناء همه، برداشت‌هاي خودش بود. نکاتي را که نه کسي جايي شنيده و نه جايي خوانده بود. يک نوع برداشت خاص بهرام صادقي با تلفيقي از دنياي خودش و ادبيات پليسي فرنگي و قصه‌هاي عاميانة خودمان. انگار که راجع به ادبيات تطبيقي صحبت مي‌کند، گوشه‌هايي را مي‌گرفت و باز مي‌کرد. که براي همه تازگي داشت، جلسات بعد حضور نداشت، و محور اصلي رنگ‌ها رنگ باخته‌ بود. و بدين‌سان حيف و صد حيف که کار به پايان نرسيد و هم‌چون بسياري از کارهاي انجام شده و نشده، معوق ماند و منتشر نگشت. او با عدم حضور خود در جلسات بعدي، نشان داد که پايان مهم نيست، مهم‌تر آن‌که شب صحبت دربارة داستان‌هاي پليسي نبايد پايان و يا فرجامي به سبک رمان پليسي داشته باشد. جوهر بيشتر آثار او با چنين بينشي ساخته و پرداخته شده بود.» (ساعدی،40:1383).

2. این مقالۀ مهم را که در فصل اول کتاب بوطیقای نثر آمده است، کسان دیگری نیز به فارسی ترجمه کرده­اند؛ از جمله فرزانه طاهری که آن را در سال 1372 و به ضمیمۀ کتاب ماجراهای خانم مارپل: قتل در خانه کشیش در انتشارات طرح نو چاپ کرد. همچنین مسعود قارداش­پور، ترجمۀ این مقاله را در شمارۀ 79 (اردیبهشت1383) مجلۀ ادبیات داستانی منتشر کرد. همچنین کتاب بوطیقای نثر دو بار در ایران ترجمه شده است؛ یک بار انوشیروان گنجی، ترجمه­ای از آن را در سال 1388 و در نشر نی منتشر کرد و سپس، کتایون شهپرراد، آن را ترجمه و در سال 1397 در نشر نیلوفر چاپ کرد.

3. نویسندگان مقاله این رمان را تصحیح و آمادۀ چاپ کرده­اند.

4. در کتاب هزار و یک شب، در ماجراهای شب هجدهم حکایتی است به نام «حکایت غلام دروغگو«. مطابق این حکایت، که برخی آن را نخستین داستان پلیسی در تاریخ ادبیات می­دانند، خلیفۀ بغداد از سر لطف، صندوقی را از صیاد تهیدستی به صد دینار زر خرید؛ اما چون صندوق بشکستند، گلیمی یافتند درهم­پیچیده، چون گلیم بگشودند چادری دیدند، چون چادر برداشتند دختری کشته یافتند که تنش به نقرۀ خام همی­مانست. خلیفه چون این بدید، بگریست و گفت: ای وزیر بی­تدبیر، چگونه من تحمل توانم کرد که به عهد من مردم را بکشند و به دجله بیندازند و بِزه آن بر من بماند. ناچار باید کشندۀ دختر را بکشم. به روح عباس بن عبدالمطلب سوگند! اگر کشندۀ دختر را پدید نیاوری همۀ آل برمک را بکشم...« ادامۀ داستان شرح تلاش­های نافرجام وزیر است. (هزار و یک شب، جلد اول، صص 82 تا 87). این کتاب، سرشار از قصه­هایی است که به ماجراهای شرلوک هولمز شباهت دارد. «برای مثال، پسران سلطان یمن که به دزدی متهم شدند، چون شتر گمشده را به­طور دقیق وصف کردند، در­حالی­که توصیف آن‌ها بر مبنای نشانه­هایی بود که در راه دیده بودند. شتر دُم نداشت؟ برای اینکه سِرگین او به­صورت توده­های کوچکی در راه، روی هم کپه شده بود حال آنکه به­طور عادی، حرکت دُمش آن‌ها را پراکنده می­کند. بار شتر در یک­سو شیرینی­جات و در سوی دیگر، ادویه بوده است؟ برای اینکه مگس­ها تنها در یک طرف جاده، آنجا که شتر زانو زده بود، گرد آمده بودند. شتر یک چشم داشت؟ برای اینکه تنها علف­های یک طرف جاده را چریده بود...» (هویدا،17:1395).

 

منابع

1-       ـاسکاگز، جان. (1390). ادبیات جنایی، ترجمه در مؤسسۀ خط ممتد اندیشه زیرنظر حسین شیخ­الاسلامی، تهران: نشانه.

