واکاوی نقش‌مایه‌های سنتی فرش‌های افشان دورۀ پهلوی با تکیه بر تحلیل مضمون (نمونۀ موردی: موزه ملک)

محورهای موضوعی : هنر

مارال شاهمرادی علی اکبری ¹ (دانشجوی دکتری، گروه معماری، دانشکده فنی و مهندسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال، تهران، ایران.)
ندا ضیابخش ² (استادیار، گروه معماری، دانشکده فنی و مهندسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال، تهران، ایران.)

تاریخ دریافت : 1402/02/17 تاریخ پذیرش : 1402/03/20 تاریخ انتشار : 1401/12/01

کلید واژه: نمادپردازی, پهلوی, موزۀ ملک, فرش دستباف, طرح افشان,

چکیده مقاله :

فرش یکی از تولیدات اصلی مردم ایران بوده که نسل به نسل منتقل شده است، برخی از دست‌بافته‌های موجود در موزه‌ها گواه بر این مدعاست. شناخت ساختاری فرش به منزلۀ روزنه‌ای جهت نفوذ به درون اثر و یافتن رمز و رازهای شکل‌گیری آن است. مقالۀ پیش رو با هدف آشنایی با ساختار کالبدی، محتوایی و پی بردن به مفاهیم و معانی نمادپردازی شده در نقش‌مایه‌های فرش افشان شکل گرفته است، از این رو در قالب پژوهشی کاربردی و با رویکردی ساختارشناسانه گامی در مسیر مستندنگاری و حفظ اصول رایج طراحی قالی‌های افشان برداشته است. این پژوهش با راهبرد‌های کمّی و کیفی و به شیوه‌های کتابخانه‌ای و میدانی و با بهره‌گیری از توصیف، تحلیل، تطبیق و روش استدلال استقرایی در تلاش است تا با مدون کردن مشخصه‌هایی از ساختارکلی نقش‌مایه‌های به کاررفته در فرش‌های افشان، تشریحی از ژرفای فلسفی و حکمی آن ارائه دهد. در این راستا بر اساس مطالعۀ موردی ابتدا به‌صورت هدفمند هفت فرش با طرح افشان در موزۀ ملک بر پایۀ همگون بودن طرح و دورۀ تولید آن‌ها برگزیده شده است، سپس با انجام بررسی کلی در تحلیل تصویری روی نمونه‌ها مشخص شده است که ساختار و طرح دو رکن اصلی برای بافت یک فرش است که طرح بر مبنای اصول و قواعدی که متأثر از فرهنگ، رسوم و آموزه‌های دینی حاکم بر جامعه است نشئت می‌گیرد و در قالب بیانی نمادین مضامین را ارائه می‌دهد. این مضامین شامل عناصر نباتی که تجلی زندگی هستند، شکل خیالی در شاخۀ عرفانی، شکل نگاشتاری در شاخۀ ابعاد تجسمی مانند طرح‌های اسلیمی که مبین مفهوم کثرت به وحدت و نماد عرفانی توحید هستند، نقش اصلی در شکل دادن به نقش‌مایه‌های فرش طرح افشان را به خود اختصاص داده‌اند

چکیده انگلیسی:

Carpet weaving is one of the main productions of the Iranian people, passed down from generation to generation. Some of the hand-woven carpets exhibited in museums serve as evidence of this rich heritage. Understanding the structure of these carpets opens the door to unraveling the intricacies of their creation. This article aims to explore the physical and conceptual aspects of Afshan carpets, delving into their symbolic meanings. Through applied research and a structural approach, this study contributes to documenting and preserving the fundamental principles underlying Afshan carpets. Using both quantitative and qualitative strategies, along with library and field methods, this research employs descriptive, analytical, adaptive, and inductive reasoning methods to elucidate the philosophical depth and significance of the motifs present in Afshan carpets. To achieve this, a case study approach was adopted, focusing on seven carpets with Afshan designs from the Malek Museum. These carpets were selected based on design homogeneity and the period of their production. The structure and design serve as the two key elements shaping the texture of a carpet. The design principles and rules are influenced by the culture, customs, and religious teachings of the society, manifesting content in symbolic forms. These themes encompass various elements, including plant motifs symbolizing life, imaginary forms prevalent in mystical traditions, and mapping forms found in visual dimensions like the Islimi designs, which represent the concept of unity in diversity and the mystical symbol of monotheism. These elements play a crucial role in shaping the motifs found in Afshan carpets.

منابع و مأخذ:

آذرپاد، حسن، حشمتی رضوی، فضل‌الله.(1372). فرش‌نامۀ ایران، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

-انوری، حسن(1382). فرهنگ فشردۀ سخن، تهران: نشر سخن.

-بورکهارت، تیتوس(1392). هنر مقدس(اصول و روش‌ها)، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: انتشارات سروش.

-ترابی، زهره، اسدی، شهام(1395). بازشناسی و تبیین مفهوم «نماد» در معماری با توجه به آرا و نظرهای اندیشمندان، فصل‌نامۀ نقد کتاب، سال سوم، شمارۀ 9-10، ص253.

-چیت‌سازان، امیرحسین(1381). بررسی دلایل تداوم و شکوفایی هنر قالی‌بافی ایران در دوران اسلامی، تهران: اولین همایش هنر اسلامی، مؤسسه مطالعات هنر اسلامی، ص 201.

