معرفی و نقد کتاب اطلاعات و امنیت بی نالمللی؛ دستور جلسات و چشم اندازهای جدید
محورهای موضوعی : فصلنامه علمی تحقیقات سیاسی و بین المللی
قاسم ترابی
1
(torabi@merc.ir 2. استادیار و عضو هیأت علمی روابط بین الملل دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان)
کلید واژه:
چکیده مقاله :
کتاب حاضر مشتمل بر هشت فصل می باشد که با هدف پاس خ دهی به سوالاتی در ارتباط با حوزه اطلاعات و امنیت بین الملل نوشته شده است. از جمله سوالات مهم کتاب م یتوان به موارد زیر اشاره نمود. سازما نهای اطلاعاتی در عرصه جهانی شدن ، متنوع شدن تهدیدات و امکان شک لگیری تروریسم و کشتارجمعی، چگونه باید عمل کنند؟ در ارتباط با مسئولیت و حقوق بشر کدام یک باید در اولویت سازمان های اطلاعاتی باشند؟ آیا در صورت وجود تهدیدات امنیتی سازمان های اطلاعاتی باید حقوق بشر را فدای مسئولیت در برابر امنیت ملی کنند؟ آیا زمان آن فرا نرسیده که سازما ن های اطلاعاتی کشورهای غربی به شکلی با هم همکاری نزدیکی داشته باشند؟ برای پاس خ دهی به این سوالات، نویسنده ابتدا در مقدمه کتاب به بیان اهمیت موضوع و معرفی ساختار کتاب پرداخته است. وی با توجه به اتقاقات روی داده طی چن د سال گذشته، بیان داشته که اطلاعات هی چ گاه به اندازه امروز اهمیت نداشته است. اهمیت اطلاعات و همکاری های اطلاعاتی به حدی است که امنیت ملی و جهانی به وجود آن بستگی دارد. بنابراین انتخاب موضوع اطلاعات برای تحقیق و تفحص، یکی از مه مترین ضرور تهای جهان امروز اس ت. نویسنده کتاب سپس در فصل دوم به موضوع اصلاحات در سازمان های اطلاعاتی غربی با تاکید بر سازما ن های اطلاعاتی انگلستان و آمریکا پرداخته است. نویسنده معتقد است که با توجه به ناکام ی های سازما نهای اطلاعاتی آمریکا در جریان حوادث 11 سپتامبر و در حمله به عراق، تر دیدی باقی نمانده است که این سازما ن ها باید اصلاح گردند. مؤلف در فصل بعدی به دنبال پاسخ گویی و مسئولیت ملی پاسخ به این سوالات است که چگونه م ی توان بین توازنی ایجاد کرد. آیا همکاری با سایر کشورها و سازمان های اطلاعاتی نهادهای منطقه ای می توانند ابزاری بر ای همکار ی های اطلاعاتی کشورها در مقابله با تهدیدات جدید باشند؟ آیا واقعا کشورها با تمامی توان خود همکاری در حوزه اطلاعاتی را بر رقابت ترجیح خواهند دارد؟ نویسنده در فصل بعدی به موضوعی تاریخی پرداخته است. در این فصل تلاش شده تا نحوه و شیوه ارزیابی انگلستان از تهدیدات مسلمانان و نحوه 1840 مورد ارزیابی قرار گیرد. انگلستان در - برخورد با آن ها طی سا ل های 1951 آن سا لها بزرگترین استعمارگر جهان محسوب می شد و اکثر سرزمین های اسلامی تحت استعمار و نفوذ این کشور قرار داشتند. درنتیجه دولت انگلستان تلاش داشت به هر شکل مم کن با ارزیابی درست از وضعیت تهدیدات در کشورهای اسلامی، همچنان نفوذ خود را بر این کشورها حفظ کند. فصل بعدی برای پاسخ به این سوالات نوشته شده است که سازما ن های اطلاعاتی در شرایط جدید چگونه باید با اصول حقوق بشر رفتار کنند؟ آیا همچنان باید رعایت اصول حقوق بشر در اولویت باشد و یا اینکه با توجه به تهدیدات جدید باید به گون ه ای دیگر عمل کرد. این دقیقاً بحثی بود که بین دولت بوش و مخالفان وجود داشت. بسیاری دولت بوش را متهم م ی کردند که به بهانه و جود تهدیدات تروریستی و تغییر ماهیت و شرایط فعالی ت های اطلاعاتی، سازما نهای اطلاعاتی را وادار به انجام اقدامات ضدانسانی نموده است. دولت بوش در این زمینه حتی متهم بود که با صراحت دستور استفاده از انواع شکنجه علیه متهمان به عملیات تروریستی را داده است. بررسی این موضوع مه مترین بخش این فصل را به خود اختصاص داده است. سازمان اطلاعاتی اتحادیه نویسنده در فصل بعدی موضوع مهم ایجاد را مطرح م یکند. در واقع یکی از مه مترین مسائلی که کشورهای عضو اروپا اتحادیه اروپا با آن مواجه هستند این سوال است که آیا اتحادیه اروپا نباید یک سازمان اطلاعات مرکزی داشته باشد؟ به تعبیری دیگر، با توجه به ای نکه اتحادیه اروپا در مسیر یکپارچه شدن اقتصادی قد م های اساسی برداشته و در زمینه سیاست خارجی و نظامی مشترک نیز پیشرف ت هایی داشته است، آیا نیازمند همکاری های اطلاعاتی در قالب یک سازمان مرکزی نیست؟ در فصل بعدی نویسنده قصد دارد همکاری اطلاعاتی بین آمریکا و کاناد ا در خلال جنگ سرد را به عنوان یک نمونه و در چارچوب نظری ههای روابط بی نالملل مورد بحث قرار دهد. در واقع وی می خواهد این موضوع را بررسی کند که آیا امکان همکاری کشورها در حوزه اطلاعات همچون سایر حوز ه ها وجود دارد؟ در فصل بعدی جایگاه جنگ در سیاست خارجی آمریکا و تاثیرات جنگ ویتنام بر نوع نگاه آمریکایی به جنگ و صلح موضوع بحث است. نویسنده در اینجا اشاره م ی کند که آمریکایی ها با توجه به دوری از جن گهای بزرگ، درک کاملی از ماهیت زشت و پیامدهای ویرا نگر جنگ ندارند. به همین دلیل هر ازگاه ی درگیر جنگ های همچون جنگ ویتنا م و عراق می شوند. در ابتدا این جنگ ها تاثیرات گسترده ای بر سیاست خارجی آمریکا می گذارد، اما چندی بعد گویا تجربیات فراموش م ی شوند و جنگ جایگاهش را در سیاست خارجی آمریکا بازم ییابد. نقد محتوایی معمولاً در ارتباط با حوزه اطلاعات، کتب و مقالات محدودتری به نسبت سایر حوزه های مرتبط نوشته م ی شود. از جمله علل این موضوع، در حاشیه بودن مباحث اطلاعاتی و امنیتی در دانشگا ه ها و مراکز پژوهشی عمومی و همچنین حساسیت های موجود در این حوزه است. تحت تاثیر این عوامل، معمولاً مباحث اطلاعاتی و امنیتی از منظر سطح علمی تا انداز های عق بتر از روی ههای عملی هستند. با عنایت به این موضوع، کتاب حاضر از جمله معدود کتا ب هایی است که از نظر محتوایی تلاش داشته تحولات جاری در حوزه اطلاعات و رابطه بین سازمان های اطلاعاتی و امنیت را مورد بررسی قرار دهد. در نتیجه این امر، مطالعه آن می تواند کمک فراوانی به درک تحولات جاری در عرصه اطلاعاتی کشورهای غربی به خصوص انگلستان و آمریکا نماید. ضمن اینکه مطالعه فصول مختلف کتاب می تواند خواننده را با نوع نگاه و زاویه دید کشورهای غربی در مورد مسائل حساس بین المللی همچون تروریسم و تسلیحات کشورهای جمعی آشنا ساز د. همچنین یکی دیگر از نکات مثبت کتاب از منظر محتوایی، تلاش برای ترکیب دیدگاه های نظری با رویه ها و واقعیات موجود است؛ به عبارت دیگر نویسندگان در این کتاب تلاش داشت هاند تا با تطبیق نظری ه ها با واقعیات اطلاعاتی، هم توانایی آنها را برای تبین واقعیات موجود مورد ارزیابی قرار دهند و هم زمینه را برای رشد همزمان دانش نظری و علمی در حوزه اطلاعات مهیا سازند. با وجود این از منظر محتوایی نکاتی در کتاب مشاهده م ی شوند که شایسته دقت نظر بیشتری بود ه اند. از