2-        الهی، صدرالدین. (بهار 1378). «درآمدی بر مقولۀ پاورقی­نویسی در ایران»، بخش 3 (ب)، ایران­شناسی، سال یازدهم، شمارۀ 41، صص 101ـ124.

3-        بوآلو، پی­یر و توماس نارسژاک. (1372). نقد و بررسی رمان پلیسی، ترجمۀ خسرو سمیعی، تهران: قطره.

4-       ـتودورف، تزوتان. (1388). بوطيقاي نثر، ترجمۀ انوشيروان گنجي، تهران: نی.

5-       جزینی، محمدجواد. (1389). آشنایی با داستان­های مینی­­مالیستی و پلیسی، تهران: نیلوفر سپید.

6-        داد، سیما. (1385). فرهنگ اصطلاحات ادبی، ویرایش جدید،  چاپ سوم ،تهران: مروارید.

7-        ساعدی، غلامحسین. (مرداد 1383). «هنر داستان­نویسی بهرام صادقی»، مجلۀ آزما، شمارۀ 31، صص 39 – 41.

8-        سامپسون، آر.اچ. (1352)، «تکنیک رمان پلیسی»، ترجمۀ کامران فانی، مجلۀ الفبا، شمارۀ 2، صص 176 ـ180.

9-        سپانلو، محمدعلی. (1376). نویسندگان پیشرو، چاپ پنجم ،تهران: سهیل.

10-       سوآپا، دروتا؛ و رحمانیان، داریوش. (1401). «شهربانی رضاشاهی (1320-1304) به روایتِ ادبیات داستانی فارسی». مطالعات تاریخ انتظامی، 9 (35)، 65ـ88.

11-        فرخی، نیما. (1397). «اسطوره خصوصی­سازی»، روزنامۀ شرق، شمارۀ 3121، ص 8.

12-       قبادی، حسینعلی و همکاران. (بهار 1395). «تحلیل اسطوره­ای رمان درد سیاوش با نگاه به تأثیر کودتای 28 مرداد1332 در بازتاب اسطوره­ها»، مجله ادبیات عرفانی و اسطوره­شناختی، سال دوازدهم، شمارۀ 42، صص 209 – 235.

13-       میرصادقی، جمال. (1394). داستان­های پلیسی، تهران: سخن.

14-        میرعابدینی، حسن. (1383). صد سال داستان­نویسی ایران، چاپ سوم ،تهران: نشر چشم.

15-       ____،____. (1387). «نخستین رمان­های پلیسی ایران»، مجله اندیشه و هنر، دوره دهم، شماره 13 و 14، صص 132 ـ137.

16-       ولک، رنه و آوستین وارن. (1373). نظریه ادبیات، ترجمۀ ضیاء موحد و پرویز مهاجر، تهران: علمی و فرهنگی.

17-        هزار و یک شب (1377). ترجمۀ عبداللطیف طسوجی تبریزی، ویراستار: میترا مهرآبادی، تهران: دنیای کتاب.

18-       هویدا، فریدون. (1395). تاریخچۀ رمان پلیسی، ترجمۀ مهستی بحرینی، تهران: نیلوفر.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Yousef Karami Chemeh (corresponding author)

Assistant Professor, Department of Language and Literature ,Amin Police University. (corresponding author).

Email: [e-mail]

 

Meisam Ahmadi

Assistant Professor, Department of Language and Literature ,Amin Police University.

 

 

Abstract:

The police (criminal) story is one of the popular literary genres in the contemporary era. More than 180 years have passed since the emergence of the first complete examples of police (criminal) stories in world literature; But it was around the last decade of the 13th century and through translation that this literary form entered Iran for the first time. In this century and a half, the police (criminal) story in Iran has experienced various forms and periods. In this article, an attempt has been made to classify the legacy of the police (criminal) story in Persian literature by using library sources and in a descriptive-analytical way. According to the findings of the research, titles such as translation, police-crime footnotes, Documentary and story-telling (storyteller police) and professional writers and independent works (police fiction writers) can be considered for investigating the history of police stories in Persian literature. Knowing the background and history of police (criminal) stories in Persian literature helps future researchers in knowing the characteristics, weaknesses and strengths of these stories.

Keywords: police (criminal) story, Persian literature, translation, footnote.

 

---

[1]    Crime Fiction

[2]    Great Short Stories of Detection, Mystery, and Horror

[3]    Oedipus

[4]    Aeneid

[5]    The Murders in the Rue Morgue