-چیت‌سازان، امیرحسین(1385). نمادگرایی و تأثیر آن در فرش ایران، تهران: فصل‌نامۀ گلجام، انجمن علمی فرش ایران، شمارۀ 45.

-حشمتی رضوی، فضل‌الله(1393). تاریخ فرش سیر تحول و تطور فرش‌بافی ایران، تهران: انتشارات هنر، چاپ چهارم.

-حصوری، علی(1389). مبانی طراحی سنتی در ایران، تهران: چشمه.

-دانشگر، احمد(1372). فرهنگ جامع فرش ایران، تهران: نشر دی.

-دهخدا، علی‌اکبر(1377). لغت‌نامه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

-رهایی، مهدی، جوانمرد، صبا(1394). مطالعۀ تطبیقی شیوه‌های طراحی و رنگبندی فرش‌های افشان شهرهای تبریز، اصفهان، کاشان، نایین در سه دهۀ اخیر و ارائۀ یک اثر طراحی مبتنی بر مطالعات، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، مؤسسۀ آموزش عالی و عمران و توسعه، دانشکدۀ فنی و مهندسی.

-ریاضی، محمدرضا(1375). فرهنگ مصور اصطلاحات هنر ایران، تهران: انتشارات دانشگاه الزهرا.

-زراعی، محمدرضا(1382). نقش خشتی از پازیریک تا چهارمحال و بختیاری، تهران: مجموعه مقالات اولین سمینار ملی تحقیقات فرش دست‌بافت، مرکز ملی فرش ایران.

-ژوله، تورج(1390). پژوهشی در فرش ایران، تهران: انتشارات یساولی، چاپ دوم.

-سیداحمدی زاویه، سیدسعید(1374). بررسی و تحلیل روابط ساختاری و محتوایی فرش و شعر، تهران: پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، پژوهش هنر، دانشگاه هنر تهران.

-شعبانی خطیب، صفرعلی(1387). فرهنگ‌نامۀ تصویری آرایه و نقش فرش‌های ایران، سپهر اندیشه.

-شهریاری، مریم(1399)، مطالعۀ تطبیقی طرح و نقش قالی‌های دو دهۀ اخیر مشهد با دورۀ پهلوی، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، دانشکدۀ فرش.

-صرافی، محمود(1375). فرهنگ گویش کرمانی، تهران: نشر سروش.

-صفری، حسین(1390). مشابهت الگوی هندسی معماری ایرانی و فرش ایرانی در بیان معنی، تهران: همایش ملی هنر فرهنگ تاریخ و تولید فرش دست‌باف.

-عباسی شوکت‌آباد، امیرحسین(1400). بررسی تطبیقی مؤلفه‌های مذهبی حاکم بر فرش‌های دور‌ۀ قاجار و پهلوی، فصل‌نامۀ هنرهای صناعی اسلامی.

-کمندلو، حسین(1400). نگاهی به آغاز و گسترش ظرح افشان در قالی‌های ایران (مطالعۀ موردی: قالی امپراتور(افشان-جانوری) محفوظ در موزه متروپلیتن نیویورک)، درآیگاه، نشریۀ علمی-هنری خراسان بزرگ.

-کمندلو، حسین(1391). قالی‌های افشان شاه عباسی (هراتی) خراسان در دورۀ صفویه، فصل‌نامۀ آستان هنر.

-کمندلو، حسین(1387). قالیچۀ افشان شاه عباسی، ماه‌نامۀ آیینۀ خیال.

- لولویی، کیوان، اسدی، هانی(1393). فرش به‌عنوان الگوی اصیل هنر ایران و جایگاه آن در معماری داخلی، تهران: کنفرانس بین‌المللی مهندسی هنر و محیط زیست.

-میثاقی، مژده، زرین‌قلمی، کیوان(1394). هندسه نقطۀ اشتراک معماری و فرش ایرانی، سومین کنفرانس بین‌المللی عمران و توسعۀ شهری، تهران.

-نصیری، محمدجواد(1389). افسانۀ جاویدان فرش ایران، تهران: فرهنگسرای میردشتی.

-نعیمی هیر، سارا، دهقانی، فاطمه(1393). خاستگاه نقوش و پیشینۀ تاریخی چهار هزار سالۀ فرش ایران، تهران: کنفرانس بین‌المللی مهندسی هنر و محیط زیست.

-نوری، اکرم(1401). ساختار طراحی قالی‌های طرح افشان دورۀ صفوی و قاجار، پایان‌نامۀ دکتری تخصصی، دانشگاه الزهرا(س)، دانشکده هنر.

-نویدی‌نژاد، کاوه، یزدان‌پناه، حسن(1399). معرفی روش طراحی علی‌اکبر فدایی، طراح فرش کرمان در اواخر دورۀ قاجار و اوایل دورۀ پهلوی (بر پایه مطالعه بیست و چهار نقشۀ افشان ترنج‌دار، محفوظ در مجموعۀ شخصی)، نشریۀ مبانی نظری هنرهای تجسمی.

-هال، آلستر، جوزه، ویووسکالوچیک(1377). تاریخچۀ گلیم، ترجمۀ شیرین همایونفر و نیلوفر الفت شایان، تهران: نشر کارنگ.