جمله اینکه در سرتاسر کتاب مسائل با زاویه دید کشورهای غربی و به خص وص انگلستان و آمریکا نوشته شده است . به عنوان نمونه، تعریف تروریسم و تهدید، تعریف کشورهای هدف و سایر عوامل تهدیدزا و تهدیدزدا، همگی از زاویه دید کشورهای غربی مورد بررسی قرار گرفته است که این امر به جامعیت کتاب و ویژگ ی هایی که باید در یک اثر علمی باشد ضربه زده است. به هر حال باید بین کتاب هایی که به شکلی علمی نوشته م ی شوند و گزارش هایی که جنبه سیاس تگذاری دارند تفاوتی وجود داشته باشد، که این موضوع در این کتاب کمتر دیده م ی شود. در این راستا، مطالب کتاب به شکلی نوشته شد ه است که گویا تمامی کشورها، گروه ها و س ازمان های اسلامی عوامل تهدید و سازما نهای اطلاعاتی کشورهای غربی عامل تهدیدزدا هستند. این در شرایطی است که کشورهای غربی و اصولاً کلیه کشورهای جهان، امروزه با تهدیدات و فرص تهای متنوع و پیچیده ای مواجه هستند که نایده گرفتن آن ها خود بخشی از مشکل است. با این حال ویراستاران کتاب هیچ اشار ه ای به آنها نکرد ه اند و دنیا را صرفاً سیاه شامل کشورهای اسلامی و سفید شامل کشورهای غربی دیده اند. نقد روشی کتاب حاضر از منظر روشی دارای نکات مثبت فراوانی است. از جمله این که کتاب از نظر روشی توسط بهترین کارشناسان حوزه اطلاعاتی و امنیتی نوشته شده است. واقعیت این است که معمولاً ای ن چنین کتا بهای از نظر علمی سطح بالاتری دارند، چرا که از تجربیات و دانش افراد بیشتر ی در آنها استفاده م ی شود. به تعبیری دیگر تعدد نویسندگان باعث شده است که دیدگا هها و رویکردهای متفاوت و متنوعی در کتاب وجود داشته باشند و خواننده درک عمیق تر و کامل تری از حوزه بحث به دست آورد. بنابراین روش نوشتن دس ت جمعی باعث ارتقا کیفیت کتاب از نظر علمی ش ده است. با این وجود همین نقطه قوت مشکلاتی نیز به وجود آورده است. از جمله این که به دلیل تعدد نویسندگان، بین فصول مختلف کتاب انسجام لازم وجود ندارد. این عدم انسجام به حدی است که اگر فصول مختلف کتاب به شکل مجزا خوانده شوند تفاوت چندانی نخواهد داشت. به عنوان مثال، در حالی که یکی از فصل ها در مورد تجربه انگلستان در مدیریت تهدیدات مسلمانان قبل از جنگ جهانی دوم بحث می کند، در فصلی دیگر در مورد رابطه بین مسئولیت و حقوق بشر در فعالی ت های سازما نهای اطلاعاتی بحث شده است. همچنین در شرایطی که در یک فصل در مورد نظریه های روابط بین الملل و امکان همکاری اطلاعاتی بحث شده است. در فصل دیگر موضوع جایگاه جنگ در سیاست خارجی آمریکا مورد بررسی قرار گرفته است. بنابراین از نظر روشی آن انسجام و پیوستگی لازم بین مباحث و فصول مختلف کتاب دیده نم یشود. بخشی از این موضوع به این موضوع برم ی گردد که کتاب مجموعه ای از مقالاتی است که توسط افراد مختلف در مجلات متعدد طی سال های مختلف چاپ شد هاند. در نهایت باید گفت با وجود این نکات مثبت و منفی، کتاب در حوز ه ای نوشته شده است که معمولاً گرایش کمتری به آن وجود دارد و در نتیجه آثار بسیار محدودی در این ارتباط چاپ می شوند؛ بر این اساس کتاب حاضر را می توان از محدود کتا ب هایی ارزیابی نمود که طی چند سال گذشته در حوزه اطلاعات و امنیت به شکل علمی نوشته شده اند. به همین دلیل مطالعه آن به اساتید و کارشناسان حوزه امنیت، اطلاعات و همچنین دست اندرکاران این حوزه حیاتی و مهم توصیه می شود.